અરુણ ગાંધી : હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિ 

૧૪ એપ્રિલ, ૧૯૩૪ના રોજ ડરબનમાં મણિલાલ ગાંધી અને સુશીલા મશરૂવાલાને ત્યાં જન્મેલા અરુણ ગાંધી એક કર્મનિષ્ઠ તરીકે તેમના દાદાના પગલે ચાલ્યા. અરુણ ગાંધી, મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી એટલે કે મહાત્મા ગાંધીના પાંચમા પૌત્ર અરુણ ગાંધીનું લાંબી માંદગી બાદ, ૮૯ વર્ષની વયે, આજે (૦૨-૦૫-૨૦૨૩) કોલ્હાપુર (મહારાષ્ટ્ર) ખાતે અવસાન થયું. તેઓ ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’માં ત્રીસ વર્ષથી વધુ સમય સુધી પત્રકાર રહ્યા અને ‘ધ વોશિંગ્ટન પોસ્ટ’ માટે પણ લખ્યું. બાળકો માટેના તેમનાં બે પુસ્તકોમાંનું પ્રથમ હતું Grandfather Gandhi (દાદા ગાંધી). અરુણ ગાંધીએ વર્લ્ડવાઈડ એજ્યુકેશન ઇન્સ્ટિટ્યૂટના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી હતી સાથે સરકારી અગ્રણી નેતાઓ તેમ જ યુનિવર્સિટી અને હાઈસ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓ સાથે શાંતિ અને અહિંસાની પ્રેકટીસ વિશે વાત કરવા માટે વિશ્વની મુસાફરી કરતા રહ્યા. તેઓ ઘણા સમય સુધી ન્યુયોર્ક રાજ્યના રોચેસ્ટરમાં રહ્યા હતા. તેમના જ પુસ્તક ‘The Gift of Anger and other lessons from My Grandfather Mahatma Gandhi’ ની પ્રસ્તાવનાનું અનુવાદ મૂકી એમને અને બાપુને આદરણાંજલી અર્પણ કરું છું.. 

— હિદાયત પરમાર

********************

અમે દાદાને મળવા જતા હતા. મારા માટે, તેઓ એવા મહાન મહાત્મા ગાંધી નહોતા, જેમને વિશ્વ આદર આપે છે, પરંતુ ફક્ત “બાપુજી” હતા, જેમના વિશે મારાં માતા-પિતા વારંવાર વાત કરતાં હતાં. દક્ષિણ આફ્રિકાના અમારા ઘરેથી ભારતમાં તેમને મળવા આવવા માટે લાંબી મુસાફરીની જરૂર હતી. સિગારેટ, પરસેવા અને સ્ટીમ એન્જિનમાંથી નીકળતા ધુમાડાથી ભરેલા થર્ડ ક્લાસના ડબ્બામાં, ભરેલી મુંબઈથી ગીચ ટ્રેનમાં, અમે સોળ કલાકની સફર સહન કરી હતી. ટ્રેન વર્ધા સ્ટેશન પર આવી ત્યારે અમે બધાં થાકી ગયા હતાં અને કોલસાની ડમરીઓથી બચીને પ્લેટફોર્મ પર પગ મૂકવો અને તાજી હવાનો આનંદ માણવો આહ્લાદક લાગ્યો.

સવારના માંડ નવ વાગ્યા હતા, પણ વહેલી સવારનો સૂરજ આખો તપતો હતો. સ્ટેશનમાસ્તર માટે એક જ રૂમ ધરાવતું આ પ્લેટફોર્મ હતું, પરંતુ મારા પપ્પાને લાંબો લાલ શર્ટ અને લંગોટી પહેરેલો એક કુલી અમારી બેગ ઉપાડી મદદ કરવા અને અમને જ્યાં ઘોડાની બગી (ભારતમાં તોંગા કહેવાય છે) ત્યાં લઈ જવા માટે મળ્યો. પપ્પાએ મારી છ વર્ષની બહેન ઇલાને ઊંચકીને બગી પર બેસાડી, મને તેની બાજુમાં બેસવાનું કહ્યું. તેઓ અને મમ્મી પાછળ ચાલતાં હતાં.

“પછી હું પણ ચાલીશ,” એમ મેં કહ્યું.

“તે લાંબુ અંતર છે – કદાચ આઠ માઇલ,” પિતાએ ધ્યાન દોર્યું.

“મને કોઈ સમસ્યા નથી,” મેં ભારપૂર્વક કહ્યું. હું બાર વર્ષનો હતો અને મજબૂત દેખાવા માંગતો હતો.

મારા નિર્ણયનો અફસોસ કરવામાં મને લાંબો સમય ન લાગ્યો. સૂર્ય વધુ તપતો ગયો, અને સ્ટેશનથી લગભગ એક માઇલ સુધી જ રસ્તો મોકળો હતો. થોડા જ સમયમાં હું થાકી ગયો હતો અને પરસેવાથી લથપથ હતો તથા ધૂળ અને ડમરીઓથી ઢંકાયેલો હતો, પરંતુ હું જાણતો હતો કે હવે હું બગીમાં ચઢી શકતો નથી. ઘરમાં નિયમ એવો હતો કે તમે કંઈ બોલો તો તેને પાળવું જ રહ્યું. જો મારો અહંકાર મારા પગ કરતાં વધુ મજબૂત હોય તો તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી – મારે આગળ વધવાનું હતું.

