રવીન્દ્ર પારેખ

એવું બને કે સ્કૂલમાં વિદ્યાર્થીઓ હોય ને શિક્ષકો મંદિરોમાં ભોજન વ્યવસ્થા સાચવવામાં કે ટોઇલેટ ગણતરીમાં કે રસીકરણ જેવી કામગીરી માટે મોકલવામાં આવ્યા હોય કે સ્કૂલમાં હોય તો પરિપત્રોના જવાબો આપવામાં કે ડેટા ફીડ કરવામાં વ્યસ્ત હોય, ત્યારે શિક્ષકનું કામ ભણાવવાનું ખરું કે કેમ તેનો ખુલાસો સરકારે કરવો જોઈએ. કેટલાક શિક્ષકોને એ ઉપલક કામ ગમતું પણ હશે, પણ મોટે ભાગના શિક્ષકો વર્ગમાં ભણાવવા ઈચ્છે છે, કારણ તેને પગાર ભણાવવાનો અપાય છે, એટલે એ કામ નથી થતું તો કેટલાક શિક્ષકોને કોઈ ગુનો કરતા હોય એવું લાગે છે. શિક્ષણ વિભાગનું કામ શિક્ષણ અપાય તે જોવાનું છે, પણ તેને રસ, ઈતરપ્રવૃત્તિનો જ હોવાને કારણે તે વખતો વખત તઘલખી ફેરફારો કરવામાં અને ફતવાઓ બહાર પાડવામાં વ્યસ્ત હોય છે.

હવે શું છે કે મંત્રીઓ લવારો ન કરતા હોય તો, તેના મંત્રી હોવા વિષે શંકા જન્મે છે. કાલના જ સમાચારમાં શિક્ષણ મંત્રી ડિંડોરે ગોધરામાં કહ્યું કે રસ્તામાં ખાડા પડે તો સરકારમાં ફોન ન કરવાના હોય, તગારા, પાવડા, માટી લઈને લોકોએ જ ખાડા પૂરીને નાગરિક ધર્મ બજાવવો જોઈએ. આમ તો ખાડા શિક્ષણ મંત્રીશ્રીના કોર્સમાં જ ન હતા, પણ લોકોને ઉપદેશ આપવો હતો તે આપ્યો. એ ખરું કે પ્રજાએ નાગરિક ધર્મ બજાવવો જોઈએ, પણ સરકાર તેની ફરજ ચૂકે તો તે પ્રજાને સલાહ આપી શકે? સારું છે કે સાહેબે એમ ન કહ્યું કે શિક્ષકોની ઘટનું શું રડ્યા કરો છો? એ ન ભણાવે તો નાગરિકોએ ભણાવીને નાગરિક ધર્મ બજાવવો જોઈએ. તે એટલે કે નાગરિકો થોડો કંઇ રોડ, લાઈટ, નળનો વેરો ભરે છે? તો સરકાર શું કામ ખાડા પૂરે?

તાજેતરમાં બે ફતવાઓ બહાર પડ્યા છે. એક પ્રાથમિક સ્કૂલો બંધ કરવાનો અને 90 માધ્યમિક સ્કૂલો શરૂ કરવાનો. સરકાર દ્વારા તમામ જિલ્લા અને તાલુકા પ્રાથમિક શિક્ષણાધિકારીઓને પરિપત્ર કરીને આદેશ અપાયો છે કે બાળકોની સંખ્યા શૂન્ય હોય એવી પ્રાથમિક શાળાઓ તાત્કાલિક અસરથી બંધ કરો ને એવી સ્કૂલો બંધ ન થાય તો સંબંધિત શિક્ષણાધિકારીઓની જવાબદારી નક્કી કરવામાં આવશે. પ્રાથમિક શિક્ષણ નિયામકની કચેરી દ્વારા તમામ શિક્ષણાધિકારીઓને સૂચના આપવામાં આવી છે કે શાળા, પ્રવેશોત્સવ પૂર્ણ થયા પછી, 31 જુલાઈની કટ ઓફ ડેટ મુજબ ખોટી સંખ્યા દર્શાવી વધારાના શિક્ષકો મેળવવાની કોશિશ કરતી જણાય તો તેની જાતે તપાસ જિલ્લા પ્રાથમિક શિક્ષણાધિકારીએ કરવાની રહેશે. એ ખરું કે સંખ્યા જ ન હોય તે સ્કૂલો ચાલુ રાખવાનો અર્થ નથી, પણ સ્કૂલો શરૂ થઈ ત્યારે બાળકો હોવાની ગણતરીએ જ શરૂ થઇ હશે, તો એની તપાસ પણ થવી જોઈએ કે એવું શું થયું કે બાળકોની સંખ્યા શૂન્ય સુધી ઊતરી આવી?

