કોઈ વ્યક્તિને રોલમોડેલ બનાવી લેવાની બ્રહ્મચર્ય-વૃત્તિ એ ચિત્તનું દમન છે. વ્યક્તિ સાથે પરિસ્થિતિ અને સ્થાનનું સંયોજન વ્યક્તિએ-વ્યક્તિએ અલગ-અલગ પરિણામ લાવે છે. ગાંધીજી જેવું આચરણ કરવાથી ગાંધીજી નથી બનાતું, માત્ર નકલચી બનાય છે. જીવનચર્યા અને વિચારો એ આંતરિક સૂક્ષ્મ ગતિનાં માત્ર દ્રશ્યમાન પરિણામો છે. તેથી, બાહ્ય સ્વરૂપની ઉઠાંતરીમાં મૂળ સત્ત્વ હંમેશાં બાકાત રહી જતું હોય છે. મહાત્માઓની જીવનશૈલીની નકલખોરીથી જીવનને ઉન્નત બનાવવાનાં લોજિક બતાવતા દંભીઓથી ચેતવું રહ્યું. લોજિક એ આપણે બનાવેલાં ગણિતનાં આપણે જ બેસાડેલાં જવાબો જેવું પૂર્ણાનુમાન છે. જગત બે-ને-બે-ચાર-નાં હિસાબે ચાલતું નથી. સમય સાથે હિસાબો બદલાય છે અને વિચારોની ધારની તીવ્રતા બદલાય છે. બીજાનાં વિચારો સાથે સહમત થવું એ એક વાત છે, અને બીજાનાં વિચારોમાંથી સિદ્ધાંતો ઉપજાવી કાઢવાં, અને તેના નશામાં આજીવન ડૂબેલાં રહી, રેડીમેઇડ માસ્ક પહેરીને જીવનભર પેરોડીઓ કર્યા કરવી, એ ઘસાયા વગરની અક્કલની કેસેટ ચોટી જવા જેવી વાત છે.

અધ્યાત્મ-ખોજની પ્રબળ ઝંખનાને કારણે ગાંધીજી જીવનભર વિવિધ ધર્મોને સમજવાના યથાર્થ પ્રયત્નો કરતા રહ્યા અને તેમાંથી પોતાને ગમતી બાબતોને જીવનમાં વણી લેવાના પ્રયોગો કર્યા. આમ છતાં એમણે જે કર્યું એ એમની મતિ પ્રમાણે કર્યું. પોતે ઘણું વેઠીને પોતે નક્કી કરેલા રસ્તે ચાલતા રહ્યા. સત્યની શોધ, સત્યાગ્રહ અને અહિંસા એ એમની આંતરિક અધ્યાત્મિક તૃષ્ણાનાં પરિણામ સ્વરૂપે ખીલેલાં ફૂલ હતાં. તેથી તેમના ઉપરછલ્લા વિચારો ને ગ્રહણ કરી લેવાથી એક્ચ્યુલી કશું ગ્રહણ થતું નથી … ! પરંતુ આવી બાબતની ખાદીની કેદમાં આજીવન કારાવાસ ભોગવતાં ચંપક ટાઈપ ફન્ની ‘ગાંધીવાદીઓ’ને સમજ ન જ હોય એ સમજી શકાય .. !

ગાંધીજી હયાત હોય તો તેઓ ટેકનોલોજીનો કેટલાં પ્રમાણમાં ઉપયોગ કરે ? સ્માર્ટફોનનાં જમાનામાં પહેલાં તો આવો કોઇ પ્રશ્ન મનમાં ઉદ્દભવે એ જ અલ્પબુદ્ધિની નિશાની છે. પણ એકવીસમી સદીમાં પણ આ પ્રશ્ન અમુક ‘ગાંધીવાદીઓ’ને ગલોટિયા ખવરાવી દે છે … ! જો ગરીબ લોકો કમ્પ્યુટર ચલાવવા લાગે તો ગાંધીજીના વિચારોની કરુણ હત્યા થઈ જાય કેમ કે રેંટિયાથી જ જીવનને ઉમદા બનાવી શકાય, એ જાતની તેમની સમજ હોય છે. રેંટિયા-ગતિથી ચાલતી તેમની માઈક્રો-મતિ ભૌતિકવાદને લગતી કોઈ પણ બાબતથી કલ્પિત અસમંજસમાં ડૂબી જાય છે.

