રાજકારણી ચૂંટણીનાં પડઘમ વાગે છે, ત્યારે મને સાહિત્યકારણી ચૂંટણી વિશેનો મારો એક પૂર્વપ્રકાશિત લેખ યાદ આવે છે. અહીં મૂકું છું, નહીં કે અદેખાઓ કહે છે એમ એ લેખ જૂનો હોવાથી વાસી થઈ ગયો છે એટલે મૂક્યો છે; ના, હું એવું વીકલિ કૉલમિયું નથી લખતો જે આવતા અઠવાડિયા પહેલાં ક્યારનું ય પતી ગયું હોય. મારાં દરેક again પણ પ્રસ્તુત અને સાર્થક હોય છે. આ લેખ લગરીક ઉમેરણ સાથે, બસ, મિત્રોની વિચારમૉજ માટે મૂક્યો છે.

°°°° 

કોઇપણ ચૂંટણીમાં મતદાર સર્વેસર્વા ગણાય — પ્રાઇમ મૂવર. એટલે પાયાનો સવાલ એ કે એની પાસે શું હોય તો એને મતદાન માટે લાયક ગણી શકાય? કોઇપણ ચૂંટણીમાં ઉમેદવાર પણ મતદારના જેવો જ મહત્ત્વનો એકમ. એટલે પાયાનો સવાલ એ પણ થાય કે ઉમેદવારની શી લાયકાત. રાજકારણી ચૂંટણીમાં તો મતદાર અને ઉમેદવારની લાયકાતો નક્કી હોય છે. તદનુસાર, કોઇપણ વ્યક્તિ મતદાર હોઇ શકે. ગરીબ તવંગર ઘરડો જુવાન બુધ અબુધ પ્રબુદ્ધ, હર કોઇ, મતદાર તરીકે ખુશી ખુશીથી યોગ્ય ગણાય. તદનુસાર, કોઇપણ વ્યક્તિ ઉમેદવાર હોઇ શકે. શાણા સજ્જનો કે જેલમાં જઇ આવેલા દુર્જનો પણ આરામથી યોગ્ય યોગ્ય જ લેખાય.

પણ આપણે તો સાહિત્ય-વાળા; આપણી ચૂંટણી સાહિત્યકારણી; જરા જુદા ધ્યાનથી નક્કી કરવું પડે કે એમાં મતદારની તેમ જ ઉમેદવારની લાયકાતો શી હોઇ શકે.

દીવા જેવું સ્પષ્ટ છે કે સાહિત્યકારણી ચૂંટણીમાં મતદાર અને ઉમેદવાર, બન્ને, સાહિત્યકાર હોવા જોઇએ. જો કે તેઓ સાહિત્યકાર છે એમ નક્કી શી રીતે થાય? એ રીતે કે એમની એક-બે ચૉપડીઓ પ્રકાશિત થઇ હોય. જો કે ચૉપડીઓ તો રસોઇકામની પણ હોય છે — રાંધણને પણ ‘કળા’ કહેવાય છે. મીડિયામાં ઍડ-બિઝનેસ પણ ‘આર્ટ’ કહેવાય છે. છાપાંના તન્ત્રીઓ સમ્પાદકો રીપોર્ટરો કૉલમનવીસો પણ રાતદિવસ ‘સ્ટોરી’ સર્જે છે. એ બધું વાઙ્મય પણ સાહિત્ય છે. તો એઓને સાહિત્યકાર ગણાય કે નહીં? ના? ભલે, સ્વીકારી લઇએ કે વાઙ્મય સમસ્ત નહીં પણ સાહિત્યિક સર્જકતા અને લેખનક્ષમતા સાથે સંકળાયેલું જે સાહિત્યકલા કહેવાય છે એવું લખનારાઓને જ સાહિત્યકાર ગણવાના છે.

તો પણ સવાલો થવાના; જેવા કે : કોઇ એક-બે ચૉપડીઓથી અને કોઇ બીજો ૪૦-૫૦ ચૉપડીઓથી સાહિત્યકાર ગણાયો છે, તો એ બેમાં કશો ફર્ક કરવાનો કે નહીં? : ૪૦-૫૦-વાળાના વાચકો સાવ થોડા હોય અને એક-બેવાળાના અનેક હોય, તો મતદાર કે ઉમેદવાર તરીકે એ બેમાંથી કોને વધારે લાયક ગણવાનો? : આ સવાલો ન ટાળી શકાય એવા છે.

કોઇપણ સાહિત્યકારમાં રસ પડવાનું મૂળ કારણ તો એની સર્જકતા છે, લેખનશક્તિ. પણ એકલા એ જ કારણે એ લાયક થઇ જ જાય એવો નિયમ નથી. કેમ કે સાહિત્યના મામલામાં એના રીસિવરની — એટલે કે વાચકની — એટલી જ નિર્ણાયક ભૂમિકા હોય છે. રચના વંચાય ત્યારે જ સમ્પન્ન થઈ કહેવાય. લેખક અને વાચક, બન્ને, સરખા ભાગીદાર છે. એટલે તો વાચનને કોઇ કોઇ વિદ્વાનો નર-નારીના જાતીય સમાગમ સાથે સરખાવે છે !

જો કે મોટેભાગે બને છે જુદું : રચના જોડે વાચકો હાવરાબાવરા થઇ ચડી બેસતા હોય છે. સમાગમ ન લાગે. સાહિત્યકારની સૃષ્ટિ મહાન હોય કે ન હોય, વિવેચકોએ વખાણી હોય કે ન હોય, વાચકો એનાં અર્થઘટન પોતાની રીતે જ કરવાના. હરસુખ નામનો કવિ મહાન ગણાયો કેમ કે વાચકોએ એનાં અમુક રીતનાં અર્થઘટન કર્યાં. પણ હરસુખ એમ ન પણ ગણાયો કેમ કે વાચકોએ એને અમુક રીતે ન વાંચ્યો. તાત્પર્ય એ કે હરસુખની સાહિત્યકાર તરીકેની છબિ એ જાતના પ્લસ-માઇનસથી બની છે.

આપણામાંના અમુકોએ ગોવર્ધનરામને એવી રીતે વાંચ્યા જેથી એ એમને ગ્રેટ લાગ્યા પણ અમુકોને ન લાગ્યા કેમ કે એમણે એમને જુદી રીતે વાંચ્યા. હરસુખની જેમ કાલિદાસ કે શેક્સપીયરની મહાકવિ કે મહાન નાટ્યકાર તરીકેની છબિઓ પણ એવા પલ્સ-માઇનસથી રચાઇ છે. કોઇ સાહિત્યકારો જન્મથી ‘મહા’ કે ‘ન-મહા’ નથી હોતા. વાચકોનાં અર્થઘટનોથી હોય છે. દરેક સાહિત્યસમાજમાં છબિ-નિર્ણાયક વાચકોની આવી એક જમાત આપોઆપ પ્રગટી આવી હોય છે. અમેરિકન સાહિત્યસિધ્ધાન્તવિદ સ્ટૅનલિ ફિશ (1938– ) એને અર્થઘટનકારી ‘ઇન્ટરપ્રિટિવ કૉમ્યુનિટી’ કહે છે — વાચકોની જમાત. ‘જમાત’ શબ્દ ન ગમે તો, મંડળી. એમના કહેવાનો સાર એ છે કે વાચક પોતાની મંડળીના સહભાગી એકમ તરીકે રચના અને રચનાકારનાં અર્થઘટન કરે છે — નહીં કે એકલદોકલ વ્યક્તિ તરીકે.

