આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસની પૂર્વસંધ્યાએ જો પાટણની પીડિતાને – મેઘાણીની ચારણ કન્યાની યાદ અપાવે એમ સડેલા શિક્ષણસમાજ સામે કાનૂનની કડિયાળી સાથે ફરી વળેલી પીડિતાને – સલામ કરવાનું બન્યું હતું તો બરાબર મહિલા દિવસે જ, ઘડી બે ઘડી કે એકાદ દિવસ પૂરતી 'મુક્ત' બનેલી ઇરોમ શર્મિલાને સલામ પાઠવવાનો ખયાલ છે.

સાતમી માર્ચે છૂટેલી અને નવમી માર્ચે વળી પકડાયેલી (પાલીસદાર પોલીસ ભાષામાં 'પ્રોટેક્ટિવ કસ્ટડી'માં લેવાયેલી) આ મણિપુરી કન્યાનો ઉપવાસ-સિલસિલો સાત કરતાં વધુ વરસથી જારી છે. એનો આ પ્રતિકાર મણિપુરમાં વિવાદાસ્પદ આર્મ્ડ ફોર્સિઝ (સ્પેશિયલ પાવર્સ) ઍક્ટ અન્વયે અઘોષિત કટોકટીરાજ સરખી મનમુરાદ સત્તા સામે છે. આ કાયદાને ધોરણે લશ્કરને અપાયેલ અધિકારનો કોઈ સુમાર નથી. વગર વૉરન્ટે અટકાયતથી માંડીને સહેજ અમથી શંકા પડી કે શુટ લગીનાં વાનાંની સોઈ (બલકે પરવાનો) એમાં છે.

આસામ રાઈફલ્સે આ જોગવાઈ બાબતે કેવી અમાનવીય મનમાની ચલાવી હશે એનો અંદાજ જુલાઈ ૨૦૦૪માં મણિપુરની મહિલાઓએ યોજેલા એક ઐતિહાસિક વિરોધ નિદર્શનથી મળી રહે છે. બાર જેટલી મણિપુરી મહિલાઓ ત્યારે આસામ રાઈફલ્સના મથક સમક્ષ નિર્વસ્ત્ર થઈને 'રેઈપ અસ' ('અમારા પર બળાત્કાર ગુજારો')ના બૅનર સાથે ઊભી રહી ગઈ હતી. મનોરમા નામની એક તરુણીને આસામ રાઈફલ્સના જવાનોએ હવસથી ચૂંથી કાઢી મારી નાખી, તેની સામેનો એ વિરોધ દેખાવ હતો.

આ બાર નિર્વસ્ત્રાઓ પૈકીની એક, ઈમા આજે કેટલોયે માર ખમી ઘોડીથી ચાલે છે; પણ લડતને ઘોડેથી ઊતરવાનું અઠ્ઠાવન વરસની આ ઈમાને બહાલ નથી. 'મણિપુર આખું અંદેશા અને અજંપાની જિંદગી બસર કરતું હોય ત્યારે હું કેવી રીતે જંપીને બેસી શકું?' એ કહે છે. આજકાલ ઈમાની ઝુંબેશ મણિપુરમાં છેલ્લાં વરસોમાં નકલી ઍન્કાઉન્ટરોએ જે ઉપાડો લીધો છે એની સામે છે. મારો તો એકોએક દિવસ, મહિલા દિવસ, ઈમા કહે છે.