એ કેવું કે સરકારી પ્રાથમિક સ્કૂલો સંખ્યાને અભાવે બંધ થાય ને ૮૫ સરકારી માધ્યમિક સ્કૂલો ને 5 સરકારી ઉચ્ચતર માધ્યમિક સ્કૂલો શૈક્ષણિક સત્ર શરૂ થયાના બે મહિના પછી શરૂ કરવાની વાત આવે? જો કે, એક રાજ્ય શાળા સંચાલક મંડળે સીધા જ વર્ગો બંધ ન કરતા, જરૂર પડે તો ગ્રાન્ટમાં કાપ મૂકીને, વધુ તક આપવાનો પત્ર સરકારને લખ્યો છે. આશા રાખીએ કે સરકાર સ્કૂલો બંધ કરવાની ઉતાવળ ન કરે. એ પણ છે કે સુરત શહેર અને જિલ્લામાં 9 સરકારી સ્કૂલોને મંજૂરી મળી છે. આ નવ સ્કૂલો શરૂ થવાની સાથે જ સુરત શહેર અને જિલ્લામાં ૨૩ સ્કૂલો બે જ વર્ષના ટૂંકા ગાળામાં શરૂ થશે. તે ઉપરાંત ભરૂચ જિલ્લામાં બે અને વલસાડ, વાપીમાં એક એક સ્કૂલને મંજૂરી મળ્યાની વાત પણ છે. વળી નવી શાળાને મંજૂરી મળવાની સાથે 350 શૈક્ષણિક અને બિનશૈક્ષણિક સ્ટાફની જોગવાઈ પણ થઈ છે. એ સારી વાત છે કે સરકાર 90 સ્કૂલો ખોલવા જઈ રહી છે, પણ આ વેપલો થોડા મહિના વહેલો થયો હોત તો સત્ર શરૂ થવાની સાથે જ આ સ્કૂલો પણ શરૂ થઈ શકી હોત ને અભ્યાસને મુદ્દે અન્ય સ્કૂલોની સાથે રહી શકી હોત. મોટી મુશ્કેલી તો વિદ્યાર્થીઓ મેળવવાની થશે, કારણ મોટે ભાગના વિદ્યાર્થીઓએ એડમિશન તો નવું સત્ર શરૂ થવાની સાથે જ લઈ લીધું હોય, તે બે મહિને શરૂ થનારી સ્કૂલની રાહ ન જુએ.

એક તરફ 90 સ્કૂલો ખૂલવાની વાત છે, જયારે જેતપુર કૈં જુદો જ રાગ આલાપે છે. જેતપુરના ખીરસરા ગ્રામ પંચાયત દ્વારા સંચાલિત નવચેતન હાઈસ્કૂલમાં પૂરતી સંખ્યા છે, કોમ્પ્યુટર, લેબોરેટરી, પ્રોજેક્ટર, સ્માર્ટ ટી.વી. સ્ક્રીન જેવી અદ્યતન સુવિધાઓ પણ છે, પણ ખાટલે મોટી ખોડ તે મકાનની છે. સ્કૂલનું મકાન જર્જરિત થઇ ગયું છે ને ગમે ત્યારે ધરાશાયી થાય તેવી સ્થિતિ છે. દોઢેક વર્ષ પર હાઈસ્કૂલના સ્ટાફે વિદ્યાર્થીઓનું ભણતર ન બગડે એટલે ગ્રામ પંચાયત પાસે વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા માટે મકાનની માંગણી કરી. ગ્રામ પંચાયતે બીજી કોઈ વ્યવસ્થા ન હોવાને કારણે પંચાયત કચેરીનો એક રૂમ કાઢી આપ્યો ને વધારામાં કચેરીનું ગોડાઉન ક્લાસરૂમ માટે આપ્યું.

એમાં અભ્યાસ તો શરૂ થયો, પણ વિદ્યાર્થિનીઓ માટે શૌચાલયની વ્યવસ્થા ન હતી. આ શાળા ૨૫ વર્ષથી 90 ટકાથી વધુ પરિણામ લાવે છે. અહીં સુવિધાઓ છે, પણ શૌચાલય નથી. ધોરણ 9 અને 10ના 73 વિદ્યાર્થીઓ ગોડાઉનમાં કેમ કેમ ભણતા હશે એની કલ્પના જ કરવાની રહે છે. આ ગોડાઉનને કોઈ સ્માર્ટ ક્લાસ કહે કે આ ભણતરને કોઈ ભાર વગરનું ભણતર કહે તો આશ્ચર્ય નહીં થાય, કારણ આપણી પાસે બઢાવી ચઢાવીને કહેવા માટે ઘણું છે, ‘ભણે ગુજરાત’ જેવાં પોસ્ટર્સ પણ પ્રચાર-પ્રસાર માટે ઘણાં છે, પણ ઓછામાં ઓછી જરૂરિયાતવાળી સ્કૂલનો વિકલ્પ ગ્રામ પંચાયતની કચેરીના ગોડાઉનમાં જડે એ શિક્ષણ જગતની બલિહારી છે.