અંતે અમે બાપુજીના ‘સેવાગ્રામ’ નામના આશ્રમ પાસે પહોંચ્યા. અમારા પ્રવાસ પછી, અમે ભારતના દરિદ્રનારાયણની હૃદયભૂમિમાં એક દૂરના સ્થળે પહોંચી ગયા હતા. દાદાની સુંદરતા અને પ્રેમ વિશે મેં એટલું સાંભળ્યું હતું કે મને ખીલેલાં ફૂલો અને વહેતા ધોધની અપેક્ષા હતી. તેના બદલે સપાટ, શુષ્ક, ધૂળવાળી અને અવિશ્વસનીય જગ્યા દેખાતી હતી, જેમાં ખુલ્લી સામાન્ય જગ્યાની આસપાસ કેટલીક માટીની ઝૂંપડીઓ હતી. શું હું આ ઉજ્જડ, પ્રભાવશાળી સ્થળ માટે આટલો દૂર આવ્યો હતો? મને લાગ્યું કે અમારું સ્વાગત કરવા માટે ઓછામાં ઓછી એક સ્વાગત પાર્ટી હશે, પરંતુ અમારા આગમન પર કોઈએ ધ્યાન આપ્યું ન હતું. “બધા ક્યાં છે?” મેં મારી મમ્મીને પૂછ્યું.

અમે એક સાદી ઝૂંપડીમાં ગયાં જ્યાં મેં સ્નાન કર્યું અને મારો ચહેરો સાફ કર્યો. હું પાંચ વર્ષનો હતો ત્યારે બાપુજીને અગાઉ એક વાર મળ્યો હતો, પણ મને એ મુલાકાત યાદ ન હતી, અને હવે અમારી બીજી મુલાકાત માટે હું થોડો નર્વસ હતો. મારા માતા-પિતાએ દાદાને મળતી વખતે અમને સારું વર્તન કરવાનું કહ્યું હતું કારણ કે તેઓ એક મહત્ત્વપૂર્ણ માણસ હતા. દક્ષિણ આફ્રિકામાં પણ મેં લોકોને તેમના વિશે આદરપૂર્વક બોલતા સાંભળ્યા હતા, અને મેં કલ્પના કરી હતી કે આશ્રમના મેદાનમાં ક્યાંક બાપુજી જ્યાં રહેતા હશે તે હવેલી હશે, જે આસપાસ સેવાભાવીઓના સમૂહોથી ઘેરાયેલા હશે.

તેના બદલે જ્યારે અમે બીજી સાદી ઝૂંપડીમાં ગયાં અને માટીના વરંડાને પાર કરીને દસ બાય ચૌદ ફૂટથી વધુ ન હોય તેવા રૂમમાં પગ મૂક્યો, ત્યારે મને આઘાત લાગ્યો. ત્યાં બાપુજી ભોંયતળિયાના એક ખૂણામાં પાતળી ગોદડી પર બેઠા હતા.

પાછળથી મને ખબર પડી કે રાજ્યના વડાઓ તેમની બાજુમાં સાદડીઓ પર બેસીને મહાન ગાંધી સાથે  મુલાકાત – વાત અને પરામર્શ કરે છે. પણ હવે બાપુજીએ તેમનું સુંદર, દાંત વિનાનું સ્મિત આપ્યું અને અમને આગળ આવવા ઇશારો કર્યો.

મારાં માતાપિતાનાં નેતૃત્વને અનુસરીને, હું અને મારી બહેન પરંપરાગત ભારતીય સભ્યતાથી તેમના ચરણસ્પર્શ કરવાં ગયાં. અમને સ્નેહભર્યા આલિંગન આપવા માટે ઝડપથી અમને તેમની પાસે ખેંચ્યા. તેમણે અમારા બંને ગાલ પર ચુંબન કર્યું, ઇલા આશ્ચર્ય, આનંદ અને રમૂજ સાથે ચીસો પાડવા લાગી.

“તમારી મુસાફરી કેવી રહી?” બાપુજીએ પૂછ્યું.

હું એટલો સ્તબ્ધ હતો કે હું હડધૂત થઈ ગયો, “બાપુજી, હું સ્ટેશનથી આખો રસ્તે ચાલતો આવ્યો.”

તે હસી પડ્યા અને મેં તેમની આંખમાં અનેરી ચમક જોઈ.

“એવું છે ને? મને તમારા માટે ખૂબ ગૌરવ છે,” તેમણે કહ્યું અને મારા ગાલ પર વધુ એક ચુંબન કર્યું.

હું તરત જ તેમના બિનશરતી પ્રેમને અનુભવી શકતો હતો, અને તે મારા માટે જરૂરી બધા જ આશીર્વાદ હતા.

પણ હજુ ઘણા આશીર્વાદ આવવાના બાકી હતા.

મારાં માતા-પિતા અને ઇલા ભારતના અન્ય ભાગોમાં મારી માતાના મોટા પરિવારની મુલાકાત લેવાં જતાં પહેલાં આશ્રમમાં થોડા દિવસ રોકાયા હતાં. પણ મારે બાપુજી સાથે આગામી બે વર્ષ રહેવાનું હતું અને પ્રવાસ કરવાનો હતો, કારણ કે હું અહીં જ બાર વર્ષના ભોળા બાળકમાંથી ચૌદ વર્ષના બુદ્ધિમાન યુવાન સુધી પહોંચ્યો હતો. તે સમયે મેં તેમની પાસેથી એવા પાઠ શીખ્યા જેણે મારા જીવનની દિશા કાયમ માટે બદલી દીધી.