વાતની શરૂઆત આપણે ઈરોમ શર્મિલાથી કરી હતી. ૨૦૦૦ની સાલમાં બીજી નવેમ્બરે આસામ રાઈફલ્સે કેટલાંક નિર્દોષ માણસોને બસ એમ જ ઢાળી દીધાં હતાં, 'શંકા પરથી શુટ' ને ધોરણે 'મુલ્કી સત્તાને સહાયરૂપ થવા' સ્તો. એ દિવસે ગુરુવાર હતો. શર્મિલા બચપણથી ગુરુવાર કરતી ને ખાવામાં અણોજો પાળતી. નિર્દોષ માણસોની કતલે એને મૂળસોતી હચમચાવી મેલી, અને ગુરુવાર અનંત બની ગયો. લાંબી ભૂખ હડતાળ અને વળી પોલીસ ધારા પરાણે પ્રાશન (ફોર્સ ફીડિંગ), આ એની નિરંતર નિયતિ એ પછી રહી છે. વચમાં પાંચેક મહિના માટે એને દિલ્હી રખાઈ હતી. હમણાં સાતમી માર્ચે એને છોડી તો છૂટતાં વેંત એનો પહેલો ઉદ્ગાર હતો, જંગ જારી છે. ઉપવાસ ચાલુ રહેશે. વળી નવમી માર્ચે એને 'પ્રોટેક્ટિવ કસ્ટડી'માં લેવાઈ છે.

શર્મિલાને ઉમેદ છે કે ક્યારેક તો એનાં આ બેમુદત અનશન સત્તાવાળાઓના અંતરાત્માને ઢંઢોળશે, કે છેવટે દેશબાંધવોને એ હદે હલાવશે કે તેઓ બગાવત પોકારશે. ભારત સરકારે ઇન્ટરનેશનલ કોવેનન્ટ ઑન સિવિલ ઍન્ડ પોલિટિકલ રાઈટ્સ (ઈસીઓસીએપીઆર – નાગરિક અને રાજકીય અધિકારોની આંતરરાષ્ટ્રીય સમજૂતી) પર દસ્તખત કર્યા હોઈ વિશ્વમતની સક્રિયતાની પણ એને આશા છે.

વિશ્વભરમાં આર્મ્ડ ફોર્સિઝ (સ્પેશિયલ પાવર્સ) ઍક્ટ પ્રકારના કાયદાઓના અમલનો જે અભ્યાસ થયો છે એનું તારણ એ છે કે વિભિન્ન પ્રદેશોમાં હિંસ્ર ઉઠાવ (ઇન્સર્જન્સી) અને અતિઅલ્પ વિકાસ (અંડરડેવલપમેન્ટ) વચ્ચે નાભિસમ્બન્ધ રહેલો છે, અને આ ઉઠાવ સાથે કામ લેતી વખતે આમ જનતા જોડે જે મનમુરાદ બળપ્રયોગ થાય છે એથી લોકો શાસન અને શાસનપ્રથાથી ઓર વિમુખ બને છે. (મુક્ત ચૂંટણી સાથે કંઈક આશ્વસ્ત બનેલ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં એ એફએસપીએ ના અમલને હળવો કરવાની સત્તાવાર વિચારણાના નિર્દેશો આ નોંધ લખાઈ રહી છે એ કલાકોમાં જ મળી રહ્યા છે એ બીના સૂચક એટલી જ સ્વાગતાર્હ છે.)

આપણે ત્યાં ૧૯૫૮માં સંસદે આ કાયદો પસાર કર્યો ત્યારે ચર્ચામાં ભાગ લેતાં સભ્યોએ આ કાયદાને કારણે બંધારણની કલમ ૩૨ (૧) નો છેદ ઊડી જાય છે તેની તરફ ધ્યાન દોર્યું હતું. ૩૨ (૧) અદાલતનાં દ્વાર ખટખટાવવાનો અધિકાર આપે છે, જે આ કાયદાથી હણાય છે. બંધારણ સભાની ચર્ચા દરમ્યાન આંબેડકરે કહ્યું હતું કે મારે કોઈ એક જ કલમ બંધારણના હાર્દરૂપ ગુણાવવાની હોય તો હું ૩૨ (૧)નું નામ સર્વપ્રથમ લઉં, કેમકે નાગરિકને માટે ન્યાય મેળવવાનું એ સિંહદ્વાર છે.

અનશને કરીને બરડ હાડકાની થઈ ગયેલી, પણ હાડની નક્કુર શર્મિલાનો સાદ અને આ પ્રકારના જુલમી ('એન્ટિ-ટેરર' !?) કાયદાઓનું દુર્દૈવ વાસ્તવ બેઉ આપણી સમજ અને સક્રિયતાનાં દ્વાર ખટખટાવી રહ્યાં છે.