ખીરસરાની નવચેતન સ્કૂલના શિક્ષકો ગોડાઉનમાં ભણાવે તો છે જ, પણ વિદ્યાર્થીઓનો અભ્યાસ થઈ શકે એ માટે અંગ્રેજીના શિક્ષક પણ રોકે છે ને એમને પગાર ચૂકવવા દર મહિને ફાળો પણ ભેગો કરે છે. આ રીતે ચાલતી સ્કૂલનું પરિણામ ગયે વર્ષે 94 ટકા આવ્યું. આવું પરિણામ લાવતી સ્કૂલની આ દશા છે ! મકાન નથી એટલે સ્કૂલ ગોડાઉનમાં ચાલે છે, અંગ્રેજીના શિક્ષક નથી, તો એને શિક્ષકો રોકે છે. કમાલ છે ને ! સરકારના કામ હવે શિક્ષકોએ કરવા પડે છે. બાકી, અંગ્રેજીનો શિક્ષક રાખવાનું કે તેને પગાર આપવાનું કામ શિક્ષકોનું છે? પણ, વિદ્યાર્થીઓ માટેની લાગણી અને 90 ટકા રિઝલ્ટ લાવતી શાળાનો રેકોર્ડ ન બગડે એટલે શિક્ષકો આટલું કરે છે.

શિક્ષકો વર્ગ શિક્ષણમાં વધુ રસ લે એ સ્થિતિ શિક્ષણ વિભાગે ઊભી કરવી જોઈએ, તેને બદલે તેને બીજા કામની ફરજ પડાય તે અક્ષમ્ય છે. એ આઘાતજનક છે કે શિક્ષણ કાર્ય સિવાયની 90થી વધુ કામગીરી શિક્ષકોને સોંપવામાં આવે છે. આ સ્થિતિ હોય તો શિક્ષક વર્ગમાં ભણાવે એવી શક્યતાઓ જ કેટલી રહે?  વી.વી.આઈ.પી. ભોજન સંચાલનનું કામ શિક્ષકોનું છે? એ ભોજન લેતા મહાનુભાવોમાંથી કોઈ વર્ગમાં ભણાવી શકે એમ છે? જો એ શિક્ષકોનું કામ નથી કરતા, તો શિક્ષકોને ઘેલા સોમનાથ મંદિરે મોકલવાનું ડેપ્યુટી કલેકટર વિચારી જ કઈ રીતે શકે? એ તો વિરોધ થયો ને જસદણ અને વીંછીયા તાલુકાની શાળાઓના શિક્ષકોને માથેથી જવાબદારી ગઈ, તો પણ ડેપ્યુટી કલેકટરનું કહેવું છે કે પરિપત્ર ભલે રદ થયો હોય, પાર્કિંગ, પ્રસાદ વિતરણ જેવી કામગીરીઓ શિક્ષકો સ્વેચ્છાએ કરશે. આ એવી શાળાઓ છે જેનું પરિણામ દયાજનક છે. અહીં પહેલેથી જ શિક્ષકોની ઘટ છે – જસદણમાં 15 ટકા અને વીંછીયામાં 40 ટકા. એમાંથી પણ શિક્ષકોને બીજે જોતરીને ઘટમાં વધારો કરવામાં આવે તો શાળાના બાળકોનાં શિક્ષણનું શું? જે શિક્ષકો સ્વેચ્છાએ મંદિરની કામગીરી કરવા તૈયાર છે, તેઓ સ્વેચ્છાએ વધારે સમય વર્ગમાં ભણાવવા તૈયાર થશે? કોણ જાણે કેમ, પણ શિક્ષણને પ્રાથમિકતા અપાતી જ નથી, એટલું જ નહીં, જેમના પર શાળા ઊભી થઇ છે, એ બાળકોને તો કોઈ લેખામાં જ નથી લેતું.