ગાંધીજી બિહારનાં ચંપારણમાં થોડો સમય રહેલાં, અને ત્યાંના લોકોની ગરીબી જોઈને વ્યાકુળ બનેલા. ત્યાની કોઈ સ્ત્રી પાસે એક જ સાડી હતી અને તેથી તેના માટે નહાવાનું મુશ્કેલ થઈ પડતું. રેંટિયાનાં આવિષ્કારનાં વિચારનું આ હતું ઉદ્દભવ બિંદુ. અને કારણ એ હતું કે ગરીબ લોકો જો વસ્ત્રો ખરીદી ન શકે તો એમણે એમની જરૂરિયાત પુરતા સ્વાવલંબી બની જવું જોઇએ. પણ અત્યારનાં સમયમાં રેંટિયો સંપૂર્ણ અસ્થાને છે, કારણ કે બજારમાં તૈયાર કપડાંના અનેક સોંઘા વિકલ્પો ઉપલબ્ધ થઈ ગયા છે. આ જ રીતે, ખાદી જ પહેરવી એ પ્રકારની જડસુ-વૃત્તિ પણ ‘ગાંધીવાદીઓ’ની નાદાનિયત બતાવે છે.

ભાવનગર ખાતે ધૂળ ખાતા ગાંધી-સ્મૃિત મ્યુિઝયમ અને બાર્ટન મ્યુિઝયમને ખંડેર હાલત ભોગવતા જોઇએ ત્યારે એમના ટ્રસ્ટીઓની ગતિ અને મતિ બંને અંગે શંકા જન્મી આવે છે. નાની-નાની વાતોમાં સિદ્ધાંતના હાકલા-પડકારા કરનારા ગાંધીવાદીઓ ખાદીનો ચૂસ્ત બંદોબસ્ત ઠોકવા સિવાયની બધી જ બાબતોમાં નીરસ જણાય છે. થોડા વખત પહેલા મારા પિતાશ્રીએ આ મ્યુિઝયમની મુલાકાત દરમ્યાન બીડીનાં અસંખ્ય ઠુંઠા મ્યુિઝયમની ફ્લોર પર પડેલા જોયા, અને સદ્દભાવનાથી તેને વીણી, બહાર ચોકીદારને શરમાવવા ખાતર જઈને પૂછ્યું કે આ બીડીનાં ઠુંઠા ક્યાં નાખવા ? (મીન્ઝ કે કચરા-પેટી ક્યાં છે ?) પરંતુ ‘ગાંધીવાદ’ના તાવમાં ખંડેર બનેલા તંત્રનાં સિપાહીભાઈએ શરમાવા ને બદલે ટટ્ટાર અને તીખી મુદ્રા ધારણ કરી કહ્યું કે ગમે ત્યાં બહાર નાખી દ્યો ને, સાહેબ … ! વ્યાકુળ મનને ઉધારી ઉપર આંચકી લીધેલાં અને કાટ ખાઈ ગયેલાં સિદ્ધાંતોનાં રેંટિયા ઉપર ગમે તેટલું ધમરોળી લ્યો, પણ યોગ્ય ઉકેલ તો આવા ઘનચક્કરો પાસે ક્યાંથી અપેક્ષિત હોય જ .. !

*તા.ક.

આ માત્ર ‘અમુક’ ગાંધીવાદી વર્ગની વાત છે. બાકી ગાંધીવાદના ઓજસ હેઠળ ઉછરેલી લોકભારતી (સણોસરા) જેવી સ્માર્ટ સંસ્થાઓ તેમની શિક્ષણ-પદ્ધતિ અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમ પ્રત્યે અચૂક આદર જન્માવે એવી છે. તેથી આ અંગે કોઈ ગેરસમજણને સ્થાન ન આપવું.

https://www.facebook.com/nihar.meghani?ref=ts&fref=ts

પાછા જતાં મોજાં સાથે ખેંચાઈ ગયેલી રેતીમાં ખૂંપી ગયેલા પગને બહાર ખેંચતા વિમર્શથી બોલી પડાયું, ‘આ કવિઓ લખી નથી ગયા કે આ મૃત્યુ એ અંતિમ પ્રેયસી છે ? કોઈ કહેશે કે આ જમાનો હવે કાયમ જીવતા રહેવાનો છે, તો આ કવિઓ ફેરવી તોળશે ને અનંત રતિની સોડમાં પેસી જશે, ને તો ય બધું એમ જ રહેવાનું, ગોળ, ગોળ, એ તો મને ય ખબર છે પણ હું શું કામ ?’