બાપુજીની બાજુમાં લગભગ ચરખો રહેતો, અને મને તેમના જીવનને વાર્તાઓ અને પાઠોના સુવર્ણ દોર તરીકે સમજવાનું ગમે છે જે પેઢીઓ સુધી અંદર અને બહાર વણાટ કરવાનું ચાલુ રાખે છે, જે આપણા બધાના જીવન માટે એક મજબૂત ફેબ્રિક બનાવે છે. ઘણા લોકો હવે મારા દાદાને માત્ર ફિલ્મોથી ઓળખે છે, અથવા તેઓને એટલું યાદ છે કે તેમણે અહિંસાની ચળવળો શરૂ કરી હતી, જે આખરે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં પણ પહોચી અને નાગરિક અધિકારો લાવવામાં મદદ કરી હતી. પરંતુ હું તેમને એક હૂંફથી ભરેલા, પ્રેમાળ દાદા તરીકે જાણતો હતો, જેઓ મારામાં શ્રેષ્ઠ શોધતા રહેતા હતા – અને તેથી તેને બહાર પણ લાવ્યા. તેમણે મને અને બીજા ઘણા લોકોને આપણે ક્યારે ય કલ્પના નહીં કરી હોય તેના કરતાં પણ વધુ સારા બનવાની પ્રેરણા આપી. તેમણે રાજકીય ન્યાયની કાળજી કોઈ ભવ્ય સૈદ્ધાંતિક દૃષ્ટિકોણથી નહીં, પરંતુ કારણ કે દરેક વ્યક્તિની દુર્દશાથી તેઓ પ્રભાવિત હતા. તેમણે વિચાર્યું કે આપણામાંના દરેક શક્ય તેટલું શ્રેષ્ઠ જીવન જીવવા માટે લાયક છીએ.

હવે વર્તમાનમાં આપણ બધાને પહેલા કરતાં વધુ બાપુજીના પાઠની જરૂર છે. મારા દાદા આજે દુનિયામાં જે ચાલી રહ્યું છે તે જોતા ક્રોધના ઉંડાણથી ઉદાસ હશે. પરંતુ તે નિરાશ નહીં થાય.

સમગ્ર માનવતા એક પરિવાર છે.

*****************************

“સમગ્ર માનવતા એક કુટુંબ છે,” તેમણે મને વારંવાર કહ્યું. તેમણે તેમના સમયમાં જોખમો અને તિરસ્કારનો સામનો કર્યો હતો, પરંતુ તેમની અહિંસાની વ્યવહારુ ફિલસૂફીએ ભારતને આઝાદ કરાવવામાં મદદ કરી હતી અને સમગ્ર વિશ્વમાં અધિકારોની પ્રગતિ માટેનું મોડેલ હતું.

હવે, ફરીથી, આપણે જે વાસ્તવિક જોખમોનો સામનો કરી રહ્યા છીએ તેને અસરકારક રીતે સંબોધવા માટે આપણે એકબીજા સાથે લડવાનું બંધ કરવું પડશે. સામૂહિક ગોળીબાર અને ઘાતક બોમ્બ ધડાકા અમેરિકામાં દૈનિક વાસ્તવિકતાનો ભાગ બની ગયા છે. અમે પોલીસકર્મીઓ અને શાંતિપૂર્ણ દેખાવકારોને ઠંડા કલેજે મરતા જોયા છે. શાળાઓમાં અને આપણી શેરીઓમાં બાળકોની હત્યા કરવામાં આવે છે અને સોશિયલ મીડિયા નફરત અને પૂર્વગ્રહનું મંચ બની ગયું છે. રાજકારણીઓ સામાન્ય જગ્યા બનાવવા માટે હિંસા અને ગુસ્સાને ઉશ્કેરે છે.

મારા દાદાના અહિંસાના ઉદાહરણનો અર્થ ક્યારે ય નિષ્ક્રિયતા અથવા નબળાઈનો ન હતો. વાસ્તવમાં તેમણે અહિંસાને પોતાને સમુચિત અને નૈતિક રીતે મજબૂત બનાવવા અને સમાજમાં સંવાદિતા લાવવાના ધ્યેય તરફ આગળ વધવા માટે વધુ સક્ષમ બનાવવાના માર્ગ તરીકે જોયું. જ્યારે તેઓ તેમની અહિંસા ઝુંબેશ સાથે આગળ વધી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે લોકોને તેમની નવી ચળવળ માટે નામ શોધવામાં મદદ કરવા કહ્યું, અને તેમના પિતરાઈ ભાઈએ સંસ્કૃત શબ્દ સદ્દગ્રહ સૂચવ્યો, જેનો અર્થ થાય છે “સારા હેતુમાં મક્કમતા.” બાપુજીને આ શબ્દ ગમ્યો, પણ તેમણે તેમાં થોડો ફેરફાર કરીને સત્યાગ્રહ અથવા “સત્ય માટે મક્કમતા” કરવાનો નિર્ણય કર્યો. પાછળથી, લોકો ક્યારેક તેનું “આત્મબળ” તરીકે ભાષાંતર કરે છે, જે આપણને સશક્તપણે યાદ અપાવે છે કે વાસ્તવિક શક્તિ યોગ્ય મૂલ્યો રાખવાથી આવે છે કારણ કે આપણે સામાજિક પરિવર્તનની શોધ કરીએ છીએ.