સાચું તો એ છે કે સરકારી સ્કૂલો સરકારને માથે દેવું છે ને તે ઓછામાં ઓછું ચૂકવાય એ દાનત છે, કારણ આમાં મળતર નથી. એટલે જેમ ફાવે તેમ મંત્રીઓ અને અધિકારીઓ શિક્ષણ વિભાગ ચલાવે છે. રોજ ફતવા બહાર પડે છે ને વિરોધ થાય છે તો પાછાય ખેંચી લેવાય છે. નિયમો નક્કી થાય છે, તેમાં ઢંગધડા હોતા નથી. એક નિયમ એવો થયો કે વર્ગખંડમાં વિદ્યાર્થી દીઠ 8 ફૂટની જગ્યા જોઇશે. સવાલ એ છે કે વર્ગખંડ જ નથી ને બાળકો પતરાંના શેડમાં કે ઝાડ નીચે ભણતા હોય કે એક જ વર્ગમાં બબ્બે ત્રણ ત્રણ ધોરણના વિદ્યાર્થીઓ ઠાંસવામાં આવતા હોય, ત્યાં 8 ફૂટ માપવાનું ભોળપણ સરકાર કેવી રીતે દાખવે છે? બીજો નિયમ એવો કર્યો કે કોઈ પણ પ્રિ-સ્કૂલ ત્રણ વર્ષથી ઓછી ઉંમરનાં બાળકને પ્રવેશ આપી શકશે નહીં. એ સાથે જ એમ પણ ઉમેર્યું કે ઉંમરનો પુરાવો જરૂરી નથી. કોઈ 13 વર્ષનો બાળક પોતાને ૩ વર્ષનો જાહેર કરે તો તેને માટે કોઈ પુરાવો જરૂરી નથી. લાગે છે, આમાં ક્યાં ય અક્કલનો ઉપયોગ થયો છે?

અપેક્ષા રાખીએ કે અભણમાં હોય એટલી કોઠાસૂઝ ક્યારેક તો શિક્ષણ વિભાગમાં આવે ….

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 04 ઑગસ્ટ 2025

“ચીમન”, …”એ ય ચીમન”….

ચીમનને અવાજ સંભળાયો. ચીમન વિચારમાં પડી ગયો કે અહીયાં રૂખી ક્યાંથી હોય, મને તેનો ભ્રમ થયો લાગે છે. ના, ના પણ અવાજ તો રૂખીનો જ લાગે છે.

ફરી અવાજ આવ્યો, “ચીમન,” ….”એ ય ચીમન, આ તરફ જરા નજર તો કર.”

હવે, ચીમને અવાજની દિશામાં જોયું તો દૂરથી રૂખી ચીમનને બોલાવી રહી હતી. ચીમન, કેશુકાકાની દુકાને મંગળસૂત્રને નિરખતો ઊભો હતો. ચીમને રૂખીને પાસે બોલાવી. કેશુકાકાએ ચીમન સામે જોયું અને કહ્યું, “રૂખી, તને આ મંગળસૂત્ર ગમે છે ને એટલે ચીમને મારી પાસે તેની અમાનત, થાપણ તરીકે રાખ્યું છે અને મને તાકીદ કરી છે, કે મંગળસૂત્રને તેની સિવાય કોઈને વેચવાનું નથી.”

“હા કાકા, મને પૂરો વિશ્વાસ છે કે ચીમનનો વાયદો જરૂર પૂરો થશે.”

ચીમન અને રૂખી નાનપણથી સાથે રમતાં હતાં. બંનેના ઘર પાસે-પાસે અને એક જ શેરીમાં હતાં. બંને સાથે રમતાં, સ્કૂલે પણ સાથે જતાં. ગામડાની સ્કૂલમાં સહ-શિક્ષણ હતું એટલે અભ્યાસ પણ સાથે જ કરવાનો હતો. આમ તોફાન, મસ્તી કરતાં કરતાં બંનેએ યુવાનીમાં ક્યારે ડગ માંડી દીધા એ ખબર ન પડી. બંનેના મનમાં યુવાનીના ભાવો ઉપસવા લાગ્યા. એક બીજાને ગમવાં લાગ્યાં હતાં અને બંનેને પ્રેમસહજ શરમ જેવી અનુભૂતિ સમજાવા લાગી હતી.

બંનેના ભાવ હવે બચપનના ભાવથી કંઈક અલગ છે, એમ બંનેને પ્રતીતિ થવા લાગી હતી, પણ બંને વચ્ચે ભાવો હજી અવ્યક્ત હતાં. મનમાં તો પ્રેમની ઊથલપાથલ શરૂ થઈ ગઈ હતી. બંને અલગ અલગ જ્ઞાતિનાં હતાં, તો પણ બંને એક બીજાને ન મળે તો અસ્વથ થઈ જતાં હતાં. આ યુવાસ્થાની વિડબ્મણા હતી એ બંને જાણતાં હતાં. મનના ભાવ બંનેએ પારખી લીધા હતાં.