Stanley Fish  / સ્ટૅનલિ ફિશ (1938 — )

આ શાસ્ત્રાર્થનો સંદેશ એ છે કે આપણે પણ આપણે ત્યાંની વાચકમંડળી વડે નિર્ણિત સાહિત્યકારોને સુ-યોગ્ય ગણીને ચાલી શકીએ. તેઓને ચૂંટણીમાં મતદાર અને ઉમેદવાર ગણી શકીએ. એ સાહિત્યકારો હમેશાં તરી આવે, દેખાય જ. શોધવાનો પ્રશ્ન ન રહે. સાહિત્યસિવાયના હેતુથી લખનારા આપોઆપ બાદ થઇ જાય. અમુકને જ મન્ત્રી કે પ્રમુખ બનાવવાની પેરવીઓ કરવાનું રહે નહીં.

આ ચૂંટણી સાહિત્યકારણી એટલે એમાં પ્રચાર ન હોય. કેમ કે ઉમેદવાર સ્વયંપ્રકાશિત હોય. એણે મત માગવાના હોય? ના. રાજકારણીઓની જેમ મતદારોને એણે લાલચો આપવી પડે? ના. કેમ કે મતદાર સ્વયંસંચાલિત હોય. ઉમેદવાર વિશેનો એનો મત બારોબારનો નહીં પણ એના પોતાનાં અર્થઘટનોથી ઘડાયો હોય. આમ વાચકમંડળી વડે નિર્ણિત સાહિત્યકારો ચૂંટાયા હોય તો સાહિત્યનાં કામોની ભૂમિકા પણ સાહિત્યિક અર્થઘટનોથી રચાવાની. ભળતા હેતુઓને એમાં જગ્યા નહીં મળવાની.

જો કે ઝળહળ ઝળહળ સળગતો કેમ કે ભડ ભડ બળતો સવાલ એ છે કે આપણે ત્યાં આવી કશી વાચકમંડળી છે ખરી –? વાચકો જ ક્યાં છે ! ભારોભારનો અભાવ છે ! માત્ર ૧૨-૧૫ સાહિત્યકાર-મોવડીઓની મંડળીથી ગુજરાતી સાહિત્યનું ગાડું ગબડતું રહે છે. એમાંના કેટલાક સ્વકીય પધ્ધતિએ કામો કરે છે. મોટાભાગના સંસ્થાકીય પદ્ધતિએ કરે છે — કોઇ આ સંસ્થા સંભાળે છે, કોઇ તે. એઓને નિર્ણાયક વાચકમંડળી કહી શકીએ. કેમ કે ગુજરાતી સાહિત્ય અને સાહિત્યકારો એમના વડે થયેલાં અર્થઘટનોને આભારી છે.

એ કારણે એ ૧૨-૧૫ની મંડળીને ધ્યાનથી જોવાની જરૂર ખરી. જુઓ, શું જણાય છે? : સ્વકીય પધ્ધતિના મોવડીઓ સાહિત્યિક આદર્શવાદથી પીડાય છે. સંસ્થાકીય પદ્ધતિના મોવડીઓ સાહિત્યિક વ્યવહારવાદથી પીડાય છે. આદર્શવાદીને પૂછશો તો કહેશે : હું દલિત કે નારીવાદી સાહિત્યને નથી સ્વીકારી શકતો. હું નવલકથાને નાહકની મજૂરી લેખું છું : વ્યવહારવાદીને પૂછશો તો કહેશે : વિશ્વ-સાહિત્ય ફાલતુ છે — અંગ્રેજી કોને આવડે છે? પંચાત મૂકો, ઘરદીવડા શા ખોટા છે ! કહેશે, ગઝલને આજે હું અનિવાર્ય ગણું છે. મારે મન અછાન્દસ બકવાસ છે : એકને ગ્રામજીવનલક્ષી સાહિત્ય નિ:સામાન્ય લાગે. બીજો નગરજીવનલક્ષીને વખોડ્યા કરે. એક ‘હા’ પાડે એટલે જ બીજો ‘ના’ પાડે !

મને એક રમૂજી વાયકા યાદ આવે છે : બલવન્તરાય ઠાકોરને ન્હાનાલાલ જોડે બનતું નહીં. તે ઠાકોર હમેશાં લગભગ આવું કહેતા — એ ન્હાનિયાને પૂછી આવો; એ જેની ‘હા’ કહે, મારી એમાં ‘ના’ સમજો ! (ઠાકોર મોટા વિદ્યાપુરુષ છતાં ‘ન્હાનાલાલ’-ને ઠેકાણે અણછાજતો શબ્દ વાપરતાં ખંચકાયેલા નહીં ! એમની પાસે સમર્થક કારણો હશે …)

ટૂંકમાં, આ મંડળી સજ્જ ખરી પણ કુણ્ઠિત-સીમિત ખાસ છે. સર્વસમાવેશક નથી –સાહિત્યપદાર્થને એની અખિલાઇમાં ન જોઇ શકે, હમેશાં ભેદોને સ્થિર કરે. હવે આને પણ સ્ટૅનલિ ફિશ નિર્ણાયક વાચકમંડળી કહે તો મારાથી એમને ના નહીં પડાય.

કેમ કે કયો સાહિત્યકાર મતદાર કે ઉમેદવાર થવાને લાયક છે એ તો આ મંડળીને પૂછ્યે જ જાણી શકાય. એમની અર્થઘટનદૃષ્ટિમતિ અનુસાર એમના વડે પ્લસ-માઇનસ થયેલી છબિઓનું આલ્બમ એમની પાસે હાજર જ છે.

કમનસીબી એ છે કે જેમ જેમ આલ્બમ ખૂલતું ચાલે છે, છબિઓ એમની ને એમની જ નીકળે છે ! તો પછી, એમ નથી લાગતું કે ચૂંટણીથી મેલ કરવત મોચીના મોચીવાળો જ ઘાટ થવાનો …? … 

જો કે સાહિત્યકારણી ચૂંટણી નદીકિનારે જે વિરલ ઠેકાણે સંભવે છે ત્યાં હમણાં તો નથી થવાની. અને, આપણે ક્યાં મિડ-ટર્મ પોલમાં માનીએ છીએ? – વિજેતા અને વિજયાનુસારીઓને માંડ બે-ત્રણ વર્ષ મળ્યાં હોય ત્યાં ! 