હું જોઉં છું કે આપણ બધાએ અત્યારે મારા દાદાના સત્યાગ્રહ અથવા આત્માની શક્તિમાં પાછા ફરવાની જરૂર છે. તેમણે એક ચળવળની રચના કરી જેના કારણે ભારે રાજકીય ઊથલપાથલ થઈ અને કરોડો ભારતીયોને સ્વ-શાસન અપાવ્યું. પરંતુ સૌથી અગત્યનું, બાપુજીએ બતાવવાનો પ્રયાસ કર્યો કે આપણે પ્રેમ અને સત્ય દ્વારા આપણાં લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ અને જ્યારે આપણે આપણો અવિશ્વાસ ગુમાવી દઈએ છીએ અને હકારાત્મકતા અને હિંમતમાં શક્તિ શોધીએ છીએ ત્યારે સૌથી મોટી પ્રગતિ થાય છે.

મારા દાદા લોકો વચ્ચેના લેબલો અથવા વિભાજનમાં માનતા ન હતા, અને તેઓ ઊંડે આધ્યાત્મિક હોવા છતાં, જોડાયેલા લોકોને બદલે વિભાજિત થાય ત્યારે ધર્મનો પણ વિરોધ કર્યો હતો. આશ્રમમાં અમે દરરોજ સવારે ૪:૩૦ વાગ્યે ઊઠીને ૫:૦૦ વાગ્યાની પ્રાર્થના માટે તૈયાર થતા. બાપુજીએ તમામ ધર્મોના ગ્રંથો વાંચ્યા હતા, અને તેમણે જે સર્વવ્યાપક પ્રાર્થનાઓ કરી હતી તે બધા ધર્મોમાંથી લેવામાં આવી હતી. તેઓ માનતા હતા કે દરેક ધર્મમાં થોડું સત્ય છે – અને મુશ્કેલી ત્યારે થાય છે જ્યારે આપણે વિચારીએ છીએ કે એ એક થોડું જ બધું અને માત્ર સત્ય છે.

બાપુજીએ તમામ લોકો માટે સ્વ-નિર્ણયની તરફેણમાં બ્રિટિશ શાસન વિરુદ્ધ વાત કરી હતી, અને તે માટે આ વ્યક્તિ જે ફક્ત પ્રેમ અને શાંતિ ફેલાવવા માંગતી હતી તેમણે લગભગ છ વર્ષ ભારતીય જેલોમાં વિતાવ્યાં હતા. શાંતિ અને એકતાના તેમના વિચારો ઘણા લોકો માટે એટલા જોખમી હતા કે તેઓ, તેમની પત્ની અને તેમના શ્રેષ્ઠ મિત્ર અને વિશ્વાસુ, મહાદેવ દેસાઈ, બધાને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યાં હતાં. દેસાઈને હાર્ટ એટેક આવ્યો અને ૧૯૪૨માં જેલમાં જ તેમનું અવસાન થયું અને દાદાના ધર્મપત્ની કસ્તૂરબાઈએ આખરે ૨૨ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૪ના રોજ તેમના ખોળામાં માથું રાખીને દેહ છોડ્યો. તેના મૃત્યુના ત્રણ મહિના પછી, એકલા બચી ગયેલા દાદા જેલમાંથી બહાર આવ્યા. પછીના વર્ષે તેમણે મને તેમની છત્રછાયામાં લીધો અને મને સારું જીવન કેવી રીતે જીવવું તે શીખવવાનું તેમનું મિશન બનાવ્યું.

બાપુજી સાથે હું જે બે વર્ષ રહ્યો તે અમારા બંને માટે મહત્ત્વનો સમય હતો. જ્યારે હું તેમની સાથે હતો, સ્વતંત્ર ભારત માટેનું તેમનું કાર્ય ફળ્યું, પરંતુ તેની સાથે જે હિંસા અને ભાગલા આવ્યા તે તેમના સપનાંનો ભાગ ન હતા. જેમ જેમ તેણે વિશ્વના મંચ પર ફેરફારો કર્યા તેમ, હું મારી પોતાની, ઘણી વાર અણઘડ લાગણીઓ પર કાબૂ મેળવીને અને મારી સંભવિતતાને કેવી રીતે પરિપૂર્ણ કરવી અને નવી આંખો દ્વારા વિશ્વને કેવી રીતે જોવું તે શોધીને, હું મારી જાતમાં ફેરફારો કરવાનું શીખ્યો. હું એ જ સમયે ઇતિહાસનો સાક્ષી બન્યો કે બાપુજીએ મને મારા અંગત ધ્યેયો સુધી પહોંચવાના સરળ, વ્યવહારુ પાઠો આપ્યા. તે તેમની ફિલસૂફીનો સઘન અભ્યાસક્રમ હતો : “તમે વિશ્વમાં જે પરિવર્તન જોવા માંગો છો તે પરિવર્તન પોતાનામાં લાવો.”