સમયે તેનું કામ કર્યું. બંનેના ઘરમાં ખબર પડી; પણ બંને કુટુમ્બને આ પ્રેમ સંબંધ સામે કોઈ વાંધો નહોતો, પણ જ્ઞાતિ બાધ નડતો હતો. બંને સંયમી હતાં એટલે બીજો કોઈ સવાલ નહોતો પણ કોઈ રસ્તો મળતો નહોતો. વડીલો પણ મૂંઝવણમાં હતાં.

ચીમનને આગળ અભ્યાસ માટે શહેર જવાનું થયું. ચીમને રૂખીને મળીને કહ્યું, રૂખી, વડીલોની સંમતિ મળે ત્યાં સુધી તારી હું રાહ જોઇશ. તારી શું ઈચ્છા છે?” રૂખીએ પણ એ જ નિર્ણય આપ્યો. એમ બંને પ્રેમી એક બીજાને વચન આપી બંધાયાં.

ચીમન અને રૂખીનાં માતાપિતાએ બંનેને ઘણી વખત બીજે લગ્ન કરવાના નિર્ણય માટે પૂછી જોયું હતું, પણ બંનેનો એક જ જવાબ હતો, અમારે તમારા આશીર્વાદ જોઈએ છે. અમે બંને ત્યાં સુધી રાહ જોઈશું. બંનેનો અતૂટ અને શુદ્ધ પ્રેમ જોઈને બંને જ્ઞાતિનાં વડીલોએ પણ આડકતરી અનુમતિ આપી દીધી હતી. આ વાતની રૂખીને જાણ હતી પણ ચીમન શહેરમાં હોવાથી એ આ વાતથી અજાણ હતો. ચીમનનાં માતાપિતાએ પણ ચીમન આવે ત્યારે નિરાંતે જાણ કરશું, એમ વિચારી જાણ નહોતી કરી. તેઓના મનમાં એવી ઈચ્છા હતી કે આ વાતની જાણ રૂખી ચીમનને કરે.

રૂખીને ખબર પડી કે ચીમન ગામમાં આવ્યો છે, એટલે તલપાપડ થતી ચીમનને શોધતી હતી. એને ખબર હતી કે ચીમન ક્યાં ય નહીં મળે તો તે કેશુકાકાની દુકાને મંગળસૂત્ર નિરખતો જરૂર મળશે. આ પહેલાં પણ ચીમનને ઘણીવાર દુકાને મંગળસૂત્ર નિરખતો જોયો હતો. રૂખીનો અંદાજો સાચો પડ્યો ચીમન કેશુકાકાની દુકાને મળી ગયો.

“કેમ, રૂખી આવી વાત કરે છે?”

કેશુકાકાને પણ વાતનો અંદાજો આવી ગયો હતો. કાકાએ કહ્યું, “રૂખી, ચીમનને તડપાવમાં. તું વાત કરે છે? કે હું કરું.”

“ના, કાકા, હું વાત કરું છું.” રૂખીએ ચીમનને બધી વાત કરી. ચીમન ખુશ, ખુશ થઈ ગયો.

ચીમને કહ્યું, “કેશુકાકા આ તમારા આશીર્વાદનું પરિણામ છે. તમે મારી થાપણને સાચવીને રાખી.”

“ના બેટા, તમારો પ્રેમ મંગળસૂત્રમાં સંચવાયેલો હતો, એ આજે ફળીભૂત થયો. આ તમારા ઉત્કૃષ્ટ પ્રેમનો પુરાવો છે. બેટા, આપણી લગ્નપ્રથામાં મંગળસૂત્રનું ખૂબ ઊંચું મૂલ્ય છે એ આજે તાદૃશ્ય થઇ ગયું.” 

કેશુકાકા, ચીમન અને રૂખીના ચહેરા પર આનંદની રેખાઓ છવાઈ ગઈ. 

ભાવનગર

e.mail : Nkt7848gmail.com

ટ્રમ્પનું અમેરિકા અત્યારે વ્યવહારિક અરાજકતા અને કપટની લપેટમાં છે. ભારતનું નાક દાબીને પોતાના કહ્યામાં રાખવાનો આ ખેલ ટ્રમ્પની વાહિયાત માનસિકતાનો પુરાવો છે