= = =

(Nov 19, 2022: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

===  આ પ્રકરણમાં, ઔરેલિયાનો સેગુન્દોએ ‘‘સીઝ, કાઉ્સ, સીઝ, બીકૉઝ લાઇફ ઇઝ શૉર્ટ.’ (‘ગાયો થમ્ભો, થમ્ભો, કેમ કે જીવન ટૂંકું છે.’) એમ કહ્યું એ વિદ્વાનોમાં અને વાચકસમાજમાં ખૂબ પ્રશંસા પામ્યું છે. 

ખરેખર તો એણે માત્ર ગાયોને નહીં પણ એના સમગ્ર જાનવરોને લક્ષમાં રાખીને કહ્યું છે – કે તમે થમ્ભો, પ્રજનનને રોકો. કેમ કે એનાં જાનવરોનાં પ્રજનન કદી થંભ્યાં ન્હૉતાં. પરન્તુ નિરન્તર ચાલ્યા કરતી પાર્ટીઓ માટે અનેક ગાયો, ડુક્કર અને મરઘીઓનો વધ પણ વણથંબ્યો ચાલુ જ હતો, આંગણું લોહી અને કાદવકીચડથી ખદબદ થઈ જતું’તું. 

એટલે ઔરેલિયાનો કદાચ પોતાને પણ થોભી જવા કહે છે. જાનવરો જન્મ્યા કરે અને માણસોનાં ભોજન માટે મર્યા કરે એ વિષચક્રને એ તોડવા માગે છે. એ પશુપ્રજનનને તેમ જ પશુસંહારને રોકાવા માગે છે. એને જીવન ટૂંકું લાગે છે, પોતાનું, જાનવરોનું અને મનુષ્યમાત્રનું. 

સૂચવાય છે એમ કે જો જીવન ટૂંકું છે તો આ નવલકથા પણ ટૂંકી જ છે. જીવન સાન્ત છે તેમ કલા પણ સાન્ત છે. પરન્તુ એ વ્યંજિત કરે છે એ સંદેશ અનન્ત છે. ===

પ્રકરણ : ૧૩ :

ઉર્સુલાએ પૂરા ભાવથી હોસે આર્કાદિયો બીજો-ને પોપ બનાવવાનું ઝંખ્યું હતું. એનામાં એણે સુપ્રિમ પૉન્ટિફ-ની ભાવના, સર્વોચ્ચ ધર્માધિકારી-ની ભાવના, આકારી હતી. પરન્તુ એની એ શિક્ષાની કશી અસર જોવા ન્હૉતી મળતી એ વાતે એ દુ:ખી રહેતી’તી. જો કે એનો દોષ એણે પોતાના આવી પડેલા બૂઢાપામાં ન્હૉતો જોયો, વસ્તુ-પરિસ્થિતિઓને કાબૂમાં લેવાની પોતાની મથામણોમાં પણ ન્હૉતો જોયો. દોષ એણે ઝડપથી વિકસી રહેલા સમયના ભંગાણમાં, બ્રેકડાઉનમાં જોયેલો – જેની એ વ્યાખ્યા-વર્ણના ન્હૉતી કરી શકતી. એને સમજાવા લાગેલું કે સમય ત્વરાથી બદલાઈ રહ્યો છે. એ અનુભવતી હતી કે રોજ બ રોજની વાસ્તવિકતા પણ એના હાથમાંથી સરકી જઈ રહી છે; એ કહેતી, ‘વરસો હવે સાલાં પહેલાંની જેમ નથી પસાર થતાં’.

પહેલાં તો બાળકો મોટાં થવામાં વરસો લગાડતાં’તાં, એને થતું. હોસે આર્કાદિયો માટે બધાંએ તે દિવસોમાં એટલું જ યાદ રાખવાનું હતું કે જિપ્સીઓ જોડે જવા માટે એને શેની શેની જરૂર પડશે; કેમ કે એ મોટો ! અને, પોતાના શરીર પર સર્જકતાના પ્રતીક સમા સર્પ ચીતરાવીને પાછો આવ્યો, ખગોળશાસ્ત્રીની જેમ વાતો કરવા લાગ્યો, ત્યારે સૌને સમજાયું કે કર્યું-કારવ્યું બધું કેવું તો સમ્પન્ન થયું છે. અમરન્તા અને આર્કાદિયો ઇન્ડિયનોની ભાષા ભૂલીને સ્પૅનિશ શીખ્યાં એ દરમ્યાન પણ ઘરમાં કેટકેટલું ને કેવું કેવું બધું બનેલું. તેમ છતાં, કોઈના ય ધ્યાનમાં નહીં આવેલું કે ઉર્સુલા ઝડપથી ઘરડી થવા માંડી છે, એને અંધાપો ઊતરી રહ્યો છે.

ખરી વાત એ હતી કે ઉર્સુલા વિકસી રહેલા વૃદ્ધત્વનો પ્રતિકાર કરતી’તી. બાકી, પોતાની વયનો આંકડો પણ એને યાદ ન્હૉતો આવતો. એ બધી વાતે પરેશાન હતી કેમ કે એણે દરેક બાબતમાં દખલ કરવાની ટેવ પડી ગયેલી. અપરિચિતો એનાથી ચિડાયેલા રહેતા’તા કેમ કે એ લોકોને એ સવાલો બહુ કરતી’તી. પાછલાં વર્ષોમાં નબળાઈને લીધે એનાથી પથારીમાંથી બેઠા પણ ન્હૉતું થવાતું, પણ કોઈને ખબર જ નહીં પડેલી કે એ આંધળી થઈ ગઈ છે. લોક માને કે ઉર્સુલા હવે કશા કામની નથી રહી એ કારણે ઉર્સુલાએ પણ સામે ચાલીને કોઈને ય જણાવેલું નહીં. તેમ છતાં, રૂમમાં અંધારું હોય તો પણ સૉયમાં દોરો પરોવી શકતી’તી. બટનહોલ પર ટાંકા લઈને ગાજ કરી શકતી’તી. એને ખબર પડી જતી’તી કે – દૂધ ઊકળી ગયું છે ને તરતમાં ઉભરાઈ જશે …

એક વાર ફર્નાન્ડાએ આખું ઘર માથે લીધેલું કેમ કે એની વેડિન્ગરિન્ગ ખોવાઈ ગયેલી; ઉર્સુલાએ શોધી આપેલી – બાળકોના બેડરૂમમાં હતી. વાત સાદી હતી. બધાં ભલે લઘરવઘર પણ ઉર્સુલા પોતાની જ્ઞાનેન્દ્રિયોથી સૌને પામી જતી. સમયાન્તરે એ સમજી ગયેલી કે પરિવારનું દરેક જણ હરરોજ એ-ને-એ રસ્તે જ જાય છે, એ-નાં-એ જ કામો કરે છે બલકે અમુક સમયે શબ્દો પણ એ-ના-એ જ વાપરે છે. એણે અંકે કરેલું કે એઓ એમની અતિસાવધ દિનચર્યાથી જરા પણ ફંટાય છે, કશુંક નુક્સાન જરૂર સંભવે છે.

