સવાલો આંખમાં વંચાય છે ને ! એ જ જીવન છે,
જૂની વાતો હવે સમજાય છે ને ! એ જ જીવન છે,
ખુશી, આનંદ, રાજીપો; હતાશા, વેદના, અશ્રુ,
ઉંમરના ત્રાજવે તોલાય છે ને ! એ જ જીવન છે.
જશનની ભીડમાં વર્તાય છે અંગત બધા ચહેરા,
દુઃખોમાં છેવટે દેખાય છે ને ! એ જ જીવન છે.
અહીં સૌ પાયદળની વેષભૂષા એક જેવી છે,
તને શતરંજ તો સમજાય છે ને ! એ જ જીવન છે.
હતો વિધ્વંસ કેરો કાળક્રમ પ્રત્યક્ષ આંખોમાં,
છતાંયે કૃષ્ણ જે મલકાય છે ને ! એ જ જીવન છે.
ગુજરાતી વેબ સાઈટ પર ઉર્દૂ ભાષામાં શીર્ષક માટે વાચકો ક્ષમા કરે. બાઅદબ બામુલાયેજ઼ા સલામ કરવી પડે તેવી પાકિસ્તાનની છોરીની આ વાત છે – નામ આલિયા હરીર. એણે પહેલી પચીસીમાં જ કરેલ ખાનદાન, નેક, અને મોટા ગજાનાં કામને ઉર્દૂમાં સલામ કરીને વાતની શરૂઆત કરીએ.
૨૦૧૧, ટ્રોય યુનિવર્સિટી, ટ્રોય, અલબામા, યુ.એસ.એ.
વીસ વર્ષની આલિયા હરીર અલબામાના ટ્રોય શહેરમાં આવેલી યુનિવર્સિટીમાં Student Exchange program હેઠળ હજુ ગઈકાલે જ, છ મહિના માટે પાકિસ્તાનથી આવી છે. આમ તો ‘દેશ’માંથી ઘણી બધી ચીજો તે સાથે લાવી છે, પણ બ્રેડ, દૂધ, માખણ, શાકભાજી, ઈંડાં વિ. જેવી રોજ બ રોજની જરૂરિયાતની ચીજો તો સ્થાનિક દુકાનમાંથી જ ખરીદવી પડે ને? યુનિવર્સિટીની બસ આવતાં હજુ કલાક થવાનો છે.
ત્યાં એક પાકિસ્તાની જેવો જ જણાતો યુવક બસ સ્ટેન્ડ પાસે કાર ઊભી રાખે છે, અને તેને સાથે આવવા આમંત્રણ આપે છે. તેની સાથે બીજો પણ એક યુવક છે. અજાણ્યા માણસો સાથે જવામાં થોડોક ખચકાટ હોવા છતાં, એ યુવકના ચહેરા પરની નિખાલસતા અને સૌજન્ય આલિયાને અસર કરી જાય છે. આલિયા ગાડીમાં બેસે છે. થોડીક ઔપચારિક વાતચીત પછી, આલિયાએ પૂછી નાંખ્યું, ‘તમે પાકિસ્તાની જેવા જ લાગો છો? તમારા ગામનું નામ શું?’
આલિયાને બોમ્બ ધડાકા જેવો જવાબ મળે છે, “ના, હું તો ખટમંડુ(નેપાળ)થી આવું છું. આ રાકેશ દિલ્હીનો છે.’ આલિયાના પગ નીચેથી ધરતી ખસી ગઈ. (આમે ય પૂરપાટ ચાલતી કારની નીચે અલબામાની ધરતી કલાકના ચાલીસ માઈલની ઝડપથી સરકી જ રહી હતી ને?!
‘ગજબની ફસાણી. ખરેખર મુસીબત આવી પડશે તો શી રીતે પહોંચી વળીશ? હવે તો અલ્લા ઊગારે તો શુકર ગુજ઼ાર.’ પણ સ્વસ્થતા જાળવી રાખી, સાથેની પર્સની બાજુના ખાનામાં મુકેલા સેલ ફોન પર નજર જતાં તેને થોડીક ટાઢક થાય છે.