ચિરંતના ભટ્ટ

ટ્રમ્પની આડોડાઈને માટે શું કહેવું? ‘માય ફ્રેન્ડ ડોનાલ્ડ’ માટે હવે આપણા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ એમ ગાવાનો વારો આવ્યો લાગે છે કે, “દોસ્ત, દોસ્ત ના રહા, પ્યાર પ્યાર ના રહા …”  ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે 1 ઑગસ્ટથી યુનાટેડ સ્ટેટ્સમાં થતી તમામ ભારતીય નિકાસ પર 25 ટકા ટૅરિફ લાદી દીધો છે. આ એક એવો રાજદ્વારી મુક્કો છે જે બહુ ચુસ્ત છે. અચાનક નાકે ફૂટબૉલ આવીને વાગે તો નાક તો લાલચોળ થાય જ પણ આંખમાંથી ય પાણી નીકળે અને હવે કરવું શું એવી ગતાગમ પણ થોડી વાર ન પડે. બસ આવું જ કંઇક આપણી સાથે પણ થયું છે. રાજનીતિ અને બજારોને આ વળાંકે એક સાથે ધ્રુજાવી દીધા છે. સાવ સાધારણ બાબત હોય એ રીતે ટ્રુથ સોશિયલ પોસ્ટ દ્વારા જાહેર કરાયેલા આ નિર્ણયની સાથે જ પોતે પાકિસ્તાનને ઑઇલ ફિલ્ડ્ઝનો વિકાસ કરવામાં મદદ કરે છે એવો સાવ વેતા વગરનો દાવો પણ અહીં કરાયો. જાણે પાનના ગલ્લે ઊભા ઊભા દેશ ચલાવવાની વાત થઇ રહી હોય એ રીતે ટ્રમ્પે આ પાકિસ્તાન વાળી વાતમાં એવું કહ્યું કે બની શકે કે એક વખત એવો આવે જ્યારે ભારતે પાકિસ્તાન પાસેથી ઓઇલ ખરીદવાનો વારો આવે. ટ્રમ્પને બરાબર ખબર છે કે પાકિસ્તાન વાળી પિન દાબશે તો ભારતને અકળામણ થશે જ અને એટલે જ ઓઇલ ફિલ્ડ વાળી ટિપ્પણી ટ્રમ્પે કરી. પાકિસ્તાનને તો વોશિંગ્ટન સામે અને તેને ઇશારે નાચવાનું ગમે જ છે એટલે એ ય આ આગમાં ઘી હોમે તે સ્વાભાવિક છે. 

વોશિંગ્ટન અને નવી દિલ્હી વચ્ચે મહિનાઓથી ચાલી રહેલી વ્યાપારી વાટાઘાટો ટ્રમ્પના આ વિધાનને પગલે ધૂળધાણી થઇ ગઈ છે. આ કંઇ માત્ર રાજદ્વારી ઘોંઘાટ નથી પણ અમેરિકા વ્યવહારિક અરાજકતા તરફ પાછો ફર્યો છે અને તેની જ્વાળાઓ ભારતને દઝાડે છે તેનો સ્પષ્ટ સંકેત છે. આવી આડોડાઈના ટ્રમ્પનાં કારણો શું? ઊંચા ભારતીય ટૅરિફ, નકામા નોન ટૅરિફ અવરોધો, રશિયા સાથેના સંરક્ષણ સંબંધો અને મોસ્કોથી ભારતમાં કરાતી તેલની આયાત વગેરે ટ્રમ્પને વાંકુ પડ્યાના કારણો છે. હવે જરા સાચી સ્થિતિ સમજીએ.  ભારતના ટૅરિફ ઊંચા છે જ નહીં, ટ્રમ્પનો એ દાવો સાવ બોગસ છે. ભારતના ટૅરિફની શ્રેણી વૈશ્વિક સ્તરોની બહાર નથી. ચીન પણ આ ટૅરિફ દરો પર દર વર્ષે 120 બિલિયન ડૉલર્સના એસ્પોર્ટ્સ કરે છે.  અહીં પ્રતિબંધોની વાત પણ નથી. અમેરિકાનું ઉત્પાદન ક્ષેત્ર વાજબી એક્સપોર્ટ્સના મામલે કૃષિ, પેટ્રોલિયમ અને મિલિટરી હાર્ડવેર સિવાય કંઇ ઑફર કરી શકે તેમ નથી. ભારતે ગયા વર્ષે ક્રુડ ઓઇલ, એલ.એન.જી., સ્ક્રેપ મેટલ અને ટેક કોમ્પોનન્ટ્સ જેવા યુ.એસ. ગુડ્ઝની 45 બિલિયન ડોલર્સની ખરીદી અમેરિકા પાસેથી કરી. આ ખરીદી ન તો બ્લોક થઇ રહી છે ન તો તેના ભાવ-તાલ થાય છે. ભારતના નોન ટૅરિફ અવરોધો ભેદભાવ વાળા હોવાનો અમેરિકાનો દાવો સાવ દંભી છે. યુ.એસ.ના પોતાના ખાદ્ય સુરક્ષાના કાયદા, ટૅકને લગતા નિયમો અને સબસિડી છે જ. ટ્રમ્પને જેને અવરોધો કહે છે તે ખાદ્ય સુરક્ષા, પર્યાવરણીય નિયંત્રણો અને ડેટા ખાનગી રાખવાના ભારતના સાર્વભૌમ નિયમો છે. યુ.એસ.ને જોઇએ છે કે કૃષિ ઉત્પાદનો માટે તેમને મોકળી એક્સેસ મળે. ખેતી પ્રધાન દેશ હોવાને નાતે ભારત ટ્રમ્પની આ માગણીને કોઈ પણ કાળે ન સ્વીકારે તે સ્વાભાવિક છે. આપણા નાના-મધ્યમ કદના ખેડૂતોને માથે ઓછો બોજ નથી કે હવે અમેરિકાની સામે ય કદમબોસા કરીને તેમની બેવડ ઓર વાળી દેવામાં આવે તો ચાલી જાય. અમેરિકાની માગ આડકતરી રીતે ભારતને ઘુંટણીએ લાવવાની છે – શરણે બેસાડવાની છે પણ ભારત એવો નબળો દેશ નથી કે તેણે અમેરિકાને આવી સલામી ભરવી પડે. 