'બિન કૉંગ્રેસ, બિન ભાજપ' એવા ત્રીજા મોરચા અથવા વિકલ્પ રચવાની કવાયત ચાલે છે. ત્રીજા મોરચાના મુખ્ય બિન્દુસમા ડાબેરીપક્ષોએ પોતપોતાની પાર્ટી લાઇન મુજબના ચૂંટણી ઢંઢેરા બહાર પાડ્યા છે અને ત્રીજા મોરચાનો ઢંઢેરો રચવા માટે દેવેગૌડા અને ચંદ્રબાબુ નાયડુની પસંદગી કરવામાં આવી છે. હજુ આ બધુ પ્રારંભિક તબક્કામાં છે. બંને ડાબેરી પક્ષોના અલગ અલગ ઢંઢેરામાં કેટલાક મુદ્દાઓ સમાન હશે અને શક્ય છે કે ત્રીજા મોરચાના ટોકિંગ પોઇન્ટસમા કૉંગ્રેસ અને ભાજપનો વિરોધ શા માટે કરવો જોઈએ, તે મુદ્દાઓ આગળ પડતા હશે. ડાબેરી પક્ષો અને ત્રીજા મોરચાના કેટલાક મુખ્ય મુદ્દાઓમાં સામ્ય હશે, જ્યારે કેટલીક બાબતોમાં તફાવતો હશે. પણ બંનેને તો સાંકળતો કોઈ મુદ્દો હોય તો તે છે કૉંગ્રેસ અને ભાજપનો વિરોધ.

'જનતા મોરચો', 'નેશનલ ફ્રન્ટ', 'ત્રીજો મોરચો' એમ જુદા જુદા નામે રચાયેલ મોરચાઓ અને તેમણે રચેલી સરકારોની કામગીરી ઉજ્જવળ નથી. આવી મોરચા સરકારો ઝાઝી ટકતી નથી. બંને મુખ્ય પક્ષોના વિરોધના નકારાત્મક પાયા પર રચાયેલી આ સરકારોનો કોઈ હકારાત્મક એજન્ડા નથી. પરિણામે કોઈ ચોક્કસ નીતિનિર્દેશ કે નીતિનિર્ધારણની સ્પષ્ટતા હોતી નથી. મોરચામાં સામેલ ગમે તે ઘટકપક્ષને કંઈક વાકું પડશે તો તેમાંથી ખસી જશે, એવી અનિશ્ચિતતા અને અસ્થિરતા વચ્ચે આ સરકારો કામ કરતી હોય છે. ઉપરાંત, કહેવાના નાના-મોટા પક્ષો કાં તો ચોક્કસ જ્ઞાતિ કે જ્ઞાતિજોડાણો પર રચાયેલા હોય છે, તેમની પાસે સમગ્ર રાષ્ટ્રવ્યાપી અભિગમ કે મુદ્દાઓની અપેક્ષા રાખવી એ પણ વધુ પડતી છે.

આ દલીલોની મજબૂત અપીલને કારણે મુખ્ય બે પક્ષો કૉંગ્રેસ અને ભાજપે ભેગા થવું જોઈએ અને સંયુક્ત સરકાર રચવી જોઈએ, એવા વિચારો વહેતા થયા છે. 'રાષ્ટ્રીય હિત' અને રાષ્ટ્ર સમક્ષના ગંભીર પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે તેમણે પરસ્પરના મતભેદોને કોરાણે મૂકીને અને તેમની વિચારધારાની ધારો ગોળવીને ભેગા થવું જોઈએ, એવું હવે સ્પષ્ટ પણે કહેવાવા લાગ્યું છે. જોકે આ વિશે મુખ્ય બે પક્ષોના નેતાઓ તરફથી કોઈ પ્રતિભાવ સાંપડતો નથી. આ નેતાઓ અને મોટા ભાગના વિશ્લેષકોની દૃષ્ટિએ આ વિચાર અત્યારે સંભાવનાઓથી પર છે.