**********************************************

આપણે અત્યારે તે પરિવર્તનની જરૂર છે, કારણ કે આપણે વિશ્વમાં હિંસા અને નફરતના અસહ્ય સ્તરે પહોંચી ગયા છીએ. લોકો પરિવર્તન માટે તલપાપડ છે પણ અસહાયતા અનુભવે છે. ભારે આર્થિક અસંતુલનનો અર્થ એ છે કે અમેરિકામાં ૧૫ મિલિયનથી વધુ બાળકો અને વિશ્વભરના લાખો લોકો પાસે એક ટંક ખાવા માટે પૂરતું નથી, જ્યારે જેઓ વિપુલતા સાથે જીવે છે તેઓને લાગે છે કે તેમની પાસે બગાડવાનું લાઇસન્સ છે. જ્યારે જમણેરી ફાસીવાદીઓએ તાજેતરમાં ઉત્તર ભારતના એક ટાઉન સ્ક્વેરમાં મારા દાદાની પ્રતિમાને વિકૃત કરી હતી, ત્યારે તેઓએ વચન આપ્યું હતું કે, “You will witness a trail of terror.”(તમે આતંકના પગેરું જોશો.) જો આપણે આ ગાંડપણનો અંત લાવવો હોય તો આપણે આપણા પોતાના જીવનમાં પરિવર્તન લાવવું પડશે.

આપણા ઇતિહાસમાં મારા દાદાને આ જ ક્ષણનો ડર હતો. તેમની હત્યાના એક અઠવાડિયા પહેલાં એક પત્રકારે તેમને પૂછ્યું હતું કે, “તમારા મૃત્યુ પછી તમારી ફિલસૂફી સાથે શું થશે એના વિશે આપને શું લાગે છે?” તેમણે ખૂબ જ ઉદાસી સાથે જવાબ આપ્યો હતો, “લોકો જીવનમાં મને અનુસરશે, મૃત્યુમાં મારી પૂજા કરશે, પરંતુ મારા કારણને તેમનું કારણ બનાવશે નહીં.” આપણે ફરી એકવાર તેમના કારણને આપણું બનાવવું જોઈએ. તેમની રોજિંદી શાણપણ આપણને આજે પણ જે સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યા છીએ, તે ઉકેલવામાં મદદ કરી શકે છે.

બાપુજીએ ઇતિહાસનો માર્ગ બદલવા માટે ગુણાતીત સત્યો અને વ્યવહારુ માર્ગદર્શનનો ઉપયોગ કર્યો. હવે આપણા બધા માટે તેનો ઉપયોગ કરવાનો સમય આવી ગયો છે.

બાપુજી પાસેથી મેં જે પાઠ શીખ્યા તે મારા જીવનમાં પરિવર્તનશીલ છે, અને હું આશા રાખું છું કે તેઓ તમને તમારામાં વધુ શાંતિ અને અર્થ શોધવામાં મદદ કરશે.

અરુણ ગાંધીકૃત ‘ધ ગિફ્ટ ઓફ એંગર – એંડ અધર લેસન્સ ફ્રોમ માય ગ્રાન્ડ ફાધર મહાત્મા ગાંધી’ પુસ્તકમાંથી સાદર 

સૌજન્ય : હિદાયત પરમારની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

લે ને એ એક જોગાનુજોગ જ હોય, સાચે જ એ રૂડું ને સોજ્જું થયું કે ગુજરાત રાજ્યના સ્થાપના દિવસના પૂર્વ સપ્તાહે લંડનથી પ્રસિદ્ધ થતા ગુજરાતી સામયિક ‘ઓપિનિયન’ની વેબસાઈટ પર ભોગીભાઈ ગાંધી સ્થાપિત ‘વિશ્વમાનવ’ (1958-1993) અને ઉમાશંકર જોશી આદિએ શરૂ કરેલ ‘નિરીક્ષક’ (1968-2010) મુકાઈ ગયાં છે. (https://opinionmagazine.co.uk./sankaliyu). આ પૂર્વે ઉમાશંકર જોશીની વેબસાઈટ પર ‘સંસ્કૃતિ’ (1947-1984) તો સુલભ થયેલું જ છે (http://umashankarjoshi.in>sanskriti>).