ભારત રશિયા પાસેથી શસ્ત્રો ખરીદે છે કારણ કે પાંચ દાયકાથી વધુ સમયથી રશિયા પાસેથી આપણે શસ્ત્રો લેતા રહ્યાં છીએ. કારગિલ અને ડોક્લામ દરમિયાન મોસ્કોએ ભારતને ટેકો આપ્યો છે. અમેરિકાએ દાયકાઓથી પાકિસ્તાનને પાળ્યો છે અને હમણાં જ તેમ કરતાં અમેરિકા અટક્યો છે. ભારતે તેના સંરક્ષણ સ્રોતોમાં વિવિધતા લાવવા માટે જે કર્યું તેમાં ૨૫ અબજ ડોલરથી વધુના યુ.એસ. સોદાનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ અમેરિકાની પોતાની અનિયમિત વિદેશ નીતિ વચ્ચે, ભારતને રશિયાને સંપૂર્ણપણે છોડી દેવાનું કહેવું અવાસ્તવિક છે.  ભારત રશિયા પાસેથી ખૂબ મોટા જથ્થામાં તેલ ખરીદે છે એનું ય ટ્રમ્પને પેટમાં દુઃખે છે. યુક્રેન યુદ્ધ પછી જ્યારે વૈશ્વિક ભાવમાં વધારો થયો ત્યારે રશિયાએ ભારતને ડિસ્કાઉન્ટ આપ્યું અને ચીન, તુર્કી અને NATOના અન્ય સભ્યોએ પણ એ જ રીતે બેકડોર ચેનલ્સથી રશિયા પાસેથી ઓઇલ લીધું હતું. ટ્રમ્પ કહે એટલે દેશો પોતાના તંત્રને ભૂખ્યું રાખે એવું તો ન બને. બીજા દેશોએ પણ પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવવાનું છે. 

નકામાં કારણો આપનારા ટ્રમ્પનો બકવાસ વાજબી છે કે નહીં એ તો ચકાસવાનું ય ન હોય પણ અમેરિકાનું સંતુલન ટ્રમ્પના માનસિક સંતુલનની માફક જ જગમગમાંથી ડગમગ થઇ ગયું છે એવું તો લાગી જ રહ્યું છે. આપણા વડા પ્રધાને સંયમ, સ્પષ્ટતા અને વ્યૂહાત્મક ગણતરીના લાંબા ગાળાના પુનર્ગઠન સાથે પ્રતિક્રિયા આપવી જોઇએ. અમેરિકાનું સુકાન અને દુકાન – એટલે કે અર્થતંત્ર એક એવા માણસના હાથમાં છે જેને અરાજકતા અને નાટકોમાં રસ છે. પેલું વાક્ય અમેરિકાના સંદર્ભે બહુ વાર વપરાઇ ચૂક્યું છે કે તમે જ્યારે જોકરને ચૂંટો ત્યારે તમને સર્કસ જ મળે. 