ભાજપ અને કૉંગ્રેસે ભેગાં થવું જોઈએ, એવો વિચાર અગાઉ પણ રજૂ થઈ ચૂક્યો છે. આરએસએસના વડા સુદર્શન અને એક વખતના ભાજપના આઇડિયોલોગ ગોવિંદાચાર્યે પણ આવો વિચાર રજૂ કરેલો. પણ ભાજપ તરફથી સત્તાવાર રીતે તેને અનુમોદન કે પ્રતિભાવ પ્રાપ્ત થયો નથી. કદાચ કોઈ એવી દલીલ કરે કે જ્યારે જ્યારે સામાન્ય ચૂંટણીઓ આવે છે ત્યારે ત્રીજા મોરચાની રચનાનો આધાર બિનકૉંગ્રેસ-બિનભાજપ હોવો જોઈએ, એવંઆ કહેવામાં આવે છે અને એમ અવારનવાર થવાને કારણે આ પક્ષોને ભેગા થવા માટે જાણે કે એક પ્રકારનું દબાણ ઊભું થાય છે.

૨૦૦૪ની ચૂંટણીનાં પરિણામો તરફ નજર કરીએ તો આ વિચાર પાછળનો તર્ક સમજાશે. ગઈ ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસને ૨૬.૫૩ ટકા મત અને ૧૪૫ બેઠકો મળેલી, જ્યારે ભાજપને ૨૨.૧૬ ટકા મત અને ૧૩૮ બેઠકો મળેલી. બંને પક્ષોને મળેલી મતની ટકાવારીનો સરવાળો ૪૮.૬૯ ટકા અને બેઠકોનો સરવાળો ૨૮૩ બેઠકો થાય, જે કેન્દ્રમાં સરકાર રચવા માટે જોઈતી ૨૭૩ બેઠકો કરતા ૧૦ બેઠકો વધારે છે. જો આ બે પક્ષો ભેગા થાય તો તેઓ બીજા કોઈના ટેકા વગર કેન્દ્રમાં સંયુક્ત સરકાર રચી શકે.

સરકારની રચના એ કેવળ આંકડાની જ રમત હોય તો આ તર્ક કોઈને પણ ગળે ઊતરી જાય, પણ રાજકારણ કેવળ આંકડાની રમત નથી, એથીય કંઈક વિશેષ છે. એમાં વિચારધારા, ચોક્કસ કાર્યક્રમોને અમલમાં મૂકવા માટેના આગ્રહો, જુદા જુદા ક્ષેત્રોની નીતિઓ પ્રત્યેના અભિગમો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. કૉંગ્રેસ અને ભાજપની વિચારધારાઓ વચ્ચે પાયાના તફાવતો છે અને તેનાં મૂળ એ પક્ષોના સર્જનવિકાસ અને ઘડતરમાં પડેલા છે. એ તફાવતો એવા છે, જે ભૂંસી શકાય તેવા નથી. દાખલા તરીકે, કૉંગ્રેસને સેક્યુલર વિચારધારા ગળથૂથીમાંથી મળેલી છે. રાષ્ટ્રીય મુક્તિ ચળવળના  મુખ્ય વાહકનો ભવ્ય વારસો છે. રાષ્ટ્રીય આંદોલનમાંથી તેનું એક રાજકીય પક્ષમાં રૂપાંતર થયું છે. કૉંગ્રેસ પક્ષ સેક્યુલરિઝમને સંપૂર્ણ રીતે વળગી રહ્યો છે, એમ કહેવાનો અર્થ નથી પણ એ એની હાર્દરૂપ પહેચાન છે, એટલું કહેવું જોઈએ.

જ્યારે ભાજપ હિન્દુત્વની વિચારધારાને વરેલો છે અને તેના વૈચારિક મૂળ આરએસએસના હિન્દુત્વ રાષ્ટ્રવાદમાં રહેલાં છે. લધુમતીઓ પ્રત્યેનો તેનો અભિગમ અને વ્યવહાર સંઘપ્રેરિત હિન્દુત્વને રંગે રંગાયેલા છે. આજે પણ ભાજપના જે નેતાઓ સંઘની ગુડબુકમાં નથી અથવા તેની નજરમાંથી ઊતરી જાય છે, તે ભાજપમાં હાંસિયામાં ધકેલાઈ જાય છે. પાકિસ્તાનની મુલાકાત પછી અડવાણીની જે દશા થઈ, એ સુવિદિત છે.