ઉર્સુલાને ખાતરી થઈ ગયેલી કે કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યા ભલે ઘણાં યુદ્ધ લડ્યો પણ આદર્શો માટે ન્હૉતો લડ્યો. એને સાર મળી ગયેલો કે જે દીકરા માટે પોતે જિન્દગી ખરચી નાખી એનામાં પ્રેમ કરવાની હિમ્મત જ નથી ! ઉર્સુલાએ એક રાતે પોતાના ગર્ભમાં એને રડતો સાંભળેલો. રુદન નર્યો વિલાપ, એવો કે ઉર્સુલાની બાજુમાં સૂતેલો હોસે આર્કાદિયો બ્વેન્દ્યા ઊંઘમાંથી જાગી ગયેલો. જો કે હોસેને એ વિચારે ખુશી થયેલી કે એનો દીકરો જરૂર ગરુડવાદી બનવાનો (ગરુડવાદી = વૅન્ટ્રિલૉક્વિસ્ટ. જુદા જુદા અવાજ કાઢનાર મનોરંજનકાર). પણ બીજાંઓએ એમ ધારણા બાંધેલી કે એ પ્રૉફેટ, પયગમ્બર, થશે. પણ, ઉર્સુલા એકદમ ગભરાઈ ગયેલી. એને થાય – એવું રુદન ડુક્કરની પૂંછડીનો સંકેત હોય છે – જોતાં જ હબકી જઈએ. અને એણે ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી કે – હે પ્રભુ ! તું એને મારા ગર્ભમાં જ મૃત્યુ આપ ! પરન્તુ એના નિર્વ્યાજ વાર્ધક્યે એને એમ સુઝાડ્યું, અને એણે એકથી વધારે વાર એ કહ્યું પણ ખરું – કે માતાઓના ગર્ભમાં થતા બાળકના રુદનનો સંકેત એ નથી કે એ ગરુડવાદી થશે કે પયગમ્બર, પણ એ નિશ્ચિત છે કે એ બાળકમાં પ્રેમ કરવાનું સામર્થ્ય નહીં હોય.

ઉર્સુલાને થયું કે પોતાની પાસે હોસે આર્કાદિયોના વ્યવસાયને સુસ્થિર કરવા જેટલો સમય નથી, ત્યારે જાતને એણે કહ્યું : બાઈ, તું જંપ રાખ, બેબાકળા થવાય તો ભલે ! : અને એણે ભૂલો કરવા માંડી. આંખો તો ગયેલી પણ હૈયાસૂઝથી પરખાય એટલું જરૂર  પાકું પરખતી’તી. તો પણ એક વાર સવારે છોકરાના માથા પર એણે શાહીનો ખડિયો ઊંધો વાળી દીધેલો, એમ કે ગુલાબજળ છે ! વાતે વાતે દરેક બાબતમાં જાતને જોડવા માટેના એના ધખારાને કારણે એ ક્ષુબ્ધ રહેતી’તી, એનાથી વારંવાર ચિડાઈ જવાતું’તું; જાતને કરોળિયાના જાળામાં ગૂંથી લેનારી છાયાઓ શરૂ થઈ ગયેલી; તો પણ ઉર્સુલાએ એથી છૂટવાના સાચુકલા પ્રયાસ ચાલુ રાખેલા. એને ગડ બેસેલી કે – પોતે બેબાકલી થઈ જાય છે એ જરાજીર્ણતા અને અંધારા પરની વિજયપતાકા નથી બલકે સમયે ફરમાવેલી સજા છે. એટલે પછી એને વિચાર આવેલો કે પહેલાં, ભગવાને જ્યારે મહિના અને વર્ષો નક્કી નહીં કરેલાં, તુર્કીઓ કાપડના વાર નક્કી કરવા ગજ વાપરતા, ત્યારે બધી વસ્તુઓ સાવ જુદી હતી. હવે બાળકો જલ્દી મોટાં થઈ જાય છે, ઉપરાન્ત, લાગણીઓ પણ જુદી જ રીતે વિકસવા લાગી છે.

કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાનો દિવસ વરસોથી હતો એવો જ હતો. પાછલી ભીંતેથી દેડકા, વાંદા ને તમરાંનો સમ્મિશ્ર સુન્ન ધ્વનિ એને મળસ્કાના પાંચના શુમારે જગાડી દે; હાડકાં થીજાવી દે એવી ઠંડીથી બચવા એ બ્હાર ન જાય; ગરમ ધાબળો લપેટી રાખે; ધાબળાને વાંદરાટોપી જેમ માથે ચડાવે, આંગળીઓથી મૂછ સરખી કરે ને આંગણામાં જઈ પેશાબ કરે. તડકા ચડવાને વાર હોય, વરસાદમાં સડી ગયેલી પામની ઝાવલીઓના પથારા પર હોસે આર્કાદિયો બ્વેન્દ્યા સૂતો હોય, પણ કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાને એ દેખાય નહીં કેમ કે એને એણે કદી જોયેલો જ નહીં. એણે અક્કલ વગરની એ વાત પણ નહીં સાંભળેલી કે જાગે એટલે એના પિતાનું ભૂત એને સમ્બોધે છે. એ ચૉંક્યો કેમ કે ઊના મૂત્રની ધારા એના જોડા પર તડતડ કરતી છાંટા ઉડાડતી’તી.

કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાને સપનું આવેલું. સફેદ દીવાલોવાળા એક ખાલી ઘરમાંથી એ જતો’તો. એવા ઘરમાં દાખલ થનાર પહેલો મનુષ્ય પોતે હતો એ વાતે એ પરેશાન હતો. સપનામાં એને યાદ આવેલું કે આગલી રાતે પણ સપનું આવેલું અને એમાં એને એ જ દેખાયેલું જે આજે દેખાય છે; એટલું જ નહીં, પાછલાં વરસોની રાતોમાં આવેલાં સપનાંમાં પણ એ જ દેખાયેલું જે આજે દેખાય છે. એને ગમ પડી કે પોતે જાગશે ત્યારે સપનાંની દૃશ્યાવલિ યાદ નહીં આવે, ઊડી ગઈ હશે. કેમ કે એ સપનાં પુનરાવર્તનશીલ છે અને એ જાતનાં છે કે દૃશ્યાવલિની યાદ સપનામાં જ આવે, ન કોઈ બીજી રીતે ! થોડીવારમાં, વાળંદે વર્કશોપનું બારણું ખખડાવ્યું. એ જાગ્યો ને એને થયું કે ઝોકું આવી ગયેલું – કશું સપનુંબપનું ન્હૉતું ! એણે વાળંદને કહ્યું, ‘આજે નહીં, શુક્રવારે.’