બાજુમાં સાંભળી રહેલા આકારે, વિમર્શને એક સાવ ત્રાંસુ પણ આરપાર ઉતરી જાય એવું સ્મિત, આપતા કંઈ જ કીધું નહીં.

(વાચક, આ આકાર, કોઈ ચોક્કસ જાતિ કે નામનો મોહતાજ નથી, આખી ય વાત દરમિયાન એ મૂક છે છતાં ય વાર્તાલાપ કરી રહ્યો છે.)

‘ના, ના, ના, હું શું કામ ? હું નહીં, મારે હજી ઘણું ય બાકી છે, મારે હજી આ આખી ય કાગળની દુનિયા ઊંધી કરી નાખવી બાકી છે, આ વાંચનારનાં દરેકે દરેક ચેતનના તંતુઓને તાણી તાણી એટલાં તીક્ષ્ણ કરી નાખવા છે કે ‘ક’ બોલતાં ય જીભ કપાઈ મરે, મારે હજી તો આ દરિયાનો ઉલ્લેખે ય નથી કર્યો ને આખો દરિયો ઉલેચવો બાકી છે, આ રાત હજી ય રાત છે ને ચંદ્ર હજી ય સીધો છે, એનાં ત્રાંસા થઈ ગયે જ તો નવું પ્રતિક મળશે અને સૂર્ય ઊગ્યે પણ ઊગશે નહીં, તું સમજ, મારે હજી આ હાથ લંબાવો બાકી છે, હજી આ હરફ ઉચરવો બાકી છે, ના હું નહીં આવું. એક કારણ આપ. આ બધું એક સંતોલન પર ચાલે છે, હું ય સાચવીને ઊભો છું, બોલ ક્યાં નમી ગયું, એક કારણ આપ.’

આકારે, કંઈ નહીં ને વિમર્શનાં ખિસ્સા પર હાથ મૂક્યો. વિમર્શે ખિસ્સામાંથી સાવ ડૂચો વળી ગયેલો કાગળ અને એક પેન, અણી પર પડી જવાને કારણે બગડી ગયેલી, હમણાં ન ચાલતી પેન કાઢી. વિમર્શ એકાએક હસી પડ્યો, ખડખડાટ.

‘આ ? આ ? આ નમતી બાજું છે ? આની ભરપાઈ કરવાની છે મારે ? આ શું ખોટું કર્યું છે મેં ? મેં તો એની આ અધૂરી વાર્તા પૂરી કરી છે. એ જ કહેતો હતો કે આ મડદું કોનું હશે ? તો મેં એને જ બનાવી દીધો, મૂકી દીધો બસમાં.’ હળવેથી, આકારની એકદમ નજીક જઈને, ‘સાંભળ્યું છે, ચિંતનનું મડદું હમણાં બેંગ્લોરની બસોમાં દેખાય છે.’ એકદમ, આનંદથી ઉછળી જતાં વિમર્શે આગળ કહ્યું, ’આને, આને કહેવાય વાર્તા, એ તો આ મડદાંને અમદાવાદની ય બહાર જવાની ના પાડતો હતો, આ જો મેં પહોંચાડી દીધું ને ક્યાંનું ક્યાં ? આમ, આમ મર્યાદા તોડાય, આમ વાર્તા લખાય, આમ કવિતા થાય, હવે જોજે એ બીજે ક્યાં ક્યાં પહોંચે છે !’, ‘આમાં મેં ગુનો શું કર્યો છે ? હેં, ઉપરથી આખી ય વાર્તા પૂરી કરી આપી, એકદમ ઓરિજિનલ વાર્તા.’ હાથમાં કાગળનો ડૂચો અને પેન બતાવીને, આંખો તો ભૂત દેખ્યા જેવી અને જીભ પણ થોથવાય ને હજી ય વિમર્શને તો સાવ ગૂઢ વાત કહેવાની બાકી છે એમ આખું ય હૃદય મૂકી દેતાં કહ્યું, ‘આ લખતાં લખતાં, પેન પડી જાય અને બગડી જાય એવાં કવિ શું લખવાનાં હતાં ?’ ને વળી પાછું સાવ અસ્થિર હસતાં હસતાં કહી આપ્યું, ‘તે મૂકી આપ્યો બસમાં, એનું ય ભલું ને એની વાર્તાનું ય ભલું.’