આરંભિક દાયકાઓ દરમિયાન કૉંગ્રેસનો વૈચારિક ઝુકાવ ડાબેરી વિચારધારા (સમાજવાદી ઢબની સમાજરચના) તરફ હતો જ્યારે અગાઉ જનસંઘ અને પાછળથી ભાજપનો વૈચારિક ઝુકાવ શરૂઆતથી જમણેરી રહ્યો છે. ૧૯૯૧ પછી કૉંગ્રેસ કેટલાક આર્થિક તકાદાઓને વશ થઈને કેન્દ્રથી જમણેરી કહેવાય એવી નીતિઓ – ઉદારીકરણ – ખાનગીકરણ – વૈશ્વિકીકરણ અપનાવી છે, જે એનડીએ શાસનકાળમાં ભાજપે ચાલુ રાખી છે. એટલે આર્થિક નીતિઓની બાબતમાં બંને પક્ષોના અભિગમોમાં કોઈ મોટો તફાવત નથી.

છેલ્લા ત્રણ-ચાર દાયકા દરમિયાન બંને પક્ષોએ અને તેમના નેતાઓએ એકબીજાની એટલી બધી ટીકા કરી છે કે એ બધું ભૂલી જઈને તેઓ ભેગા થાય એવી કોઈ શક્યતા નથી. બંને પક્ષોના સામાજિક આધારો જુદા છે, બંનેની મતબૅંંકો જુદી છે. રાષ્ટ્ર વિશેના વિઝનમાં પાયાના મતભેદો છે. ભાજપની નીતિ અને વ્યૂહરચના ભારતીય સમાજના બે કોમોમાં ધ્રુવીકરણ પર રચાયેલી છે. જ્યારે કૉંગ્રેસ એકંદરે સમાવેશીકરણમાં માને છે.

કૉંગ્રેસ-ભાજપ ભેગા થાય, એ તો એક તુક્કો માત્ર છે!

હે મતદાતા, ભારત ભાગ્યવિધાતા, તારા ગુપ્ત મતદાન પર આ દેશના આગામી પાંચ વર્ષ દાવ પર લાગેલા છે એટલે આજે મારે તારી સાથે જરાક ગોઠડી માંડવી છે. તારી ચોપાસ ચૂંટણીના માંડવા રોપાઈ ગયા છે, જાતભાતનાં વાજાં વાગવાની સાથે ભૂંગળી પણ વાગી રહી છે. આપણા દેશની આ સૌથી મોટી ભવાઈમાં ભાગ લેનારાઓ વાઘા સજીને પટમાં ઊથરી ચૂક્યા છે. જેના ભાગે જે વેશ આવ્યો છે એ ભજવવામાં પૂરા ગુલતાન થઈને ભજવી રહ્યા છે. હાકલા પડકારા વચ્ચે, વચનોની લહાણી વચ્ચે તારો અવાજ સાંભળવો તો દૂર, તારા અસ્તિત્વ બાબતે પણ આ તમામ નેતાઓ બેપરવા છે. ગરીબોના બેલી બની બેઠેલાઓ, પોતપોતાના લાભ અનુસાર બીજાને ભાંડવા બેઠેલાઓ આ તમામ (હા, દોસ્ત તમામ)ને તારી કે મારી ઝાઝી ચિંતા નથી. એટલે જ હવે આપણે આમ આદમીએ નિરાંતજીવે વિચારી લેવા જેવું છે કે આ ભવાઈમાં સૌથી મહત્ત્વનો વેશ તો આપણે જ ભજવવાનો હોય છે ને એટલે દોસ્ત આપણે જાગવું પડશે, સાવધાન થવું પડશે.