ત્રણ મહિના પછી ઔરેલિયાનો સેગુન્દો બ્વેન્દ્યા અને ફર્નાન્ડા, મેમેને શાળાએ મૂકી આવે છે. સાથે, ક્લેવિકોડ – સાદી વાજાપેટી – લાવે છે, એટલે પિયાનોલાની જરૂર નથી રહેતી. અમરન્તા પોતાનું આવરણ શીવતી’તી ત્યારની વાત. બનાના-ફીવરનો વાવર આછો થઈ ગયેલો. માકોન્ડોના પુરાણા વતનીઓની આસપાસ નવા ઘણા લોકો આવી લાગેલા; જો કે ગત સમયના કીમતી આધારોને વતનવાસીઓ વળગી રહેલા અને સખત શ્રમ કરતા’તા; અને, એ વાતે નિરાંતજીવ રહેતા કે કોઇએ એમને સમાજબ્હાર તો નથી મૂક્યાં ! રોજે રોજ તેઓએ મહેમાનોને બપોરે બપોરે જમાડવા પડતા એટલે એમની દિનચર્યા પહેલાં જેવી ગોઠવાતી ન્હૉતી. વરસો પછી બનાના-કમ્પની ગઈ ત્યારે બધું ઠેકાણે આવેલું.

કમિલા સાગાસ્ટુમે = ધ ઍલિફન્ટ

રોજ અગિયાર વાગે ટ્રેન આવે એટલે ઔરેલિયાનો સેગુન્દો બ્વેન્દ્યા શૅમ્પેઇન અને બ્રાન્ડીનાં કેસિસ ઉતારી લેતો. સ્ટેશનેથી પાછાં ફરતાં રસ્તામાં વતનીઓ મળે કે પરદેશીઓ, ઓળખીતા, અજાણ્યા કે ઓછા અજાણ્યા મળે, સૌ જોડે એ કશા ફરક વિના કામચલાઉ કુમ્બિઆમ્બા (કુમ્બિયા નૃત્ય) કરી લેતો. બનતું એમ કે એના લોભામણા ચાળાથી મિસ્ટર બ્રાઉન પણ ચલિત થઈ જતો. ઔરેલિયાનો સેગુન્દો પેત્રા કોટ્સના ઘરે જઈ ચિક્કાર પીતો ને લુઢકી જતો. એ નાચતો ત્યારે જર્મન શેફર્ડ ડાઘિયા કૂતરા એની જોડે ને જોડે ભમતા રહેતા. ‘ટૅક્સાસ સૉન્ગ્સ’ એ જેમતેમ કરીને ઍકોર્ડિયનમાં બેસાડે ને ગાય. એક ક્ષણે એ ઊંચા અવાજે બૂમ પાડી ઊઠ્યો :

‘સીઝ, કાઉ્સ, સીઝ, બીકૉઝ લાઇફ ઇઝ શૉર્ટ.’ (‘ગાયો થમ્ભો, થમ્ભો, કેમ કે જીવન ટૂંકું છે.’)

એ કદી સરખો દેખાયો નહીં, કોઈ વડે ચહાયો નહીં. એનાં જાનવરોનાં પ્રજનન કદી થંભ્યાં ન્હૉતાં. નિરન્તર ચાલ્યા કરતી પાર્ટીઓ માટે અનેક ગાયો, ડુક્કર અને મરઘીઓનો વધ થતો, આંગણું લોહી અને કાદવકીચડથી ખદબદ ભરાઈ જતું. અસ્થિ-માંસ-મજ્જાના વધનું એ સદાકાલીન થાણું હતું. મરેલા વધ્યાઘટ્યા અવયવોથી ખાડો ભરાઈ જતો. શિકારી બાજપક્ષીઓને ફાવટ ન આવે એટલા માટે ખાડાને એ લોકો અવારનવાર ડાયનામાઇટ બૉમ્બ મારીને ખાલી કરી લેતા.

ઔરેલિયાનો સેગુન્દો બ્વેન્દ્યાને ખાવામાં કોઈ હરાવી શકતું નહીં. એ એવો અપરાજિત ભક્ષક હતો. પણ એના કમનસીબ શનિવારે એક ટોટેમિક (કુળગુણી) સ્ત્રી કમિલા સાગાસ્ટુમે આવી ચડી, મલક આખામાં બધા એને ‘ઍલિફન્ટ’-ના શુભ નામથી જાણે. બન્ને વચ્ચેનું દ્વન્દ્વ મંગળવાર લગી ચાલેલું. શરૂઆતના ૨૪ કલાક દરમ્યાન રાત્રિભોજનમાં કસાવા, શક્કરિયાં જેવા કંદ યામ, તળેલાં કેળાં સાથે વાછરડાનું માંસ પીરસવામાં આવેલું, ઉપરાન્ત, દોઢ કેસ જેટલા શૅમ્પેઇન-બૉટલ; ઔરેલિયાનોને પોતાના વિજયની ખાતરી હતી.

જો કે વિજયની હાયવૉયમાં એ મોટા મોટા કૉળિયા ભરતો’તો, પણ એની હરીફ ઍલિફન્ટ તો માંસને એક સર્જ્યનની જેમ કુનેહથી કાપી કરીને કશી જ ઉતાવળ વિના નિરાંતે એક જાતની મૉજમસ્તીથી આરોગતી’તી. ઍલિફન્ટ વિશાળકાય અને સંગીન જરૂર હતી પરન્તુ એના એ સ્વરૂપ પર કોમળ સ્ત્રીત્વ ઝલમલતું વિરાજતું’તું. એનો ચ્હૅરો ઘણો સુન્દર હતો, હાથ કાળજી કરીને સરસ સાચવ્યા હતા. ઘરમાં પ્રવેશેલી ત્યારે એના એ અપ્રતિમ આકર્ષણથી લોભાયેલો ઔરેલિયાનો સેગુન્દો બ્વેન્દ્યા ધીમા અવાજે બોલેલો – દ્વન્દ્વ આની જોડે બેડમાં કરીશ, ટેબલ પર નહીં.

એ પછી, એણે નૉંધ્યું કે ઍલિફન્ટ તો સારી એકપણ ટેબલમૅનેર ચૂક્યા વિના વાછરડાના માંસ-ટુકડાને સિફતથી આરોગી શકે છે. એટલે એણે ગમ્ભીરતાથી સૌને જણાવ્યું કે – આ કોમળ અને મનમોહક સદા અતૃપ્ત હસ્તિપ્રકારિણી (પ્રોબોસડિયન) મહિલા ખરેખર તો એક અનુત્તમ નારી છે.

ઔરેલિયાનો સેગુન્દો બ્વેન્દ્યા સ્પર્ધા હાર્યો અને બેસુધ થઈ ગયો, ચૂસેલાં હાડકાંવાળી પ્લેટમાં નતમસ્તક ઝૂકી પડ્યો, કૂતરાની જેમ ક્રોધે બ્હાવરો થઈ ગયો, અને, વેદનાથી ઓહ્ ઓહ્ કરતો રહ્યો. અન્ધકાર વચ્ચે એને લાગ્યું કે એ લોકો એને ટાવરની ટોચેથી નીચે તળિયા વિનાના ખાડામાં ફૅંકી રહ્યા છે. ચેતનાની અન્તિમ ક્ષણે એને સમજાયું કે અન્ત વિનાના એ પછડાટમાં એની રાહ જોઈ રહ્યું છે, મૃત્યુ.