ટ્રમ્પનો આ વહેવાર કાવતરું ઓછું કપટ વધારે છે. આ કોઈ વ્યાવસાયિક નીતિ નથી – આ વિશ્વની સૌથી મોટી લોકશાહી સામેનું રાજકીય અવમૂલન છે. અમેરિકા અને ભારત વચ્ચેની વાતચીત પત્તાનાં મહેલની માફક વિખેરાઇ ગઇ છે. વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઇઝેશન અનુસાર ભારતના સરેરાશ ટૅરીફ 17% છે જે વૈશ્વિક સ્તરે સમાન્ય ગણાય. ટ્રમ્પે તો WTOના નિયમોને ગણતરીમાં લીધા વિના આ ટૅરિફની જાહેરાત કરી અને ભારત સામે એવો આરોપ મૂક્યો કે તે પોતાને ન્યાયસંગત વેપાર કરતા અટકાવે છે. ટ્રમ્પનો આ ખેલ નવો નથી. આ પહેલાં જાપાન, વિએટનામ, યુરોપિયન યુનિયન અને બ્રિટન સુદ્ધાંએ 10 ટકાથી 20 ટકા જેવા ટેરિફના વધારાના આંચકા અનુભવ્યા છે. ફેર ટ્રેડને નામે ટ્રમ્પે સાવ અનફેર – અન્યાયી અને બેફામ વહેવાર કર્યો છે. ભાગીદાર દેશોને દબાવવા કે ધમકાવવા માટે વેપારને હથિયાર બનાવવાની ટ્રમ્પની આ રીતે ખંડણી માંગવાની રીત હોય એવી છે. વળી આ ટૅરિફ કંઇ જાહેરાત થઇ ત્યારથી લાગુ પડે એમ નથી રાખ્યું પણ પૂર્વવર્તી રીતે ટૅરિફ લાગુ કરાય છે. એટલે જે માલ અત્યારે અમેરિકન પોર્ટ્સ પર ભારતીય માલ લાઇને પહોંચેલા જહાજો પરના માલ પર પણ આ ટૅરિફ લાગુ કરાશે. આ કોઇ નીતિ નથી આ તો રાજકીય અફરાતફરી ખડી કરાઇ રહી છે.

ટ્રમ્પની આડોડાઇ ટૅરિફ પૂરતી સિમીત નથી. તેણે ટ્રાન્સ પેસિફિક પાર્ટનરશીપ છોડી દીધી છે, ઇરાન પરમાણુ કરાર રદ કર્યા છે, સાથી દેશો પર ગેરકાયદે ટૅરિફ લાધ્યા છે, NATOનું અપમાન કર્યું છે. ટૂંકમાં ટ્રમ્પના નેતૃત્વ હેઠળ અમેરિકા પર તસુભાર વિશ્વાસ પણ ન કરી શકાય તેવા આપણી પાસે જ નહીં આખી દુનિયા પાસે પૂરતા પુરાવા છે. યુ.એસ.-ભારતના સંબંધોનો અંત તો નથી આવ્યો પણ એ યાદ રાખવું જરૂરી છે કે આ સંબંધો પરસ્પર આદર પર નથી બનેલા. 

બાય ધી વેઃ 

આ સંજોગોમાં આપણા નેતૃત્વએ પોતાની સાથે થયેલા આ દગાની સામે સાવચેતીથી પ્રતિભાવ આપવાનું નક્કી કર્યું છે – કારણ કે જો આપણે ટ્રમ્પ વાળી કરવા જઇએ તો ડુક્કર સાથે કાદવમાં લડવા વાળી થાય – ડુક્કરને મજા આવે અને ખરડાઇએ આપણે. ભારતને આર્થિક આત્મનિર્ભરતા, વૈવિધ્યસભર ભાગીદારી અને વ્યૂહાત્મક સ્વાયત્તતામાં રસ છે. જો ધારીએ તો ટ્રમ્પની આડોડાઈ ભારતને પોતાની આવડત અને સમજ પુરવાર કરવાનો મંચ પૂરો પાડી શકે છે. વૈશ્વિક સ્તરે આપણે આપણી જગ્યા બનાવવી હોય તો આપણે કોઈ એક દેશ પર આધાર ન રાખી શકીએ. આપણે આપણી તાકાતને પારખીને આપણા હિતોને પ્રાથમિકતા આપીને વૈશ્વિક સમુદાયમાં જવાબદાર ભાગીદાર બનીને કદમ માંડવા પડશે. ટ્રમ્પનો રાષ્ટ્રવાદ તોફાની છે આપણે વૈચારિક આંતરરાષ્ટ્રીય વાદની આપણા દૃષ્ટિકોણમાં ઘડવો જોઇએ. આપણે એક દેશ તરીકે કોઈ ખોટા ભ્રમ ન પાળવા. ટ્રમ્પનું અમેરિકા ભાગીદાર કે મિત્ર નથી પણ એક સમસ્યા છે. મોદીનો મોહ અને ભ્રમ બન્ને ભાંગ્યા હશે. ગમે કે ન ગમે પણ આપણા મુત્સદ્દી વડા પ્રધાનની સમજદારી ટ્રમ્પની માફક તળિયે તો નથી જ બેઠી એટલે આપણે જે કરીશું તે સાવચેતી પૂર્વક કરીશું તેવી આશા બાંધી શકાય. આપણે લેને ગઇ થી પૂત અને ખો આઇ ખસમ વાળી નથી થવા દેવાની એ યાદ રાખીને જ આગળ વધવાનું છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 03 ઑગસ્ટ 2025