સ્વરાજ મળ્યું, ગુજરાતનું અલગ રાજ્ય બન્યું, નઈ રોશની અને કટોકટીના રાજકારણથી માંડીને દેશે જે.પી. આંદોલનના ઉજાસમાં ગુજરાતમાં જનતા મોરચો જોયો, આગળ ચાલતાં ગાંધી-નેહરુ-પટેલદીધી એકંદરમતી તૂટી અને હમણેનાં વર્ષોમાં ઇતિહાસવિદ્દ કે બીજી રીતે જોવા મળે છે તેમ આખા એક વૈકલ્પિક વિમર્શ માટેનો ઉદ્યમ ચાલે છે. સ્વરાજસંગ્રામ અને સ્વરાજનિર્માણમાં જે કંઈ બન્યું, જે કંઈ ન બન્યું એ બધાં વિશે તથ્યનિરપેક્ષ આખી એક વોટ્સએપ યુનિવર્સિટી કાહુ કાહુ કરતી મંડી પડેલી છે. તે વખતે સત્યાસત્યની સમજ કેળવવા વાસ્તે આપણી કને ‘સંસ્કૃતિ’, ‘વિશ્વમાનવ’ ને ‘નિરીક્ષક’ મુકાયાંનો મહિમા, ચોસઠમા ગુજરાત દિવસ આસપાસ! આમ તો, હાજી મોહમ્મદનું ‘વીસમી સદી’ ઘણા વહેલાં પ્રગટ થયેલું, અને વેબસાઈટ પર પ્રગટ્યું પણ પહેલાં. પણ અહીં જે સામયિકોનો વિશેષોલ્લેખ કર્યો છે એનું ખાસ પાસું એ છે કે એના તંત્રી-સંપાદક ઉમાશંકર જોશી, ભોગીલાલ ગાંધી, પુરુષોત્તમ માવળંકર, ઈશ્વર પેટલીકર, યશવન્ત શુક્લ, મનુભાઈ પંચોળી, પ્રબોધ ચોકસી, જયન્ત પંડ્યા, પ્રકાશ- આ સૌ પોતપોતાની રીતે જાહેર જીવનમાં પડેલા રહ્યા. અક્ષરજીવન અને જાહેરજીવનનું એક વિલક્ષણ પારસ્પર્ય એમના પત્રોની વિશેષતા બલકે સહજ ગતિ રહી. એવું પણ અનાયાસ મળી આવે એમાંથી કે વોટ્સએપ યુનિવર્સિટી છક્કડ ખાઈ જાય. નમૂના દાખલ, ‘સંસ્કૃતિ’ના જાન્યુઆરી 1951ના અંકમાં ઉમાશંકર જોશીએ હિંદુ મહાસભાના પુના અધિવેશનની નોંધ લેતાં લખ્યું હતું : ‘રાષ્ટ્રપિતાના હત્યારાની જય પોકારાય અને છબીઓ વેચાય એ તો આપણા દેશમાં જ બની શકે.’ આ તો જાણે કે રસમી લાગણી થઈ, પણ માર્મિક નુક્તેચીની તો તે પછી આવે છે : ‘અધિવેશનની ઘૃણાજનક કાર્યવાહીમાંથી કોઈ સુખદ સમાચાર આવ્યા હોય તો એ કે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના અવસાન બદલ ખેદ પ્રગટ કરતો ઠરાવ લાંબી રકઝક પછી ઉડાડી દેવામાં આવ્યો : સરદાર કોમવાદી હતા એ ખ્યાલને પાયામાંથી ઉખાડી દેનાર આથી વધુ સારો પુરાવો બીજો શો મળી શકત?’ લગાર ચમત્કૃતિ સારુ આ ઉતારો આપ્યો, પર્ણ ‘સંસ્કૃતિ’, ‘વિશ્વમાનવ’, ‘નિરીક્ષક’ આદિ પત્રોનું પાયાનું કામ સતત અવિશ્રાન્ત વિચારવિમર્શનું રહ્યું છે.

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના પ્રારંભકાળના સ્નાતક, બારડોલીની લડત વખતે અરુણ ટુકડીના સૈનિક ભોગીલાલ ગાંધીને એક તબક્કે સામ્યવાદી પક્ષ સાથે જોડાવાપણું લાગ્યું. આગળ ચાલતાં વળી પુનર્વિચાર અને મૂળિયાં ફંફોસતાં ગાંધીમાં ઠર્યા તેમ જ માર્ક્સની ડેલીએ હાથ દઈ આવેલા જયપ્રકાશ જોડે આંદોલનમાં ભળ્યા. જ્યારે ભોગીભાઈ માર્ક્સ વિચાર પછીના નવતબક્કામાં સંક્રાન્ત થઈ રહ્યા હતા ત્યારે એમને ત્યાં અભ્યાસવર્તુળ દર ગુરુવારે મળવા લાગ્યું અને 1958થી તો ‘વિશ્વમાનવ’ પણ પ્રગટ થવા લાગ્યું. ચિત્રકાર ગુલામમોહમ્મદ શેખ એ દિવસો સંભારતાં લખે છે : ‘1955માં અઢાર વરસની ઉંમરે વડોદરા ભણવા આવ્યો ત્યારે કોઈને ય ઓળખું નહીં. પણ સુરેન્દ્રનગરમાં સાહિત્યની સોબતે ઊછર્યો હતો એ નાતે, સુરેશ જોષીને આવતાંવેંત શોધી કાઢ્યા. એમની સંગતે પહેલા મળ્યા તે ભોગીલાલ ગાંધી અને બીજા પ્રબોધ ચોકસી. યુવાકાળના બંધાતા વિચારપિંડમાં એ ત્રિવેણીનો પ્રસાદ પડ્યો.’ અને પછી – ‘1958ના જાન્યુઆરીમાં ભોગીભાઈએ ‘માનવ’ (જે પછી ‘વિશ્વમાનવ’ થયું) શરૂ કર્યું તેમાં સાહિત્ય, સમાજ ને રાજકારણના સેતુ પર નવા ભાવકનું આવાહન થયું. ખરેખર તો એ માત્ર નવાં ચિંતન અને ચેતના પ્રદીપ્ત કરવાનું કરવાનું સાધન જ નહીં, એક અભિયાન હતું. ડાબેરી વિચારક્રાન્તિમાં રસાયેલી એમની દૃષ્ટિ એમાં ગાંધીવિચાર સામે આંખ મેળવીને ઊભી રહી. સાંપ્રત સમયના વિચારવલોણે ગાંધી સાથે માર્ક્સને બેસાડવાનું મંથન અને ડાબેરી પરિપ્રેક્ષ્યોને સર્વોદય અને અહિંસાની એરણે તપાસવાની પહેલ એનાં પ્રમુખ લક્ષ્યો બન્યાં.’