છેવટે એ કહે છે, ‘મને ફર્નાન્ડા પાસે લઈ જાઓ’. વગેરે.

કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાને વર્કશોપેથી પાછા ફરતાં લાગ્યું કે હવા ભેજરહિત સુક્કી છે. એને થયું આવા સમયે ન્હાઇ લેવું જોઈએ, પણ અમરન્તા ન્હાવા પહેલેથી ગયેલી હતી. એટલે પાછા જઈને એણે બીજા નમ્બરની નાની માછલી પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. માછલીની પૂંછ પર એ આંકડો બેસાડવા જતો’તો ત્યારે એવો તીખો તડકો નીકળી આવ્યો કે એનો ફિશિન્ગ બોટમાં આવે એવો ચૂંઈઈ અવાજ આવ્યો. ત્રણ દિવસના ઝરમરિયા વરસાદથી ધોવાઈ ગયેલી હવામાં હવે ઊડતી કીડીઓથી ચિક્કાર હતી. પછી એને ભાન પડ્યું કે માછલીને સરખો ઓપ ન અપાય ત્યાં લગી પેશાબને પોતે ક્યારનો રોકી રાખ્યો છે.

ચાર ને દસે એ આંગણામાં ગયો ત્યારે દૂર એણે પિત્તળનાં વાજિન્ત્ર અને ઢોલનગારાંના ધ્વનિ અને બાળકોના કલશોર સાંભળ્યાં, અને, યુવાવસ્થા પછી પહેલી વાર એને અતીતની યાદોમાં રાચવું ગમ્યું, અને, એને જિપ્સીઓની એ અનેરી બપોરમાં એને ફરીથી જીવવું ગમ્યું જ્યારે પિતા એને બરફ જોવા લઈ ગયેલા. 

કીચનમાં સાન્તા સોફિયા દ લા પિયદાદ કરતી’તી એ કામ પડતું મૂકીને બારણે દોડી, અને બૂમ પાડીને બોલી, ‘એ તો સર્કસ છે’.  

ચેસ્ટનટે જવાને બદલે કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યા શેરીમાં પડતા બારણે થઈને પરેડ જોનારાઓમાં ભળી ગયો. બધાંની જોડે ઊભા ઊભા એણે જોયું કે સુવર્ણ પોશાકમાં સજ્જ એક સ્ત્રી હાથીના ગણ્ડસ્થળે બેઠી છે; એણે સવારી માટે ઉદાસ ઊંટ જોયું; એણે ડચ છોકરીના ડ્રેસમાં એક રીંછ જોયું – તાવડી પર ચમચી વગાડીને સંગીતના તાલ આપતું’તું. એણે જોયું કે પરેડના સમાપનમાં રંગલાઓ ‘કાર્ટવ્હીલ’ વગેરે અંગકસરતના દાવ કરતા’તા.

બધું પતી ગયું. અને પાંખાળી અસંખ્ય કીડીઓથી સભર હવામાં લંબાઈને જતી ખુલ્લી શેરીમાં ગણ્યાગાંઠ્યા જનો ન-કશાને તાકી રહ્યા’તા ત્યારે, વળી એક વાર એણે પોતાના દુ:ખદ એકાન્તનો ચ્હૅરો ભાળ્યો.

એ પછી એ ચેસ્ટનટ ગયો, સર્કસના વિચારો કરતાં કરતાં એણે પેશાબ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું, પણ પોતાની સ્મૃતિને એ ફંફોસી શક્યો નહીં, કંઈ કરતાં કંઇ એને યાદ જ ન આવ્યું. નવજાત પંખીની જેમ પોતાના મસ્તકને એણે બન્ને ખભા વચ્ચે ઝુકાવી દીધું અને ચેસ્ટનટના થડ પર કપાળ ટેકવીને બસ સ્થિર ઊભો રહ્યો.

બીજા દિવસની સવાર થઈ પણ પરિવારમાં એ કોઈને ય દેખાયો નહીં. અગિયાર વાગ્યે ઘરના પાછળના ભાગમાં સાન્તા સોફિયા દ લા પિયદાદ કચરો ફૅંકવા જતી’તી, એણે જોયું કે આકાશેથી ગીધ ઊતરી રહ્યાં છે.

= = =

(Nov 20, 2022: USA) 

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

કોમી રમખાણો અને ઠંડાં પીણાંની બોટલ 

આવી, ગઈ, ફરી આવી, પરદેશી કંપનીઓ  

તૂ હિંદુ બનેગા ન મુસલમાન બનેગા, 

ઇન્સાન કી ઔલાદ હૈ, ઇન્સાન બનેગા.

૧૯૫૯માં આવેલી ‘ધૂલ કા ફૂલ’ ફિલ્મનું મોહમ્મદ રફીના કંઠે ગવાયેલું આ ગીત. એક આદર્શને રજૂ કરતું ગીત. પણ હકીકત જરા જૂદી. હુલ્લડ, રમખાણ, વગેરે એ વખતનાં છાપાંમાં અવારનવાર વાંચવા મળતા શબ્દો. એ વખતે તો બે કોમોના નામ પણ લખાતાં. બંને કોમમાંથી કેટલા મરાયા, કેટલા ઘવાયા, એના આંકડા પણ છપાતા. અને આવાં હુલ્લડ કે રમખાણ થાય ત્યારે હાથવગું હથિયાર કયું? સોડા વોટરની બાટલીઓ. આછા લીલા, જાડા કાચની બાટલીઓ. અને ઢાંકણાવાળી નહિ. ગોળી વાળી. આજની સરખામણીમાં ત્યારે તેમાં ગેસ પણ વધારે. એક રસ્તા પર બે ટોળાં સામસામે આવી જાય ત્યારે બંને બાજુથી સોડા વોટર બોટલનો વરસાદ વરસે, સામા પક્ષ પર. જીવલેણ નહિ. પણ એક બાટલી પાંચ-સાતને સારી એવી ઈજા તો પહોંચાડે જ.

તૂ હિંદુ બનેગા ન મુસલમાન બનેગા, ઇન્સાન કી ઔલાદ હૈ, ઇન્સાન બનેગા

સોડાવોટરબોટલઓપનરવાલા! આવી અટક જેમનામાં જોવા મળે તે પારસીઓ એક જમાનામાં એરેટેડ વોટરના ક્ષેત્રે મુંબઈમાં છવાઈ ગયેલા. આનાં કેટલાંક કારણ. એક તો પહેલેથી જ પારસીઓ અંગ્રેજોની નજીક ગયેલા. બીજું, તેમની સાથે નાનામોટા વેપારનો પણ સંબંધ. લશ્કરમાં અને બીજે પણ માલસામાન, ખાધાખોરાકી, વગેરે પૂરાં પાડવાનું કામ ઘણા પારસીઓ કરે. એટલે અંગ્રેજોનો ‘સોડા-શોખ’ જોઇને જાતે બનાવવા લાગ્યા. પણ એ બનાવતા અંગ્રેજ સાહેબો માટે. ‘દેશી’ઓ માટે નહિ. અરે એ પોતે પણ પીતા નહિ! પણ ૧૮૫૦ના અરસામાં પારસીઓએ પોતે પણ ‘સોડા વોટર’ પીવાનું શરૂ કર્યું. દારુ સાથે અને દારુ વગર પણ. પછી ઈરાની હોટેલોએ એરેટેડ વોટરની બાટલીઓ વેચવાનું શરૂ કર્યું.