હવે આ જામેલા રંગમાં થોડા દા'ડા નેતાઓનાં ધોડાપૂર આવશે, મન ફાવે તેવી તડાફડી કરશે, જાતભાતના નાટક ભજવાશે, ખરાખરીનો ખેલ થાશે… અને હા, તારી ફરતે મહિનો દા'ડા ગરબે ફરનારા આ તમામ તારા મનને પણ ગરબે ફેરવવા મથશે. માટે સાવધાન… જોજે આ મતની વરવી રાજનીતિ તારી સ્થિર બુદ્ધિને ડગાવી ના દે, તારા સારાસારના વિવેકને ભગાવી ના દે. તારે તારું મન અને હૈયું બેઉ સાબૂત રાખવાનાં છે. ભવાયા તો વેશ ભજવીને જતા રહેશે દોસ્ત પણ આપણે તો આપણા રોજના પ્રશ્નોનું, આપણા દેશનું વિચારવું પડશે ને?

તને અને મને બેઉને ખબર છે દોસ્ત કે આપણે સાવ સામાન્ય માણસ છીએ. આપણે સૌ રોજનું લાવીને રોજ ખાનારા, સાંજ પડ્યે ઊંચા જીવે સ્વજનોની રાહ જોનારાઓ, નાનાં-નાનાં સપનાઓ જોનારાઓ સામાન્ય માણસો… આપણને ખબર છે કે મંદિર-મસ્જિદની લડાઈઓથી આપણા ઘરમાં ચૂલો નથી પેટાતો. આપણે સૌ એ પણ સમજીએ છીએ કે આપણા દેશની પ્રજા હંમેશાં ભાષા અને પ્રદેશથી ઓળખાતી આવી છે, ધર્મથી નહીં. એની પહેલી ઓળખ ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી, પંજાબી છે, હિંદુ કે મુસ્લિમ તો એની બીજી કે ત્રીજી ઓળખ હોઈ શકે. તો પછી શા માટે આવાં આગઝરતાં ભાષણો? વાણી સ્વાતંત્ર્યનો આવો બેફામ દુરુપયોગ આ દેશને કેવા ભરચક ભાવિ બાજુ લઈ જશે એનો વિચાર આ ટૂંકી દૃષ્ટિના નેતાઓ નથી કરતા એમને માત્ર ચૂંટણીમાં થતાં લાભ જ દેખાય છે. એટલે જ દોસ્ત તારા-મારા જેવા આમ ભારતીયોએ હૈયા પર હાથ મૂકી થોડાક પ્રશ્નો જાતને પૂછવા જરૂરી છે : શું ખરેખર જ આપણા દેશને એક વધારાના મંદિર કે મસ્જિદની જરૂર છે ખરી? આજ સુધીમાં મંદિર-મસ્જિદે આપણાં કોઈ પ્રશ્નો ઉકેલ્યા છે ખરા? (હા, વધાર્યા ચોક્કસ છે) ધર્મ જેવી અંગત લાગણીને આપણે આમ સરેબજાર ઉછાળતા કેમ થયા? આપણા બધાની લાગણી માત્ર સ્થળ કે પથ્થરની દીવાલો પૂરતી જ ઉછળે કે ઘવાય? જીવતા માણસના મરવાથી આપણને કોઈ ફરક ના પડે? હિંદુ હોય કે મુસ્લિમ, માણસ મરવાની કે પાયમાલ થવાની પીડામાં ફરક હશે ખરો? એક સામાન્ય હિંદુ કે એક સામાન્ય મુસ્લિમને એકબીજા સાથે નથી ફાવતું એવું છે ખરું? જો એવું નથી તો ક્યાં સુધી આપણને આ નેતાઓ મંદિર-મસ્જિદ, ધર્મ કે જાતિના નામે લડાવ્યા રાખશે? આપણી શ્રદ્ધા અને આસ્થા કેમ આટલાં તકલાદી નીકળ્યાં? ધર્મ જોડવાને બદલે તોડવાનું કામ કરે છે એમાં ધર્મકારણની સાથે ભળી ગયેલું રાજકારણ તો જવાબદાર છે જ, પણ દોસ્ત હું અને તું – સામાન્ય ભારતીયો – પણ ઓછા જવાબદાર નથી. કેમ આપણે નેતાઓની ચાલમાં, એની વિષભરી વાણીમાં, કે પછી લાલચમાં આવી સારાસારનો વિવેક ખોઈ બેસીએ છીએ? કેમ આપણે ઘરમાં બેસી રહીએ છીએ પણ મત આપવા નથી જતાં? કેમ આપણે માત્ર માણસ તરીકે, સાચા ભારતીય તરીકે નથી વિચારતા? કેમ આપણે ભૂલી બેસીએ છીએ કે આપણો ધર્મ કોઈ પણ હોઈ શકે પણ આપણી સંસ્કૃતિ તો એક જ છે.