લાંબી દાસ્તાંમાં નહીં જતાં અહીં એટલું જ સંભારીશું કે ભૂદાન આંદોલન અને સર્વોદય વિચારે અભ્યાસપુત ઉમંગી આવકાર સાથે વિનોબાને એક પ્રશ્ન ભોગીભાઈએ જરૂર કર્યો કે આમાં સંઘર્ષનું શું. 1958માં પુછાયેલા આ પ્રશ્નનો ઇતિહાસદીધો ઉત્તર 1974-75ના જે.પી. આંદોલનમાં મળ્યો જેમાં ગુજરાતમાં સંપર્કસૂત્ર ભોગીભાઈ હતા. આ આખી સંક્રાન્તિ પ્રકાશન્તરે ‘નિરીક્ષક’માં પણ ઝોકફેરે જોવા સમજવા મળે છે, અને 1977ના જનતા રાજ્યારોહણ પછી જનસંઘે જનતા અવતાર છોડી ભા.જ.પ. બનવું પસંદ કર્યું એ બધી ગતિવિધિનો કંઈક અંદાજ પણ. આ તો કેવળ અછડતું ને આછેરું આલેખન છે. ખરું જોતાં અહીં જે કેટલાંક રાજકીય ઈંગિતો ઉતાવળે કર્યા તે બધાં અવલોકનો એક વ્યાપક સાંસ્કૃતિક-સાહિત્યિક-સામાજિક પિછવાઈ પર વૈચારિક જદ્દોજહદને ધોરણે આ પત્રોમાં પ્રગટ થતાં આવેલાં છે. ‘ઓપિનિયન’ની વેબસાઈટ પર આ બધું ઉપલબ્ધ થઈ રહ્યું છે ત્યારે એના પ્રયોજક વિપુલ કલ્યાણી અને તેઓ હાલ જેના પ્રમુખ છે તે લંડનની ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી વિશે અવલોકન કરવું લાજિમ લેખાશે. આ અકાદમીમાં નાતજાતકોમ અને રાષ્ટ્રીયતા, રિપીટ, રાષ્ટ્રીયતાનો ભેદ રખાશે નહીં. કથિત સવર્ણ-અવર્ણ, હિંદુસ્તાની, પાકિસ્તાની સૌ અહીં સમાન ધોરણે સામેલ થઈ શકે છે, થાય છે અને થશે.

ઈતિ વેબદ્વીપે ઓપિનિયન દેશે. 

E.mail :  prakash.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 03 મે 2023

આપણે ભાગ્યે જ વિચારીએ છીએ કે કાલિદાસ શેક્સપીયર રવીન્દ્રનાથ ગોવર્ધનરામ કે સુરેશ જોષીનાં સર્જન આપણને ગ્રેટ કેમ લાગે છે; શા માટે અમુકોનાં સર્જન ગ્રેટ નહીં પણ ઍવરેજ અને સામાન્ય કે નિ:સામાન્ય લાગે છે.

એ ગ્રેટનેસ અથવા કલાપરક મહાનતાનું એક કારણ સર્જક વ્યક્તિની બુદ્ધિમત્તા છે એમ માનવું જોઈશે. એમ પણ માનવું જોઈશે કે એ મહાનતામાં બુદ્ધિની કશીક નિર્ણાયક ભૂમિકા છે. કાવ્યશાસ્ત્રીઓ તો કોઈ કોઈ કવિને ‘મન્દબુદ્ધિ’ કહેતાં ખચકાતા નથી બલકે સાચું કહ્યાનો સંતોષ મેળવે છે.

કાવ્યશાસ્ત્રમાં, ‘પ્રતિભા’, ‘વ્યુત્પત્તિ’ અને ‘અભ્યાસ’-ને ‘કાવ્યહેતુ’ કહ્યા છે. કાવ્યહેતુ એટલે, સર્જનનાં પરિબળો, કારણો. પરન્તુ, રાજશેખર એ ત્રણ ઉપરાન્ત ‘કવિત્વશક્તિ’ નામના કારણનો ઉમેરો કરે છે. સ્પષ્ટ કહે છે કે એ જ છે, કાવ્યનિર્માણનું મુખ્ય કારણ.

રાજશેખર બુદ્ધિના ત્રણ પ્રકાર દર્શાવે છે : સ્મૃતિ, મતિ, પ્રજ્ઞા.

સ્મૃતિ, ભૂતકાળમાં અનુભવાયેલા વિષયોનું સ્મરણ રાખે છે. મતિ, વર્તમાનમાં જિવાતા વિષયોનું મનન કરે છે. અને, ભવિષ્ય દર્શાવનારી તેમ જ દીર્ઘ દર્શનો કરાવનારી બુદ્ધિ પ્રજ્ઞા છે.

કહે છે, આ ત્રણેય પ્રકારની બુદ્ધિ કવિ માટે, એટલે કે, સર્જક માટે, આવશ્યક છે, કેમ કે ઉપકારક છે. ત્રણેય બુદ્ધિપ્રકારોનો ‘કાવ્યહેતુ’ સાથે સીધો કે આડકતરો સમ્બન્ધ છે.