કોમી રમખાણોમાં છૂટથી વપરાતી ગોળીવાળી બાટલીઓ

દિનશાજી પંડોલે શરૂ કરેલી કંપની, પણ એનું નામ રાખ્યું ડ્યૂકસ. એમ કેમ? એ જમાનામાં પારસીઓ ક્રિકેટને ક્ષેત્રે પણ અગ્રેસર. પારસી ક્રિકેટ ટીમો મેચ રમવા માટે ગ્રેટ બ્રિટન જતી, ત્યાંથી આવેલી ટીમો સાથે અહીં મેચ રમતી. દિનશાજીની પોતાની ટીમ હતી. એવણ પોતે પણ સોજ્જા ક્રિકેટ ખેલાડી. મેચ રમવા બ્રિટન ગયા ત્યારે ‘ડ્યૂક’ કંપનીના બોલ વાપરેલા. એના નામ પરથી પોતાની કંપનીનું નામ રાખ્યું ‘ડ્યૂકસ.’ આ કંપનીની રાસ્બેરી સોડાએ તો એ જમાનામાં ધૂમ મચાવેલી. ૧૯૦૭માં બાર આના – આજના ૭૫ પૈસામાં એક ડઝન બોટલ વેચાતી.

પારસીઓ મુંબઈ બહાર ઠંડાં પીણાં લઈ ગયા. કલકત્તાથી કાલીકટ સુધી તો ગયા જ, પણ ૧૯૨૦ના અરસામાં પહોંચ્યા સિંગાપુર. ત્યાંની ફરામરોઝ અને ફિનિક્સ, બંને કંપનીઓ પારસી માલિકીની. ચીની અને મલય ભાષાઓમાં જાહેર ખબરો પણ છપાવે. અને છેક ૧૯૭૦ સુધી પી. ધનજીભાઈ એન્ડ સન્સ અમદાવાદમાં સોડાની બાટલીઓ બળદ ગાડામાં વેચતી!

આ ધંધામાં એ વખતે એક મુશ્કેલી એ હતી કે પીણાંની કિંમત કરતાં એ જેમાં ભરાય તે બાટલીની કિંમત ઘણી વધારે હતી. બીજી વાત એ કે જો ધંધામાં ટકી રહેવું હોય તો થોડે થોડે વખતે નવી ફ્લેવર બજારમાં મૂકવી પડે. આ રીતે રોજર્સ કંપનીએ એક નવા ડ્રિંકને ગુજરાતી નામ આપેલું, ‘કિક આપો.’ તો ડ્યૂક કંપનીએ હાફૂસ કેરીમાંથી બનાવીને ‘મેંગોલા’ બજારમાં મૂક્યું જેણે કેટલાંક વરસ ધૂમ મચાવેલી.

રંગ રંગની ભરી બાટલી

હજી નાનાં ગામોમાં સ્થાનિક કંપનીઓ અગાઉની કેટલીક ફ્લેવર્સ બનાવે અને વેચે છે. આવી એક બ્રાંડ તે સુરતની ‘સોસિયો.’ દેશમાં જ્યારે સ્વદેશી માટેની ચળવળ ચાલી રહી હતી ત્યારે, ૧૯૨૩માં અબ્બાસ રહીમ હજૂરીએ સુરતમાં કંપની કાઢી. તેમાં તાજાં ફળોના રસનો ઉપયોગ કર્યો તો સાથોસાથ પીણાંને કાર્બોનેટેડ પણ બનાવ્યું. એ સોસિયો એક જમાનામાં માત્ર ગુજરાતમાં જ નહિ, મુંબઈમાં પણ ધૂમ વેચાતું. આ સોસિયો નામ લેટિન ભાષામાંથી અપનાવેલું છે. પ્રશિષ્ટ રોમન ભાષામાં મિત્ર, સાથી માટે આ શબ્દ વપરાતો. પાલનજી અને કાતરક જેવી પારસીઓની કંપનીનાં પીણાં પણ લોકોમાં પ્રિય હતાં. પણ એ વખતે ઘણી ખરી કંપનીઓ પ્રાદેશિક હતી. આખા દેશમાં જેનું જાળું પથરાયું હોય તેવી કોઈ કંપની ભાગ્યે જ હતી.

૧૯૪૯માં એક આંચકા સાથે આ પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ. અમેરિકાના કોકા કોલાએ એ વરસે દેશમાં પ્રવેશ કર્યો અને જોતજોતામાં પોતાનું જાળું આખા દેશમાં ફેલાવી દીધું.

કોકા કોલાની પહેલી બાટલી કઈ રીતે પીધેલી એ આ લખનારને આજે ય બરાબર યાદ છે. ન્યૂ ઈરા સ્કૂલની કેન્ટિનમાં નાસ્તાની સાથે કોલ્ડ ડ્રિન્કસ પણ વેચાય. દેશી કંપનીની બાટલીના બે આના. કોકા કોલાના ચાર આના. સ્કૂલમાં જતાં ઘરેથી રોજ ચાર આના મળે. આવતાં-જતાં ટ્રામની ટિકિટનો એક આનો. બાર વરસ સુધી અડધી ટિકિટનો એક ઢબુ, એટલે કે બે પૈસા. અને એ ય ટ્રાન્સફર સાથે. ઘર પાસેથી ટ્રામમાં બેસવાનું. ચર્ની રોડ જંકશન ઉતરવાનું. ત્યાંથી ગોવાળિયા ટેંક જતી ૧૦ કે ૧૬ નંબરની ટ્રામ પકડવાની. છેલ્લા સ્ટોપ પર ઊતરીને પાંચેક મિનિટ ચાલો એટલે આવે ‘ધન્ય ન્યૂ ઈરા.’ બપોરે અંબુભાઈની કેન્ટિનમાંથી બે આનામાં નાસ્તાની એક પ્લેટ લેવાની. પાંચ દિવસનું મેનુ ફિક્સ. બટેટા વડા, સમોસાં, બટેટા પૌઆ, ઉપમા, ભેળ. બ્રેડ બટર અને ચટણી સેન્ડવિચ રોજ મળે. ઘરેથી વધુ પૈસા તો માગવા મુશ્કેલ. એટલે બંદાએ બે દિવસ નાસ્તો ન કરી ચાર આના ઊભા કર્યા અને કોકા કોલા(હજી તે વખતે ‘કોક’ નામ પ્રચલિત બન્યું નહોતું)ની બોટલ ગટગટાવી.