પાંચેક જ મિનિટ અને કાર વોલમાર્ટના પાકિંગ લોટમાં આવી પહોંચે છે. તે યુવકે કોઈ અનધિકાર ચેષ્ટા નથી કરી, અને સીધો યોગ્ય જગ્યાએ પોતાને લાવ્યો છે, એ હકીકતથી આલિયાનો વિશ્વાસ વધે છે. હવે તે જરા વધારે સ્વસ્થતાથી તે યુવકોની સાથે વાતો કરવા લાગે છે. જેમ જેમ વાતચીત આગળ વધતી જાય છે, તેમ તેમ બન્નેની ખાનદાની વધારે ને વધારે છતી થતી જાય છે.
આલિયા હોસ્ટલના રૂમમાં પાછી આવી, થાકી પાકી પથારીમાં આડી પડી. પણ ભૂતકાળની માન્યતાઓ તેનો પીછો છોડતી ન હતી. દિલમાં ભારત અને ભારતીયો માટે ઘર કરી ગયેલી નફરત કાંઈ એમ ને એમ થોડી જ અદૃશ્ય થઈ જાય?
આમ તો આલિયાનાં માબાપ સુધારક વિચારનાં છે. તેના અબ્બા તો ઓસ્ટ્રેલિયા અને બ્રિટનમાં પણ રહી ચૂકેલા છે. તેમણે ગળથૂથીમાંથી જ માનવ મૂલ્યોનું શિક્ષણ ચારેય બાળકોને આપેલું છે. આલિયાના ઈસ્માઈલી શિયા જાતિના બાપનો ધંધો પણ દેશ-વિદેશના પ્રવાસનું આયોજન કરી આપવાનો છે. એ નિમિત્તે ઘણા વિદેશી પ્રવાસીઓને તે હોટલમાં જમવા લઈ જતો, અને કદીક ઘરનાં સૌ પણ એમાં જોડાતાં. પણ આલિયાની બહેનપણીઓ અને શિક્ષકોને આ વાતની ખબર પડે ત્યારે અચૂક તેને ટોકતા, ‘કાફરોની સાથે શી રીતે જમી શકે છે?’ ઘણી આવી પળોએ આલિયાને પોતાના સુન્ની મુસ્લીમ ન હોવા માટે અફસોસ થતો.
ઉત્તર પાકિસ્તાનના પર્વતાળ પ્રદેશમાં આવેલા નાનકડા શહેરમાં ટી.વી., છાપાં અને સામાજિક વર્તુળોમાંથી સતત ઓકાતા ભારત વિરોધી પ્રચારનું ઝેર આલિયાની રગે રગમાં વ્યાપેલું છે. ‘ગમે ત્યારે યુદ્ધ થશે અને ભારતની સેના તેમના જીવનને તહસ નહસ કરી નાંખશે’ – તેવા ભયનો ઓથાર તાજો થઈ જાય છે. આ પરદેશી લોકોની વચ્ચે જરૂર કોઈ દુર્ભાગ્ય તેને નડવાનું છે, એવાં ડરામણાં સપનાંઓમાં આલિયાની રાત પસાર થઈ જાય છે.
ત્યાર બાદ તો યુનિવર્સિટીનો અભ્યાસ શરૂ થયો. ઘણા બધા આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ સાથે સમય ગુજારતાં, ધીમે ધીમે એ ભય પીગળતો ગયો. એમાંના છ સાત તો ભારતનાં જ હતાં. એક દિવસ આલિયા રાતે ઊઠી અને બાથરૂમમાં ગઈ ત્યારે એને લોહીની ઊલટી થઈ. બધા સાથીઓ તેને સ્થાનિક હોસ્પિટલમાં લઈ ગયાં અને ક્ષયની પ્રારંભિક અસર હોવાનું નિદાન થયું. આલિયાને હેલિકોપ્ટરમાં બર્મિંગહામ ખસેડવામાં આવી. આ તો ટ્રોય કરતાં દસ ગણી વસ્તીનું શહેર. ત્યાં એક મહિનો તેને હોસ્પિટલમાં રહેવું પડ્યું. એ વખતે પણ બર્મિંગહામના ભારતીય વિદ્યાર્થીઓએ તેની કાળજી લીધી. બોલિવુડની ફિલ્મો, પાકિસ્તાન જેવો જ ભારતીય ખોરાક, અને એને ગમતીલી ક્રિકેટની વાતો. બધાંએ આલિયાને સહેજ પણ એકલવાયું ન લાગવા દીધું. ટ્રોયમાંના મિત્રો પણ ત્રણેક વખત ત્રણ કલાક ગાડી ચલાવીને તેને મળવા આવતા. તેનો ક્ષય તો દૂર થયો જ પણ રગ રગમાં વ્યાપેલું, ભારત માટેનું એ ઝેર પણ ઓગળી ગયું.
એક નવી જ આલિયાનો પુનર્જન્મ થઈ ચૂક્યો હતો.
છ મહિના બાદ, આલિયા પાકિસ્તાન પાછી આવી અને તેને પાટનગર ઇસ્લામાબાદમાં નોકરી મળી. તક મળતાં જ આલિયાએ તેના મનની વાત તેના સાથી મિત્રોને કરી. એમાંના ઘણાં પણ તેના વતનના નાનકડા શહેર કરતાં વિશ્વની ઘટનાઓ વિશે વધારે જાગરૂક ને ઉદારમતવાદી હતાં. એ બધાં મિત્રોની સાથે આલિયા થોડાક વખત પહેલાં જ શરૂ થયેલ એક વિચાર વર્તુળમાં જોડાઈ ગઈ.
आगाज़े दोस्ती
آغازِ دوستی
મિત્રતાની શરૂઆત
આલિયાને અચંબા સાથે એ હકીકતની જાણ પણ થઈ કે, તેના જેવા વિચારવાળાં ઘણાં યુવાનો અને યુવતીઓ પાકિસ્તાન જ નહીં, ભારતમાં પણ મોજૂદ હતાં. ‘આગાજ઼ે દોસ્તી’ની ગાડી તો પૂરપાટ દોડવા લાગી. એ નિમિત્તે તેને પાંચેક વખત ભારત યાત્રા કરવાની તક પણ મળી. ટ્રોય અને બર્મિંગહામમાં ફૂટેલું માનવતાનું ઝરણું હવે આલિયાના મનોરાજ્યમાં ગેરસપ્પાના ધોધની જેમ વહેવા લાગ્યું.
લો ને…. આ ૨૦૧૬, ઓક્ટોબરની જ વાત .. આલિયા તેની વીસ સખીઓ સાથે ભારત પાક નાગરિક મૈત્રીભાવની એક સભા (conference) માટે પંજાબના ચંદીગઢમાં આવી હતી. બે જ દિવસમાં ‘સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક’નાં ડીમ ડીમ શરૂ થઈ ગયાં. બધી સખીઓ ચિંતાતૂર બની ગઈ કે, સહીસલામત વતન પાછાં જવાશે કે નહીં. હિમ્મતવાન આલિયાએ ભારતનાં વિદેશમંત્રી સુષ્મા સ્વરાજને આ ચિંતા વ્યક્ત કરતી ટ્વિટ કરી અને પટ … આ જવાબ મળ્યો –
જો કે, આલિયાની સફરમાં ઘણા બધા અવરોધો પણ છે જ. ઘર આંગણે તેને દેશદ્રોહી માનનારાં ઘણાં છે. પણ હવે ‘પાક’ માનવ ધર્મમાં આલિયાનો વિશ્વાસ હિમાલય જેટલો ઊંચો બની ગયો છે.
આગાજ઼ે દોસ્તીનો બ્લોગ –
તેના આ શીર્ષક પર ક્લિક કરો
સંદર્ભ –
Sushma Swaraj’s response on twitter
સિનેમાનાં ગીતો ક્યારેક આપણાં મમ્મી-પપ્પા જેવાં હોય છે, જેના સહારે આપણે મોટાં થઇ જોઈએ છીએ, પ્રેમી જેવાં પણ હોય છે, જેને ગાઈને આપણે એક અલૌકિક અને અવ્યાખ્યાયિત આંનદની અનુભૂતિ કરીએ છીએ, ક્યારેક આધ્યાત્મિક ગુરુ જેવા પણ હોય છે જે માત્ર શબ્દ અને સ્વરના સથવારે આ માનવ જીવનનું મૂલ્ય સમજાવી દે છે. આવા તો અનેક ઉદાહરણ આપણી પાસે છે. આજે વાત કરવી છે એવાં ગીતોની જેણે બહેનપણી, ભાઈબંધ, માવડીથી માંડીને આપણને સૌને ગુજરાતીપણું પણ મબલખ આપ્યું છે. એ એવાં ગીતો છે જેણે હિન્દી ફિલ્મને પોતીકી, આપણી એટલે કે ગુજરાતી બનાવી છે. ગુજરાતી સુગમ સંગીત અને ખાસ કરીને ગુજરાતના ગરબા હિન્દી ફિલ્મમાં એવી રીતે ગૂંથાઈ ગયા છે કે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે સૌને ગાતાં અને નાચતાં કરી દીધા. સરસ્વતીચંદ્રથી ગંગુબાઈ સુધી હિન્દી સિનેમા અને નવરાત્રીનો સંબંધ સુરીલો રહ્યો છે.
ગુજરાતી સંગીતની વાતની શરૂઆત અને અંત ગરબાથી થાય છે. મોટા ભાગના ધાર્મિક તહેવાર અને સમાજિક તહેવારમાં પણ ગરબા હવે પ્રણાલી છે. ગરબાના દરેક રૂપ અને પ્રણાલી અલગ અલગ ગીતોમાં કંડારવામાં આવી સ્ત્રીત્વ અને સ્ત્રી સન્માનને કલાત્મક રીતે અને અસકારક રીતે રજૂ કરતી ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ અને ગરબા એકબીજાંના પર્યાય બની ગયાં. કચ્છની ધરતી પર રચાયેલ એ કથામાં દરેક ઘટના અને ભાવ સાથે ગરબો રૂપક તરીકે રજૂ થયો અને આજે “સજ્જડબમ પાંજરું પહોળું થયું” નવરાત્રીની ઉજવણીમાં ફરજિયાત વિષ્ય જેવા થઇ ગયા છે. ગુજરાતી અને હિન્દી સિનેમામાં રમઝટ બોલાવતા ગરબાને યાદ કરીએ એ પહેલા એક બીજી મજાની વાત એ છે કે, તમામ ભાષાના લોક સંગીતમાં કદાચ એક માત્ર ગરબા એવો પ્રકાર છે જેના ગાયનમાં ગુજરાતી હોવું જરૂરી નથી. ગીતા દત્તથી માંડીને અનુરાધા પોડવાલજીએ પણ ગુજરાતી થઈને ગરબા ગાયાં છે એટલે કે ગાયકીને પૂરો ન્યાય આપ્યો છે.
1949માં ‘મંગળફેરા’ નામની ફિલ્મ આવેલી. ગુજરાતી ગરબાને પ્રચલિત કરવામાં અને સન્માન અપાવવામાં જેમનો સિંહફાળો છે, તેવા અવિનાશભાઈ વ્યાસનું એમાં સંગીત હતું. અને તે સમયની ગાયિકા ગીતા રોય એટલે કે ગીતા દત્તે એમાં “તાળીઓના તાલે ગોરી ગરબે રમતી જાય રે” ગાઈને કમાલ કરેલી. 1960માં અવિનાશભાઈના જ સ્વરાંકનમાં સ્વર સામ્રાજ્ઞી લત્તા દીદીના અવાજમાં મહેંદી એવી વાવી અને એનો રંગ એવો પાક્કો હતો કે આજ સુધી અકબંધ રહ્યો છે. યસ, “મહેંદી તે વાવી માળવે અને એનો રંગ ગયો ગુજરાત રે” પિનાકીન શાહ અને લત્તા મંગેશ્કરજીના કંઠે મઢાઈ ગયું .આશાજીના અવાજમાં “અમારે આંગણે અવસર”નો પ્રયોગ બિનગુજરાતી સલાઈલ દાએ કર્યો કારણ કે સંગીતને સીમાઓ નથી નડતી. એ જ અરસામાં હિન્દી અને ગુજરાતી બંને ભાષામાં આવેલ “ગુણસુંદરી” યાદ છે ને ? એમાં ય ગીતા દત્તના અવાજમાં “આજ મારી નણંદી” ગરબો જાણીતો હતો.
ગુજરાતી સાહિત્ય કૃતિ પરથી હિન્દી ફિલ્મ બને અને સાહિત્ય કૃતિને મળેલ પ્રચંડ પ્રસિદ્ધિને જેમ ફિલ્મને પણ લોક ચાહના મળે એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ એટલે સરસ્વતીચન્દ્ર. ચાર ભાગમાં છપાયેલ નવલકથા સરસ્વતીચંદ્રએ ગુજરાતી ભાષાને વૈશ્વિક ફલક પર મૂકી. સરસ્વતીચંદ્ર ફિલ્મ તેની કથા સાથે તેના સંગીત માટે પણ એટલી જ સફળ થઇ. નૂતન પર ફિમાંકન થયેલ કન્યાવિદાયનું ગીત “મેં તો ભૂલ ચલી બાબુલ કે દેશ” માત્ર સાંભળીએ તો ગીત લાગે પણ જોઈએ તો ગરબો લાગે. ગુજરાતી યુવતીના વિવાહના પ્રસંગે તેની પ્રત્યેક ભાવના ને કંડારતાં એ ગીતમાં મધ્ય સ્થાને ગરબો છે. સિનેમાના ગરબામાં સંગીતકારને કે કોઈ પણ ક્લાકાર જન્મે ગુજરાતી હોવું જરૂરી ના રહ્યું, માટીની મહેક અને સંસ્કૃતિની બખૂબી તસ્વીર આપતા ગરબા દરેક માટે સાહજિક બન્યા.
સી. રામચંદ્રનનાં સંગીત સાથે ફિલ્મ નાસ્તિકનુ એક ગીત “કાન્હા બજાયે બાંસુરી ઔર ગ્વાલ બજાયે મંજીરે.” લતાદીદીનાં અવાજમાં હતું અને એમાં રાસ દ્વારા અભિવ્યક્તિ હતી. એ જ રીતે સી. રામચન્દ્રએ લત્તાજીના અવાજમાં 1955માં આઝાદ ફિલ્મમાં “ના બોલે ના બોલે રાધા” બનાવ્યું અને ટ્રેજેડી કવિન મીના કુમારીએ આ ગીતમાં ગરબા પણ કર્યાં. આજે મોટા મોટા સંગીત આયોજન સાથેના ગરબામાં માતાજી અને કૃષ્ણના ગરબા પછી એ જ લય અને ટ્યુનમાં આવતાં પિક્ચરનાં ગીતોનો ઉપયોગ થાય છે કારણ કે મૂળે એ ગીતની રચનાની ફ્રેમ જ ગરબાની હતી. નવરંગનું “આધા હે ચન્દ્રમા રાત આધી” ગરબા કરતી વેળા અજુગતું નથી લાગતું કારણ કે એના મેકિનમાં ગરબાનો ધ્વનિ હતો. શમશાદ બેગમ બોલો ત્યાં જ તમને ગઝલ કે ઠુમરી યાદ આવે. પણ નૌશાદે “બાબુલ”માં સ્વરાંકિત કરેલ “છોડ બાબુલ કે ઘર”માં શમશાદ બેગમના અવાજે “છોડ બાબુલ કે ઘર” આપ્યું જેમાં મોટા પરદા ઉપર નરગીસ તેની સહેલીઓ સાથે રાસ જેવું નૃત્ય કરે છે.
સમગ્ર ભારતમાં સફેદ ક્રાંતિ અને સહકારી મંડળીના પાયા ચરોતર પ્રદેશમાં નંખાયા. સમાજ અને વ્યાપાર ક્ષેત્રે થયેલ આ ઐતિહાસિક ઘટનાને કલાત્મક રીતે “મન્થન”માં દર્શાવાઈ. વર્ગીસ કુરિયનના કાર્યને સંગીતકાર વનરાજ ભાટિયાએ “મેરો ગામ ..” ગીતથી લોકજીભે અને લોકહૈયે વસાવ્યું. એ પછી તો અમુલે આ ગીતને ફરી એક વાર સુનિધિ ચૌહાણના અવાજમાં રેકોર્ડ કરાવ્યું અને જાહેરાતમાં વહેતુ કર્યું. પણ તેના મૂળમાં ગરબો હતો. કેતન મહેતાએ સ્ત્રી સશક્તિકરણના વિષય સાથે હિન્દી ફિલ્મ બનાવી અને એ મિર્ચ મસાલામાં સંગીતકાર દિલીપ ધોળકિયાના દીકરા રજત ધોળકિયાના સંગીતથી સજ્જ ગીત “એ ઢોલી રે બજાવ” આવ્યું, જેને ફિલ્મ ગરબા સાથે સમાજનો પણ ઝાંખી કરાવી. 1999માં વિશાલ ભારદ્વાજની “ગોડ મધર”માં સંતોકબે’નની કહાની હતી, પોરબંદરની પશ્ચાદ્દભૂમિ હતી એટલે ગરબો તો હોય જ. “રાજા કી કહાની પુરાણી હો ગઈ ..” ગરબા જેવું ગીત આવ્યું.
સિનેમાના સથવારે ગરબાનું ઓસ્કાર સુધી જવું નિયત જ હશે અને “લગાન” સાથે એ.આર. રહેમાનનું સંગીતબદ્ધ થયેલ ગીત “રાધા કેસે ના જલે” આંતરરાષ્ટ્રીય ફલક પર પહોંચ્યું, જેમાં સ્ક્રીન પર ગરબા હતા. છેલ્લા એક દસકામાં હિન્દી સિનેમામાં ગરબાએ વધુ પ્રભાવી ભૂમિકા ભજવી. બંગાળી નવલકથા “ના હન્યતે” પરથી બનેલી ફિલ્મમાં ગરબો હોય અને એ પણ હજારો હૈયા ગજાવે એ નાની સૂની વાત નથી. હમ દિલ દે ચૂકે “માં ઢોલી તારો ઢોલ બાજે દરેક ગુજરાતનું ગુમાન બન્યું ત્યાં ઐશ્વર્યા રાયને હરીફાઈ આપવા આવી હોય એમ દીપિકા પાદુકોણે એ રામલીલામાં” નગારા સંગ ઢોલ “પર ગરબા કરીને ખલૈયા ને નવું જોમ આપ્યું.”રઈસ” ઊડી ઊડી જાય અને કાઈપો છેનું “હો શુભારંભ” દ્વારા મૂળ કથા વસ્તુમાં ગુજરાતી સમાજ અને જમીન દર્શાવવામાં કામિયાબ રહ્યું.
સમાજ પહેલાં કે સિનેમા પહેલાં? એટલે કે સિનેમાની અસર સમાજ પર થાય કે સમાજની તસ્વીર સિનેમા દર્શાવે એ બહેસ બહુ જૂની છે અને કૈક અંશે હવે પ્રસ્તુત પણ નથી, એટલે એવી કોઈ ચર્ચામાં પડ્યા વગર, સિમ્પલી, આપણા ગરબાને સિનેમામાં એન્જોય કરો અને સિનેમાના ગરબાને આપણા મેદાનમાં લાવીને માંડો ઝૂમવા. અંતે તો હેમનું હેમ છે.