આમ તો આપણે સૌ સમજીએ છીએ કે જિંદગીના સપના જેવા ઘર કે ધંધા પળ વારમાં બળીને રાખ થઈ જાય ત્યારે રામ કે રહીમની પીડા સરખી જ હોવાની. દોસ્ત, આટલાં વર્ષોનો આપણો અનુભવ છે કે પલીતા ચાંપનારાઓ નિરાંતજીવે ખસી જાય છે ને પાયમાલ તો આમઆદમી જ થતો આવ્યો છે. આપણે તો જાણીએ પણ છીએ અને સમજીએ પણ છીએ કે ઈશ્વર કણેકણમાં વસેલો છે. જડ અને ચેતનમાં તારામાં અને મારામાં એક જ તત્ત્વ વસે છે. જો રામ અને રહીમ, ઈશ્વર અને અલ્લાહ એક જ હોય તો પછી ખુદાના ઘર માટે આટલી લડાઈઓ શા માટે? ઈશ્વરના નામે આટલું ઝનૂન, આટલી હિંસા શા માટે? ને દોસ્ત મતની આ વરવી રાજનીતિમાં, ચૂંટણીની આ ભવાઈ વખતે જ આ મંદિર મસ્જિદ કે હિંદુ-મુસ્લિમની રમત રમાય છે ને એક વાર મત મળ્યા પછી કોણ તું અને કોણ હું? -નો ઘાટ આટલાં વર્ષોથી થતો આવ્યો છે છતાં આપણે સમજતાં કેમ નથી? ગાંધીના એક આહ્વાને ભડકઓ શાંત થઈ જતાં. જ્યારે આજે? આજના નેતાઓના એક લલકારે શહેરો ભડકે બળે છે, ધંધારોજગાર ચોપટ થઈ જાય છે ને વેઠવાનું તો તારે-મારે એક આદમીના ભાગે જ આવે છે ને? એટલે દોસ્ત હવે તો ગાંઠે બાંધવું જ પડશે કે આ દેશને હિંદુ મુસ્લિમ, શીખ-ઈસાઈની જરૂર નથી, આ દેશને સાચા ભારતીયોની જરૂર છે. સો ટચના સોના જેવા માણસોની જરૂર છે. પહેલાં વતન, પહેલાં દેશ, પહેલાં માનવતા, પહેલાં સંસ્કૃતિને પછી તારો કે મારો ધર્મ આવે… બસ, મત આપતાં પહેલાં દરેકે આટલું યાદ રાખવું જરૂરી છે. ધર્મ તો તારા-મારા ઊંબરાની અંદર રહેતી અંગત ભાવના છે. વાતે વાતે એને બજારમાં ઉછાળતા લોકોની વાતમાં ન આવીશ. અસગર વજાહતના નાટક 'જિન્હે લાહૌર નંઈ દેખ્યા…'નો પેલો ડાયલોગ યાદ કર : "તુમ દુસરોં કે મઝહબ કો બૂરા ન કહો, તાકિ વહ તુમ્હારે મઝહબ કો બૂરા ના કહે, તુમ દૂસરોં કે ખુદા કો બૂરા ના કહો તાકિ વહ તુમ્હારે ખુદા કો બૂરા ન કહે." તો વાત આમ છે દોસ્ત… આપણે ત્યાં હોળીધૂળેટીના રંગમાં જન્માષ્ટમીના જુગારમાં, નવરાત્રિના ગરબામાં, દીવાળીના દીવામાં, ગાડાદોડ, મેળા કે રમતોમાં ક્યાંય ધર્મ આડો આવે છે ખરો? તાજિયા હેઠળથી ગરકતો / નીકળતો મારા દેશનો હિંદુ અજમેરશરીફ કે હાજીપીર જઈ ચાદર ચડાવે છે, અને શીતળામાને પગે લાગતો આ દેશનો મુસ્લિમ રામલીલામાં પાત્ર ભજવી શકે છે. આપણી ભાષા, સંગીત, સાહિત્ય, શિલ્પ અને સ્થાપત્ય, આપણી સંસ્કૃતિ એક જ છે ને દોસ્ત દુનિયાના કોઈ પણ ધર્મ કરતાં સંસ્કૃતિ હંમેશાં ચડિયાતી જ હોય, ધર્મ તોડે પણ સંસ્કૃતિ જોડે.

ચૌદસો વર્ષના સહજીવને આપણને કેવી અદ્ભુત મિશ્ર સંસ્કૃત આપી છે? ઉત્તમ સાહિત્યકારો, સંગીતકારો, કલાકારો અને ઉત્તમ મનુષ્યો 'મન તરપત હરિદર્શન કો આજ…' જેવું ગીત હોય, તાજમહાલ કે અજન્તા હોય, લાલ કિલ્લો કે જોધપુરનો કિલ્લો હોય, જામા મસ્જિદ કે ફતેહપુર સિક્રીની લાવણ્યમયી રેખાઓ હોય કે કોણાર્કના મંદિરની ભવ્યતા, ગંગા-યમુનાની શીતળતા કે અજમેર શરીફની દઝાડતી રેતી… આ બધા પ્રત્યેની આપણી લાગણી, આપણો ભાવ એકસરખો નથી? મારા દેશની આ ધરોહર છે અને એના માટેનું મારુ ગુમાન, મારી મગરૂરી એકસરખી જ હોવાની.

એટલે દોસ્ત, મત આપતી વખતે એટલું યાદ રાખજે કે મારા-તારા જેવા સામાન્ય માણસોથી બનેલા આ દેશમાં બીજી અનેક સમસ્યાઓ છે : આપણા પ્રશ્નો રોટી-કપડા-મકાન, નોકરી સારવાર… અનંત છે પણ ઉકેલી શકાય એવા છે. એના ઉકેલ માટે બસ ખરી દાનત હોવી જરૂર છે. તું સ્વસ્થ ચિત્તે, સ્થિરબુદ્ધિએ નક્કી કર કે હું માણસ છું, ભારત નામના મહાન દેશનો વારસદાર છું અને એનું ભાવિ નક્કી કરવા માટે હું સાચા ઉમેદવારને જ મત આપીશ. હું જાતિ-સંપ્રદાય, ધર્મ જેવા વાડાઓમાં અટવાઈશ નહીં. હું જોઈશ કે મારી રોજેરોજની જિંદગીની સમસ્યાઓમાં કોને રસ છે. હું એવો ભારતીય છું જેને સચીન કે યુવરાજ છક્કો મારે કે ઇરફાન કે ઝાહિર છક્કો મારે – મારો આનંદ સરખો જ હોવાનો કારણ કે એ છક્કો મારા દેશના ખાતામાં જમા થાય છે. એટલે હવે કોઈ ગમે તેટલો ભડકાવશે, બહેકાવશે,… હું નહીં ભડકું, નહીં બહેકું… હું માત્ર ભારતીય તરીકે વિચારીશ, ભારતીય તરીકે વર્તીશ અને મત પણ એક ભારતીય તરીકે જ આપીશ. ને મત તો આપીશ જ. કારણ મને મારા મતની કિંમત સમજાઈ ગઈ છે. બસ દોસ્ત, જો આટલું થશે ને તો તારામારા – જેવા સામાન્ય માણસોનો ઉદ્ધાર નક્કી જ છે ને તો પછી આ દેશને આગળ વધતો કોઈ નહીં અટકાવી શકે એ પણ હું તને ત્રાંબાના પતરે લખી આપવા તૈયાર છું, જા લઈ આવ પતરું.