એ વખતે સ્કૂલમાં એક નિયમ બહુ કડકાઈથી પળાય. સ્કૂલમાં હોય ત્યારે કોઈ વિદ્યાર્થી બહારનું કશું જ ખાઈ કે પી ન જ શકે. એક-બે શિક્ષક અને ત્રણ-ચાર વિદ્યાર્થિની ટીમ બાજ નજર રાખી રિસેસમાં સ્કૂલની બહાર ફરતી જ હોય. એક છોકરાએ ફેરિયા પાસેથી લઈને શીંગ-ચણા ખાધા. ટીમે એને હાજર કર્યો પ્રિન્સિપાલ એમ.ટી. વ્યાસસાહેબ પાસે. સાધારણ રીતે આવે વખતે છોકરાઓ માફી માગી છૂટી જાય. પણ પેલા છોકરાએ તો દલીલો કરી : શીંગ-ચણા આરોગ્ય માટે નુકસાનકારક છે? જવાબ મળ્યો : ‘ના. પણ બહારથી લઈને ખાધા કેમ?’ ‘કારણ આપણી કેન્ટિનમાં શીંગ-ચણા વેચાતા નથી. આ સાંભળી વ્યાસસાહેબે તરત ફોન કરીને બોલાવ્યા અંબુભાઈને : કેન્ટિનમાં શીંગ-ચણા વેચતા નથી?’ ‘ના સાહેબ.’ તો કાલ સવારથી વેચવાનું શરૂ કરો.’ પછી પેલા છોકરાને કહ્યું : ‘તેં આ અંગે ધ્યાન ખેંચ્યું તે સારું કર્યું. કાલથી કેન્ટિનમાંથી ખરીદીને બધા શીંગ-ચણા ખાઈ શકશે, તારે લીધે.

પણ આ તો વાત જરા આડે પાટે ચડી ગઈ. કોકા કોલા પછી આવ્યું પેપ્સી. પણ ધાર્યા પ્રમાણેનું વેચાણ મળ્યું નહિ એટલે ૧૯૬૨માં ઘરભેગું થઈ ગયું. કોકા કોલા આવ્યા પછી ‘દેશી’ કોલ્ડ ડ્રિંક’ની કંપનીઓએ હરીફાઈનો સામનો તો કરવો પડ્યો, પણ ટકી ગઈ. ૧૯૭૭માં બધી પરદેશી કંપનીઓને માથે આફત આવી. જનતા સરકારના ઉદ્યોગ ખાતાના પ્રધાન જ્યોર્જ ફર્નાન્ડીસ સમાજવાદી અને ટ્રેડ યુનિયન લીડર. પરદેશી કંપનીઓના ભારે વિરોધી. તેમણે આકરા નિયમો બનાવ્યા. માત્ર કોકા કોલાએ જ નહિ, મોબિલ, કોડાક અને બીજી ૫૪ કંપની દેશ છોડી ગઈ. એ વખતે ફર્નાન્ડીસની દલીલ હતી : ‘દેશના લાખો ગામડાંમાં ચોખ્ખું પીવાનું પાણી મળતું નથી, પણ કોકા કોલા મળે છે. આ કેમ ચાલે?’ પણ સરકાર એટલેથી અટકી નહિ. પોતાનું પીણું ‘૭૭’ બજારમાં મૂક્યું! બીજી કંપનીઓને તો ભાવતુંતું ને વૈદે કીધું. થમ્સ અપ, રીમઝીમ, લિમ્કા, સિટ્રા, કેમ્પા કોલા, જેવી કેટલીયે નવી બાટલીઓ ધૂમ વેચાવા લાગી. ‘૭૭’ લથડિયાં ખાતું પણ ચાલતું રહ્યું. પણ બે વરસ પછી જનતા સરકાર ભાંગી પડી અને તેની સાથે ‘૭૭’નો પણ ખુરદો બોલી ગયો.

કાળચક્ર ફરી એક વાર ફર્યું. નવી સરકારે ઉદારીકરણની નીતિ અપનાવી. પરદેશી કંપનીઓને દેશમાં આવકારી. આ વખતે પેપ્સી પહેલાં આવ્યું. ‘દેશી’ પીણાંઓએ, બરાબરની ટક્કર આપી. થમ્સ અપ અને પેપ્સી વચ્ચે જંગ જામ્યો. બંને બાજુથી જાહેર ખબરોનો વરસાદ વરસ્યો. પહેલો રાઉન્ડ ગયો દેશી ‘થમ્સ અપ’ની તરફેણમાં. પણ ૧૯૯૩માં કોકા કોલા ફરી દેશમાં આવ્યું. તેણે જૂદી રણનીતિ અપનાવી : ‘લડો નહિ, વિરોધીને ખરીદી લો!’ ખરીદ્યા પછી એક થમ્સ અપને બાદ કરતાં બીજાં બધાં પીણાં બનાવવાનું જ બંધ કરીને પોતાની પ્રોડક્ટ માટે મેદાન મોકળું કર્યું.

છતાં આજે ય કેટલીક જૂની બ્રાંડ ટકી રહી છે. તેમાંની એક છે રોજર્સ. મૂળ અંગ્રેજે સ્થાપેલી કંપની. પછી ગઈ પારસી પાસે. અત્યારે કચ્છી માડુ છેડા કુટુંબ પાસે રોજર્સ બ્રાંડ છે. મુંબઈની ધનિક ફૂડ એન્ડ બીવર્જિસ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ નામની કંપની જીરા મસાલા સોડા, ઓરેન્જ સોડા, આઈસ્ક્રીમ સોડા, અને રોજર્સની પ્રખ્યાત રાસ્બરી સોડા બનાવે છે.

છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં કાર્બોનેટેડ ડ્રિન્કસ વિરુદ્ધ વાતાવરણ ઊભું થયું છે. કંપનીઓ ફ્રૂટનો પલ્પ કે રસ ભેળવીને સોફ્ટ ડ્રિન્કસ બનાવતી થઈ છે. પહેલાં એક વ્યક્તિ પી શકે એટલું ડ્રિંક સમાય એવી જ બાટલીઓ બજારમાં મળતી. હવે બે-ત્રણ લીટરની બાટલીઓ પણ મળે છે. તો બીજી બાજુ કેન કે ડબલાંનો ઉપયોગ પણ વધતો જાય છે. અગાઉ કોલ્ડ ડ્રિંક ખરીદનારે કાચની બાટલી પાછી આપવી પડતી અથવા તેના વધારાના પૈસા ચૂકવવા પડતા. પ્લાસ્ટિક અને ડબલાંનો ઉપયોગ શરૂ થયા પછી આ મુશ્કેલી દૂર થઈ પણ કચરાના ઢગલા ઉભરાવા લાગ્યા. હવે રિસાઈકલીંગની વાતો તો થાય છે, પણ એનો અમલ?

ઠંડા પીણાં ભલે ગમે તેટલાં વેચાય, ચા-કોફીને તે હરાવી શકે તેમ નથી. આ ચા-કોફીની વાતો હવે પછી. ત્યાં સુધી માણો તમારા મનગમતા કોલ્ડ ડ્રિંકની લિજ્જત.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

xxx xxx xxx 

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 19 નવેમ્બર 2022