જેને આપણે ‘કાવ્યસર્જન’ કે સર્વસામાન્યપણે ‘સર્જન’ કહીએ છીએ એને રાજશેખર ‘કાવ્યનિર્માણ’ કહે છે. કાવ્યનિર્માણને તેઓ ‘સરસ્વતીનું રહસ્ય’ ગણે છે, મહા ગમ્ભીર અને અવર્ણનીય લેખે છે. રાજશેખર જણાવે છે કે સમાધિ અને અભ્યાસ બન્ને મળીને કાવ્યનિર્માણશક્તિનું નિર્માણ કરે છે. કહે છે, એ અત્યન્ત નિપુણ વિદ્વાનોના જ્ઞાનનો વિષય છે. એની પ્રાપ્તિનો એક માત્ર ઉપાય છે, સમાધિ. શ્યામદેવ કાવ્યનિર્માણમાં સમાધિની આવશ્યકતા પર ભાર મૂકે છે. સમાધિ એટલે, મનની એકાગ્રતા. એકાગ્રચિત્તવ્યક્તિ અનેક સૂક્ષ્મ વિષયોનું ચિન્તન કરી શકે છે. મંગલ નામના વિદ્વાન કાવ્યનિર્માણમાં અભ્યાસને જ મોટું કારણ ગણે છે. અભ્યાસ એટલે, નિરન્તરનું અનુશીલન.

જોઈ શકાશે કે સ્મૃતિ મતિ અને પ્રજ્ઞા સાથે સમાધિ કહેતાં મનની એકાગ્રતા અને નિરન્તરનું અનુશીલન, એટલાં તત્ત્વો આ વિષયની ચર્ચામાં ઉમેરાયાં.

Pic Courtesy : Spotify

પ્રતિભાને ઈશ્વરદત્ત ગણનારા શાસ્ત્રીઓ પણ હતા ને તેઓ એટલે લગી કહેતા કે ‘પ્રતિભા વિના કાવ્ય ન જનમી શકે, જનમે તો હસનીય પુરવાર થાય.’ સવાલ એ છે કે સર્જક પ્રતિભાશાળી છે કે કેમ તે જાણવું શી રીતે. ઇરાદાપૂર્વક વધારેલાં દાઢી અને વાળ કે સ્વયં સરજાયેલી ટાલથી માણસ દેખાય પ્રતિભાવન્ત, – ઋષિઓનાં આપણે એવાં નિર્માલ્ય ચિત્ર જોયેલાં એટલે – પણ હોય, સામાન્ય ! સાતમા દાયકામાં, ખભે બગલથૅલો ને પગમાં સોલાપુરી ચમ્પલથી આપણા કેટલાક મિત્રો કવિ દેખાવાની ગમતીલી ચેષ્ટા કરતા’તા.

એટલે, રાજશેખરની વાત મને વિચારણીય લાગી છે. કેમ કે પ્રતિભા, વ્યુત્પત્તિ અને અભ્યાસ હોય કે ન હોય પણ જો વ્યક્તિમાં કવિત્વ કહેતાં, કવિપણું – પોએટિક ડિસ્પોઝિશન – નહીં હોય, તો એને કાવ્યત્વ અને અ-કાવ્યત્વ વચ્ચેનો ભેદ પણ નહીં પરખાય. એને હમેશાં લાગશે કે પોતે લખ્યું તે કાવ્ય જ છે ! ઇનામ-ઍવૉર્ડ મેળવી ચૂકેલાને તો વળી એમ લાગશે કે પોતે કેટલું તો મહાન સરજ્યું છે ને પોતે કેવો તો મહા કવિ છે ! જાતને અને એ ભેદને પરખનારી શક્તિને જ રાજશેખર, મને લાગે છે કે કવિત્વશક્તિ કહે છે.

રાજશેખર સમાધિ અથવા એકાગ્રતાને ‘આન્તરિક પ્રયત્ન’ ગણે છે, તે મને સમુચિત લાગે છે, કેમ કે દેખીતું છે કે એ તો સર્જકના ચિત્તમાં ઘટનારી ઘટના છે. તેઓ અભ્યાસને ‘બાહ્ય પ્રયત્ન’ ગણે છે, તે પણ સમજાય એવું છે, કેમ કે સાહિત્યકાર પોતાની કલમનો મહાવરો રાખે છે, હરિપ્રસાદ ચૉરસિયા રોજ સવારે બાંસુરીવાદનનો અભ્યાસ કરે છે, પોતાની કલાનું નિરન્તરનું અનુશીલન કરે છે. તે સાધના છે, પણ બાહ્ય વસ્તુ છે.

રાજશેખર કહે છે, કવિત્વશક્તિ, પ્રતિભા અને વ્યુત્પત્તિથી પૃથક, ભિન્ન, જુદી છે. કવિત્વશક્તિ કર્તારૂપ છે અને પ્રતિભા તથા અભ્યાસ કર્મરૂપ છે. કવિત્વશક્તિ હશે તો પ્રતિભા ઉત્પન્ન થશે, અને શક્તિસમ્પન્ન હશે એ જ વ્યુત્પન્ન હશે.

પ્રતિભા જેવા કંઈક રહસ્યમય ભાસતા કાવ્યહેતુને રાજશેખર આમ વાસ્તવની ધરા પર લાવ્યા, આત્મપરીક્ષણ સૂચવતી કવિત્વશક્તિનો નિર્દેશ કર્યો તેની નૉંધ લેવી જોઈએ.

કોઈને ઉતાવળથી પ્રતિભાશાળી કે પ્રતિભાનિકટનો – જીનિયસ કે બૉર્ડર લાઇન જીનિયસ – કહેવા કરતાં, તેની કવિત્વશક્તિના તોલમોલ કરવા તે વધારે ઉચિત દીસે છે.

= = =

(May 2, 23 : Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર