સુંદરવનમાં ઉત્તરાયણનો માહોલ જામવા માંડયો હતો પણ અવ્વલ પતંગબાજ ટપુ હાથીની ગેરહાજરી ચર્ચાનો વિષય બની હતી. કોઈ કહેતું હતું કે તે ફાટે નહીં તેવા ખાસ પતંગો બનાવડાવવા માટે ગયો છે, તો વળી કોઈ કહેતું હતું કે તે બધાંના પતંગો કાપવા માટે કાતિલ દોરીની ગોઠવણ માટે ગયો છે. બધાં પ્રાણીઓને આ વર્ષની ઉત્તરાયણમાં ટપુહાથી શું નવું કરશે તે જાણવાની ઇંતેજારી હતી. ઉત્તરાયણના અઠવાડિયા અગાઉની સાંજે પાર્ટીમાં પણ આ જ વાત ચર્ચાઈ રહી હતી એવામાં બિટ્ટુ બાજ ભેંકડો તાણતો સમાચાર લઈને આવ્યો.

બિટ્ટુ બાજને રડતો જોઈ પાર્ટીનું વાતાવરણ ગમગીન બની ગયું. સેન્ડી શિયાળે નાચવાનું બંધ કરી બધાંને શાંત પાડયાં અને બિટ્ટુ અને સુંદરવનના પ્રમુખ લવલી લાયનને લઈને મીટિંગ માટે ગયો. બિટ્ટુએ બાતમી આપી કે ટપુ હાથી હવાઈનગરમાંથી કાચની લુગદીમાં બનેલી એકદમ ધારદાર દોરી લઈને આવી રહ્યો છે. હવાઈનગરમાં તેણે કાતિલ દોરીનું પરીક્ષણ કર્યું, એમાં ચાર કાગડાઓ ઘાયલ થયા હતા એની માહિતી પણ તેણે આપી.

બિટ્ટુની ચિંતા વાજબી હતી. પંખીરક્ષક સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે સુંદરવનના તમામ પંખીઓનું રક્ષણ કરવાની તેની જવાબદારી હતી. હવે જો ટપુ હાથીની દોરી ચાલે તો પંખીઓ માટે ઘણું જોખમ હતું. ત્રણે જણાએ હવે શું થઈ શકે તે અંગે ઘણી મસલત કરી અને છેવટે પાર્ટીમાં પાછાં ફર્યાં. પ્રેસિડેન્ટ લવલી લાયને બધાં પ્રાણીઓને ભેગાં કરી પ્લાન સમજાવ્યો. લવલી લાયન અને સેન્ડી શિયાળનો પ્લાન સાંભળીને બધાં પ્રાણીઓ ગેલમાં આવી ગયાં અને ફરી નાચવા લાગ્યાં. બિટ્ટુ બાજ તો એટલો બધો ખુશ થયો કે છેક સ્ટેજની ઉપર જઈને નાચવા લાગ્યો.

બીજા દિવસથી સુંદરવનનું વાતાવરણ રાબેતા મુજબ થઈ ગયું. બધાં પ્રાણીઓ ઉત્તરાયણની રાહ જોતાં હતા. ટપુ તો બધાનો પંતગ કાપવા માટે એટલો હરખઘેલો થયો હતો કે રોજેરોજ બધાનાં ઘરે જઈને કોની કેવી તૈયારી છે એ તપાસતો હતો. હવાઈનગરની કાચવાળી દોરીની વાત તેણે બધાથી છુપાવી રાખી હતી અને સામે બધાં પ્રાણીઓ પણ પોતાને કંઈ ખબર જ ન હોય એમ ટપુ હાથી સાથે રાબેતા મુજબનો વ્યવહાર કરતાં હતાં.

બધાની પતંગો કાપવા માટે તૈયાર થયેલો ટપુ ઉત્તરાયણની આગલી રાત્રે જ સુંદરવનના સૌથી ઊંચા ટેકરા પર પહોંચી ગયો હતો. ઉત્સાહને લીધે તેને આખી રાત સરખી ઊંઘ પણ ન આવી. પરોઢમાં કલ્લુ કુકડાના અવાજે ફટાક દઈને જાગ્યો અને તરત જ તેણે પતંગ ચગાવ્યો. આકાશ સાવ ખાલી હતું. સુંદરવનમાં એના સિવાય એક પણ પતંગ ચગ્યો નહોતો. પોતે પહેલો જ છે એ વાતે એ બહુ ખુશ થયો. જેવો બીજો પતંગ ચગે કે તરત જ તેને કાપવા માટે તે તત્પર હતો. ઘણી વાર થઈ ગઈ. સુંદરવનના આકાશમાં ટપુ સિવાય કોઈનો પતંગ ન દેખાયો. ઉફફ .. ઊંઘણશી છે બધાં, તહેવારને દિવસે પણ ઘોરે કરે છે એવું ટપુ મનોમન બબડયો.

આમ ને આમ સૂરજ માથે ચડવા આવ્યો પણ બીજો કોઈ પતંગ ન દેખાયો. ટપુ હવે ખરેખર થાક્યો હતો અને અકળાયો પણ હતો. જંગલમાં ચીકી અને તલપાપડીની સુગંધ પ્રસરી રહી હતી અને ટપુને ભૂખ પણ લાગી હતી. બહુ વાર થઈ એટલે એને ખ્યાલ આવ્યો કે નક્કી જંગલમાં એવું કંઈક ખાસ બન્યું છે જેની તેને ખબર નથી. તે ઘરે જવા નીકળ્યો. રસ્તામાં તમામ ઘર બંધ દેખાયા. કોઈ ન મળ્યું. એના પોતાના ઘરે પણ એણે તાળું લટકતું જોયું. ભૂખ, થાક અને અકળામણનો માર્યો ટપુ સાવ રડમસ થઈ ગયો. છેવટે લવલી લાયનના ઘરે પહોંચ્યો. ત્યાં જઈને જોયું તો આખા જંગલનાં બધાં પ્રાણીઓ ત્યાં જ હતાં. જેવો ટપુ આવ્યો કે બધાંએ જોર જોરથી તાળીઓ પાડી એનું સ્વાગત કર્યું. પંખીઓએ ‘ટપુ આવ્યો, ટપુ આવ્યો’ની બૂમો પાડી. ટપુ તો સાવ અવાચક બનીને ઊભો જ રહી ગયો.

પ્રેસિડેન્ટ લવલી લાયને પૂછયું ‘કેમ ટપુ, હવાઈનગરની ધારદાર દોરીવાળી ઉત્તરાયણ કેવી રહી?’ હવે ટપુને આખી વાતનો ખ્યાલ આવ્યો. તે નીચે બેસી ગયો અને બોલ્યો, ‘એકલા એકલા તો કંઈ ઉત્તરાયણ થતી હશે!’

હવે બિટ્ટુ બાજ આગળ આવ્યો. તેણે ગુસ્સો કાબૂમાં રાખીને કહ્યું, ‘એ ટપુડા, આ તારી કાચવાળી દોરીને લીધે આખા જંગલનાં પ્રાણીઓએ ઉત્તરાયણ ઊજવવાનું કેન્સલ કરી નાખ્યું’તું. કોઈ પંખીની પાંખો ન કપાય તેને માટે જ અમે બધાંએ તને એકલાને જ પતંગ ચગાવવા દેવાનું નક્કી કર્યું હતું. તને કંઈ ભાન પડે છે કે નહીં?’ ટપુએ તરત જ પોતાની કાતિલ દોરીની ફીરકી લવલી લાયનને જમા કરાવી અને ઉત્તરાયણ કેન્સલ નહીં કરવાની વિનંતી પણ કરી. 

ટપુએ ફીરકી જમા કરાવતાં જ બધાં પ્રાણીઓએ જોરદાર તાળીઓથી એનું ફરી સ્વાગત કર્યું. લવલી લાયને ટપુને નવી ફીરકી અને પતંગ ગિફ્ટ કર્યાં. પછી જોશભેર શરૂ થઈ સુંદરવનની રંગબેરંગી ઉત્તરાયણ!

ચિત્ર : ‘યોમ’

કવર પેજ : ધિરેન પંચાલ

(સુંદરવનની વાર્તાઓમાંથી. સૌને પતંગ મુબારક)

સૌજન્ય : મેહુલ મંગુબહેનની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આશા – આકાશ – વિશ્વાસ – ટકોર

જિંદગી – સફળતા – સૂચવે – ડોર

પતંગ – ગુચ્છ – અંજાન – હાથો

સ્થિર – ગુલાંટ – ખેંચ – ઉમળકો

હુંસા – તુંસી – કાઈ પો – કાઈ પો

ટૂંકી – લાંબી – દોરી – ઠુમકોલ

ફાટવું – તૂટવું – જીવન – ઘટમાળ

ખેંચખેંચ – વિટવું – પેંચ – ગુંચાળ

કાગળ કાયા – ચગતો – પતંગ 

અધ્ધર-સ્તિથ પ્રજ્ઞ-અલખ – સંગ.

ઘાટકોપર, મુંબઈ

e.mail : bijaljagadsagar@gmail.com

દીપક મહેતા

અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યના કેટલાક પ્રકારો એવા છે કે જેનું પગેરું શોધતાં મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય કે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્ય સુધી પહોંચી શકાય. પણ નવલકથાની બાબતમાં આમ કરવું શક્ય નથી. અંગ્રેજી સાહિત્યના પરિચય પછી જ અને એ જમાનાના અગ્રણી અંગ્રેજ નવલકથાકારોની કૃતિઓને આદર્શ તરીકે નજર સામે રાખીને જ આ પ્રકાર આપણે ત્યાં ખેડાયો. આપણને અંગ્રેજી સાહિત્યનો પરિચય થયો ૧૯મી સદીની પહેલી પચ્ચીસીમાં શરૂ થયેલ બ્રિટિશ પદ્ધતિના શિક્ષણને પ્રતાપે. નવલકથાના આવિર્ભાવને અનુકૂળ બીજું પરિબળ તે મુદ્રણની સગવડ. કેવળ કંઠ પરંપરા કે હસ્તપ્રતોને આધારે જીવવાનું નવલકથાને સદે નહિ. ૧૮મી સદીના છેલ્લા દસકા દરમ્યાન ગુજરાતી મુદ્રણની શરૂઆત તો થઈ ગઈ હતી. અને બ્રિટિશ પદ્ધતિના શાલેય શિક્ષણની શરૂઆત ૧૯મી સદીની પહેલી પચ્ચીસીમાં થઈ ચૂકી હતી. છતાં આપણી પહેલી નવલકથા ‘કરણઘેલો’ પ્રગટ થઈ છેક ૧૮૬૬માં. એમ કેમ?

અર્વાચીન ગુજરાતી પદ્ય અને ગદ્યના વિકાસક્રમ વચ્ચે રહેલો તફાવત કદાચ આ માટે જવાબદાર છે. અર્વાચીન પદ્યની બાબતમાં પહેલાં મૌલિક રચનાઓ અને પછી અંગ્રેજી તથા બીજી ભાષાઓમાંથી અનુવાદ, એવો ક્રમ જોવા મળે છે. જ્યારે ગદ્યની બાબતમાં પહેલાં અનુવાદ અને પછી મૌલિક લેખન એવો ક્રમ જોવા મળે છે. આનું મુખ્ય કારણ એ કે સાહિત્યિક ગદ્યનું માધ્યમ આપણે માટે નવું હતું. પદ્યની જેવી લાંબી અને સમૃદ્ધ પરંપરા હતી, એવી પરંપરા ગદ્યની આપણી પાસે નહિ. પણ નવલકથાની બાબતમાં તો અનુવાદ પણ ભાગ્યે જ જોવા મળે, ૧૮૬૬ પહેલાં પ્રગટ થયેલા.

અને જે પ્રગટ થયેલા તેના તરફ આપણે ધ્યાન જ નથી આપ્યું. છેક ૧૮૪૪માં એક અંગ્રેજી નવલકથાનો ગુજરાતી અનુવાદ સુરતથી પ્રગટ થયેલો. એનું નામ ‘યાત્રાકરી.’ જેમ્સ બનિયનની પ્રખ્યાત કૃતિ ‘ધ પિલગ્રિમ્સ પ્રોગ્રેસ’નો એ અનુવાદ રેવરન્ડ ફાધર વિલિયમ ફલાવરે કરેલો. આજના ગુજરાત રાજ્યમાં પહેલવહેલું મૂવેબલ ટાઈપ વાપરતું છાપખાનું લંડન મિશનરી સોસાયટીના બે પાદરીઓ રેવરંડ જેમ્સ સ્કિનર અને રેવરંડ વિલિયમ ફાઈવીએ ૧૮૨૦માં શરૂ કર્યું, જે પછીથી લંડન મિશનરી પ્રેસ તરીકે ઓળખાયું. બાઈબલના ન્યૂ ટેસ્ટમેન્ટનો ગુજરાતી અનુવાદ કરીને એ બંનેએ આ પ્રેસમાં છાપીને ૧૮૨૧ના જુલાઈમાં પ્રગટ કર્યો. ૧૮૩૯માં આ જ સોસાયટીના રેવરંડ વિલિયમ ફ્લાવર સુરતમાં સ્થાયી થઈ ચૂક્યા હતા. અને તેમણે કરેલો અનુવાદ ‘યાત્રાકરી’ એ જ સુરત મિશન પ્રેસમાં છપાઈને ૧૮૪૪માં પ્રગટ થયેલો. તેની બીજી આવૃત્તિ એ જ પ્રેસમાં છપાઈને ૧૮૭૭માં પ્રગટ થઈ હતી.

યાત્રાકરીનું ગદ્ય નર્મદ અને દલપતરામના ગદ્ય પહેલાંનું છે. જેની માતૃભાષા ગુજરાતી નથી તેવા એક અંગ્રેજનું છે. છતાં પ્રમાણમાં સારું એવું સફાઈદાર છે. કથાની શરૂઆતનો પહેલો ફકરો જોઈએ. (હવે પછી બધાં અવતરણોમાં ભાષા-જોડણી મૂળ પ્રમાણે)

હું આ જંગલરૂપ દુનિયામાં ફરતે ફરતે એક જગ્યાએ જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં એક ગુફા હતી, તેમાં હું સૂઈ ગયો. હું ઉંઘતો હતો એટલામાં મને સમણું આવ્યું. તે સમણામાં ફાટાંતુટાં લૂગડાં પહેરેલો માણસ એક જગ્યામાં ઉભેલો જોયો. તેનું મ્હોં પોતાના ઘરની ગમથી અવળું હતું, તેના હાથમાં પુસ્તક હતું, ને તેની પીઠ પર એક મોટો બોજ હતો. મેં તેને પુસ્તક ઉઘાડીને વાંચતાં જોયો. વાંચતાં વાંચતાં તે રડતો ને ધ્રુજતો હતો, પછી દુઃખ ન દાબી શકાયાથી તેણે મોટે ઘાંટે વિલાપ કરી કહ્યું, કે ‘હું શુ કરૂં?’

અહી નોંધાવા જેવી પહેલી વાત એ કે ભાષા ક્યાં ય તરજુમિયા કે અંગ્રેજીગંધી નથી લાગતી. બીજી વાત તે ભાષાની પ્રવાહિતા અને સરળતા. ત્રીજી વાત તે સમણું, લૂગડાં (કપડાંને બદલે), ગમથી, ઘાંટે, જેવા સુરત બાજુ બોલચાલમાં વપરાતા શબ્દોનો ઉપયોગ. ચોથી, એ વખતે પણ ‘દુઃખ’માં વિસર્ગનો ઉપયોગ. એટલે કે અનુવાદકને સંસ્કૃત વ્યાકરણથી પ્રભાવિત ‘શુદ્ધ’ ગુજરાતીનો પણ પરિચય હશે. આથી જ કથાના ખંડો માટેના મૂળમાંના ‘સ્ટેજ’ માટે તેમણે ‘અધ્યાય’ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે.

મૂળ કૃતિનો સારો એવો ભાગ સંવાદાત્મક છે, એટલે જોઈએ એક સંવાદનો ભાગ, પંદરમા ‘અધ્યાય’માંના આશાવાદ અને ખ્રિસ્તી વચ્ચેના સંવાદમાંથી.

ખ્રીસ્તી : આપણે ભૂલા પડીશું એવું પહેલાંથી કોને સૂઝત?

આશા : પહેલાં હું એ રસ્તે આવતાં બીધો, માટે મેં તમને થોડા ચેતાવ્યા. તમે મારા કરતાં વત્તી ઉમરના છો, નહિ તો હું ખુલ્લું કહેત.

ખ્રીસ્તી : ભલા ભાઈ, તમે નાખૂશ ન થાઓ. મારા કહેવાથી તમે આ રસ્તે આવ્યા ને એવા ભયમાં પડ્યા, માટે હું દિલગીર છુ. મારા ભાઈ, મને માફ કરો. મેં જાણી જોઇને એવું કીધું નથી.

આશા : મારા ભાઈ, ધીરજ રાખો. હું તમને માફ કરું છુ. મને ભરોસો છે કે એમાંથી આપણે ફાયદો થશે.

ખ્રીસ્તી : મારી સાથે દયાળુ ભાઈ છે, એથી હું ખૂશી છું, પણ હ્યાં આપણે ઊભા તો ન રહેવું. આપણે પાછા જવાનું યત્ન કરીયે. 

નોંધાવા જેવી વાતો : સંવાદમાં બોલચાલની વાક્છટા. ‘મોટી ઉંમર’ને બદલે ‘વત્તી ઉમર.’ ‘કર્યું’ ને બદલે ‘કીધું’. યાતના અને વિઘ્ન જેવા સંસ્કૃત શબ્દોનો પણ ઉપયોગ. ‘યત્ન’નો નાન્યતર જાતિમાં પ્રયોગ પણ ધ્યાન ખેંચે.

મૂળના પદ્યોનો અનુવાદકે અહીં પદ્યાત્મક અનુવાદ કર્યો છે. છઠ્ઠા અધ્યાયમાંથી એક નમૂનો :

પાતક પીડાએ લાદેલો, હું આવ્યો આ ઠામ,

તાં લગ કોપણ રીત થકી તો, નો’તું સુખનું નામ.

ધન ધન આ તો ઠાંમ ગણું છું, સુખનો અહિં આરંભ.

મજ શિર પરથી બોજ ગયો છે, તરત, – વિના જ વિલંબ.

જે બંધનથી હું બાંધેલો, તે અહિં છૂટી જાય,

મજ બેડીનાં ભારે દુઃખો, દૂર બધાં તો થાય.

અહીં નોંધપાત્ર છે લયની પ્રવાહિતા અને અંત્યાનુપ્રાસ મેળવવાનો સભાન પ્રયત્ન. ૧૮૪૫માં લખાયેલા દલપતરામના કાવ્ય ‘બાપાની પીપર’ પહેલાનું આ પદ્ય છે. અને તેમાં મધ્યકાલીન ગુજરાતી કવિતાની છાંટ ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. એટલે યાત્રાકરીનું ગદ્ય તેમ જ પદ્ય, ભલે મૌલિક ન હોય, પણ નર્મદ અને દલપતરામનું પુરોગામી ઠરે તેમ છે.

આ લખનારને યાત્રાકરી’ની ૧૮૭૭ની બીજી આવૃત્તિની નકલ જોવા મળેલી, અને આખા પુસ્તકની ઝેરોક્સ નકલ પણ મેળવી શકાઈ. તેમાં પહેલી આવૃત્તિ ક્યારે પ્રગટ થયેલી તે છાપ્યું નથી. તો પછી ૧૮૪૪ની સાલ ક્યાંથી આવી? ૧૯મી સદીમાં ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી વગેરે ભાષાઓમાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકો અંગેની ખાતરીભરી માહિતી મેળવવાનું એક સાધન છે જે.એમ. બ્લમહાર્ટની લંડનથી પ્રગટ થયેલી પુસ્તક-સૂચિઓ. તેઓ લંડનની યુનિવર્સિટી કોલેજમાં હિન્દુસ્તાની (ઉર્દૂ), હિન્દી અને બંગાળીના અધ્યાપક હતા અને ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી ખાતે બંગાળી શીખવતા હતા. અગાઉ પ્રગટ થયેલી સૂચિઓ ઉપરાંત ૧૯૦૮માં તેમની એક સૂચિ Catalogue of the Library of the India Office પ્રગટ થઈ. તેના ખંડ ૨, ભાગ ૫માં મરાઠી અને ગુજરાતી પુસ્તકો નોંધાયાં છે. આ સૂચિના ૨૫૨મા પાને ‘પિલગ્રિમ્સ પ્રોગ્રેસના આ અનુવાદની ૧૮૪૪ અને ૧૮૭૭ની, એમ બંને આવૃત્તિ નોંધાઈ છે. ઇન્ડિયા ઓફિસ લાઈબ્રેરીના સંગ્રહમાંનાં પુસ્તકો જોઇને આ સૂચિ બનાવાઈ છે, દ્વૈતિયીક સાધનોને આધારે નહિ. એટલે તેના પર પૂરેપૂરો ભરોસો મૂકી શકાય તેમ છે. એટલે ૧૮૬૬માં આપણી ભાષાની પહેલી નવલકથા ‘કરણઘેલો’ પ્રગટ થઈ તે પહેલાં બાર વરસે આ અનુવાદિત નવલકથા પ્રગટ થઈ હતી. પાદરીઓ, પરદેશીઓ, અને પારસીઓએ અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરવામાં જે મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે તેની આપણા સાહિત્યનાં વિવેચન અને ઇતિહાસ લખનારાઓએ લગભગ અવગણના કરી છે. એટલે આપણી ભાષાની આ પહેલી અનૂદિત નવલકથા તરફ ભાગ્યે જ કોઈનું ધ્યાન ગયું છે.

Email: deepakbmehta@gmail.com

પ્રગટ : “બુદ્ધિપ્રકાશ”; ડિસેમ્બર 2022