આકારનો હાથ હજીય વિમર્શનાં ખિસ્સા પર છે, સહેજ દબાવે છે, વિમર્શની જાંઘ. ને આખે આખું વિમર્શનુ હોવું કડડભૂસ, તૂટી પડે છે.

‘ને તું, તું ય ના સમજી શકે ? તારા માટે તો હું ઝગડી રહ્યો છું, આ મારી અભિજ્ઞા અને સંવેદન જોડે.’, આટલું બોલતા વિમર્શ સાવ રડી પડે છે. આકારનો હાથ લઈ દાબી, પોતાનાં ખોળામાં મૂકે છે. ‘બંને સાવ સાવ મીઢ્ઢા છે, એકબીજા જોડે વાંકુ પડે છે તો મને આવીને કહે છે, તો હું કાયમ લખીને ભૂંડો થાઉં ને એકબીજા સામે તો કેવો અભિનય ? જાણે અમારા ત્રણને કાંઈ થયું જ નથી.’

આંખો લૂછતો વિમર્શ સહેજ દૂર જતો રહે છે, દરિયા તરફ, આકાર ત્યાં જ છે, હવે તો એકદમ સ્થિર પલાંઠી વાળીને દ્રઢ બેઠો છે, આ જોઈ વિમર્શ એની તમામ તાકાત ભેગી કરી ને, એક એકદમ સબળ તર્ક કરવા ધારે છે, સામે આવી, આકારનાં ગોઠણ થી ગોઠણ ટકરાવી બેસી જાય છે.

જમણાં હાથની ચારેય આંગળીઓ યત્નથી કચકચાવીને, આકારની ડાબી જાંઘમાં ખોસી દેતા, ‘તને જ, આ તને જ તો મારે આઝાદ કરી દેવો છે, કેદમાંથી છોડી મૂકવો છે. આ અભિજ્ઞા અને સંવેદનાને સાવ તોડી તોડી ભેળવી દેવા છે એકબીજામાં, અને છેવટે તારામાં, તો કેવું સુંદર ત્રિક થશે? તું સમજ કે આ વાંચવાવાળા બધાંય હવે પ્રશ્નો પોછવા માંડશે કે આ અભિજ્ઞા/સંવેદન શું છે? તો શું સમજી શકશે કે આ પ્રશ્ન પૂછવાની તાકાત જ અભિજ્ઞા, અને આ ઉપર ઉપર ચિંતનનું નામ વાંચતા, અરે! કે વાહ! નીકળી ગયું હશે એ જ એમનું સંવેદન?’, અકળાઈને, ઉભા થઈ આકાર તરફ પીઠ કરી, ‘જ્યાં સુધી આ બધુંય વાજુ પર નંઈ મૂકાઈ જાય ત્યાં સુધી તું નંઈ દેખાય કોઈને, આ, આ, કોણ સમજી શકશે? મારે એજ તો કરવું છે, તારી કેદ તોડાવી છે મારે, હજી એ બાકી છે, આ તો મેં હજી કાંઈ જ લખ્યું નથી.’, કહેતાંક વિમર્શ ફસડાઈ પડે છે.

આકાર, ખડખડાટ હસવા માંડે છે, આ પહેલીવાર આકારનો અવાજ સંભળાય છે, આ સાંભળીને ગુસ્સે ભરાઈ, એમ જ ઘુંટણિયા ભરતો વિમર્શ આવી, આકારે ઓઢેલું કાળું કપડું પકડી ખેંચી, બતાવે છે, ‘એમ ? નથી તું કેદમાં ? તો આ શું છે ? આ શું છે ? આ કાળા સમયે તને બાંધી રાખ્યો છે, એ શું છે ?’

આ સાંભળતાં જ આકાર ઊભો થઈ જાય છે, અને ઓઢેલું એકમાત્ર કાળું કપડું કાઢે છે જે ચારે બાજુથી ફૂંકાઈ રહેલા પવનમાં, પવન થઈ ઊડી જાય છે. વિમર્શ પાસે હવે કાંઈ કહેવા જેવું નથી, જોઈ રહ્યો છે, વિસ્ફારિત નજરે.

આકાર, ચાલવા માંડે છે, કિનારાની ધારે ધારે, દરિયાની વધુ ને વધુ નજીક જતી શિલાઓ પાસે.

ને અચાનક શું મગજમાં આવે છે ને વિમર્શ એની પાછળ દોડી ને આકારને પકડીને જમીનદોસ્ત કરી નાખે છે, છાતી પર ચડી જાય છે ને આંખમાં આંખ નાખી ને કહે છે,

‘હા, તો ? તો શું ? તું કહી દે ને હું માની લઉં ? હું આ લખી દઉં ને માની જશે બધા ? અનુભવ ક્યાં છે ?’

હજી આટલું કહ્યું નથી વિમર્શે કે તરત જ આકારે વિમર્શની બધી ઇંિદૃયો એકસાથે ખેંચી રાખીને ફૂંક મારી. યાદ છે, વિમર્શની કવિતા ? એક તરફ, એક કૂતરો અને કૂતરી હતાં, અને એક તરફ એક બહેન વાસણ ઘસતાં હતાં ? એ કૂતરો હવે રાજા છે, અને કૂતરી તો હજી ય કૂતરી છે. એ બહેને વિમર્શ સામે એક મણિ ધરી આપતાં કહ્યું, ‘ઘસરકો પાડ ! આ મણિ ઉપર.’ ને આખુંય દ્રશ્ય કીડીઓથી ઉભરાઈ ગયું, ને છેવટે, અટ્ટાહાસ્ય કરી રહેલાં ચિંતનનાં લોહિયાળ મોંઢામાં વિલોપાઈ જાય છે.

આ જોતાં જ વિમર્શ, ગભરાઈને બાજુમાં બેસી જાય છે, હાથમાં જુએ તો પેન છે, બગડી ગયેલી, લખી શકાતું નથી, પણ ઘસરકો તો ચોક્કસ પાડી જ શકે છે. આ સમજાતાં જ વિમર્શ જાણે ગાંડો ગાંડો થઈ જાય છે.

‘આટઆટલો સમય આ મારી પાસે જ હતી, આ મને મળેલું જ હતું, બસ ભૂલી ગયેલો, હવે જવું જ પડશે, તું સમજ, આકાર, હવે તો મને જવા દે, મારે હવે આ તો લખી નાખવું પડશે, આ ઘસરકો પણ કરી જ નાખવો પડશે.’

આકારને હવે કશું જ કહેવાનું બાકી નથી, એ એકદમ પારદર્શક છે, એની આંખોમાં જોતાં જ દેખાઈ જાય છે એની આત્મા, એકદમ જ્યોતિ જેવી, પણ સાવ સ્થિર, સાવ સફેદ. સામે આ ચંદ્ર સાવ ઢીલો પડી ગયો છે. દરિયાને બાંધી દેતી ક્ષિતિજો સાવ દેખાઈ જવામાં છે. પણ વિમર્શને આ બધું ય હજીય લખી લેવું છે, સંગ્રહી લેવું છે અને મૂકી દેવું છે, આ દુનિયાનાં માથે, અને એકાએક ખૂબ મોટી ભરતી આવે છે વિમર્શની દાઢીએ છાલક મારી, ચત્તોપાટ કરી દે છે.

ને આ બધું ય હવે સાવ ચોખ્ખું છે. જે ત્રિપુટીની એ વાત કરે છે, એવી કેટકેટલાં ય લોકો એ કેટલા ય યુગમાં બનાવી આપી. વિમર્શને લાગતું હતું કે આ કેટલાં બધાં લેખકો કવિઓ એ જીવ્યાની વાત કરી, મર્યાની વાત કરી, કદી ન મરવાની ય વાત કરી પણ આપણે તો આ બધાં ય જ્યાં પતી જાય ત્યાંથી જ શરૂ કરવું પડે, પણ શરૂ કરવા પહેલાં પૂરાં થવું જરૂરી છે. એ હમણાં સમજી શક્યો, આ કશું ય એકધારું અનંત નથી, સિવાય કે સમય. આપણે જેટલો માપી શકીએ છીયે અને જોઈ શકીએ છીએ એને જ બધું ધારી લઈએ છીએ, પણ બ્રહ્માંડ પણ કેટલી ય વાર મરી ચૂકયું અને જન્મી ચૂક્યું.

કળ વળતાં જ વિમર્શ ઊઠે છે, બાજુમાં આકાર નથી. જુવે છે તો આકાર જઈ રહ્યો છે, દરિયા તરફ, રોકાયા કે રોકાવાનાં આશય વગર. વિમર્શે હવે એને પકડી પાડવો પડશે તો જ એ ફરી ફરી લખી શકશે, ફરી ફરી એનાં કવિ મિત્રને બસમાં મૂકી આવી શકશે. એક તરફ ત્રાંસો વળી ગયેલો ચંદ્ર અસ્ત થાય છે તો બીજી તરફ સૂર્ય ઊગી રહ્યો છે, એક વિમર્શ તો જઈ રહ્યો છે એનાં આકાર સાથે એકરૂપ થવા, બીજો વિમર્શ આ વાંચી રહ્યો છે. અને આપણે, આપણે આ અંતરાલમાં છીએ, આ અંતરાલમાં જ આપણે જોઈ શકીએ છે કે શું થઈ ચૂક્યું છે, અને સૂઝથી માંગી શકીએ છે કે હવે બાકીનો અડધો ભાગ કેવો જોઈએ છે આપણને. અને જ્યાં સુધી વિમર્શનાં મિત્રની વાત છે તો એને હજી કેટલી ય નજરો પરખવાની બાકી છે એ પૂરી થયે વિમર્શ જ એને લેવા આવશે, અને વિમર્શની વાત કરીએ તો થોડી વારે, કશું જ નથી એની ચારે બાજું, ઉપર નીચે, છે તો દરિયો. વિશાળ, દરિયો.

https://www.facebook.com/cdshelat/posts/615286425148983

(નિબંધ)

પડ્યા કપાઈને બે હાથ તો ય આંગળીઓ,
વીણ્યા કરે છે હજી આસપાસની સળીઓ.

સવારે આંખ ઉઘડે ત્યારે માંડ માંડ કશું વરતાય એવા ઝાંખા અજવાળાના દિવસોમાં કાગડા ગામ પહેલાં ઊઠીને કૂકડા સામે વટે ચડ્યા હોય. વાતાવરણમાં ઠરેલી ઠારની ભીનાશ ચાટવા મથતી અમારી ચાંદરી ભેંસ દોરડું તૂટી જાય એટલી લંબાય … એ જોતી એની પાડી માંજરી અસમંજસમાં સ્થિર થઈ ગઈ છે. અવાજ ના થાય એમ તબડકું ખેસવી લઈ ફળિયું વટાવતી બાનો અણસાર આવતાં જ ચાંદરી ચામડી થથરાવતી ભોંયે ખરીઓ ઘસવા માંડે, માંજરી ચારે ય પગે ઠેકતી આરડે એટલે બા હડફડ ચાલે નજીક જઈ એની પીઠ અને માથું પંપાળે. માંજરી બેય ભેંસો સામે વિજેતાની નજરે જોઈ બાને ચાટવા માંડે. મને એ દ્રશ્યની કાયમ ઈર્ષ્યા આવતી. બાએ કોઈ દિવસ આ પાડીની જેમ મને વ્હાલ કર્યું નથી. જ્યારે જુઓ ત્યારે ભઈ આ કર ને પેલું કર ! લૉ, અમે ડોબાથી ય ગયા ? રમેશ લાડવાને જરા વાત કરી તો એ દાંત દેખાડવા માંડ્યો. ‘આ લે .. લે .. આને તો ભઈ ડોબાનું  ય ઝેર ? ફદલ એ ય ફદલ …’ મેં એના મોઢા પર હાથ દાબી દીધો. મૂંગો મર હાળા ઝંડ .. મૂંગો … જો કે ઘડીભર એ મોં બંધ રાખે પણ વાત અમારી ટોળકીમાં ફેલાવાની એ નક્કી. મારી વાત થાય એમાં મને કશી પીડા નહિ, પણ વાત વાતમાં જો કોઈ બા માટે આડું તેડું બોલે એ કંઈ સાંખી લેવાય ? પછી ઝઘડો પાક્કો ! ઝઘડાથી કોણ ડરે ? પણ બપોરનો પોગરામ પડી ભાંગે એની હોળીમાં લાડવાની કેટલી ય મનવર કરવી પડી. ગઈ સાલ અમારી ટોળકીએ વટ પાડી દીધેલો. આખી ય બ્રહ્મપોળમાં સહુથી વધારે ગંઠા અમે બાંધેલા. પાંદડે પાંદડું ચાવળી ચાવળીને તોડેલું. ના સડેલું ના વળેલું કે ના ખાબડિયું. દાદા રાજી રાજી થઈ ગયેલા, 'કે'જે તારી બાને દહકું આલશ્યે ગોળો ખાવા, ખાખરાનાં પાનની ભારીઓ બાંધતા બાંધતા દિનુ ટુનટુન પાંદડાં ભેગાં કરી ફુલ્લીનો એક્કો બનાવતો કે તૂટેલું પાંદડું દેખાડી 'લ્યા જો, લગડું આયું' કહી પાંદડું જમીન પર દોડાવતો,નીલેશ છત્રી ખાખરાની સુંવાળી બરડ ડાળી આંગળા વચ્ચે અવળી સરકાવી ઊભા રૂવાંની ભાત ઉપસાવવા મથતો, ભારીઓ બંધાય એટલે પછી છાપરે સૂકવવા નાંખવી પડે, પતરાં ગરમ લાય જેવા થઈ ગયા હોય ત્યારે ભારીઓ ઉથલાવવા ફદલ (કિરીટ) છાપરાં પર કૂદતો બંને હાથમાં ભારીઓ વિંઝોળતો, બળતા પગે સંતુલન જાળવવા દોડતો પગ ઠેબવતો. બહુ દઝાય ત્યારે ભારી પગ નીચે દબાવી પોરો ખાતો, એની ઠેકાઠેકથી માંડ માંડ જંપેલા શાંતાબા ઊઠી જતાં. ‘મૂઆ નખ્ખોદિયા કંઈ કામ ધંધો છે કે નહિ?’ની હાક જગવતા ખસી ગયેલો સાલ્લો સરખો પહેરતાં પહેરતાં જ બહાર આવતાં. ‘કિયો છે ઈની માનો ધણી ?’ આ ટાંણાંની રાહ જોતો બેઠો હોય, એમ રમેશ લાડવો બીલ્લી સદૃશ પ્રગટ થતો, કોઈને વઢ ખાતાં જોઈ એના મુખ પર કોઈ અનેરી કાંતિ છવાતી. ભારીઓ દિવસમાં બેથી ત્રણ વાર ઉથલાવવી પડે. પાંદડાં વધારે તડકામાં રહે ને લીલાશ ઓછી થઈ જાય, તો પતરાળું બરાબર ના લાગે એટલે સુકવણી ધ્યાનબદ્ધ કરવી પડે. એમાં ફદલ સિવાય કોઈનું કામ નહિ. એ ગરોળીની જેમ છાપરે ચડી જાય પણ સાચેસાચ ગરોળી જોઈ જાય તો રાડ પાડી ને નાસે. જો કે  અમારા  પાનાંની સુકવણી વખણાતી હોય તો એના લીધે. પાનખર ચારેકોર વેરાયેલી ઝાડ પાન ખેરવવા મંડેલા ને લીમડા તો ઝપટાવા માંડેલા. બા કે' ‘લ્યા બધા તાપમાં રખડી ખાવ છો તો થોડી સળીઓ ભેગી કરી લાવો તો કૉમમાં આવે. હવે નવા ગંઠા છોડવા પડશે ભઈ’. લાલો ઉછળીને કહે, 'બા ત્રણ ઠેકાણે લીમડાના વન છે. અમે કાલ ને કાલ ઉશેટી લાઈશું'. બોલે બંધાયા પછી ડગલું ભર્યું કે ના હટવું ના હટવું. પણ આ લાડવો હખણો નહીં મરે ને ડોબા વળી વાત વહેતી મૂકી દેશે તો ગરબડ ! મારા ભાગનો દહકો આપીશ એવી ધારણ આલી એટલે જીભ ઝાલી રહી. બપોરના જમણનો ઓડકાર આવે એ પહેલાં અમે ભાગોળે ભેગા થઈ ગયા હોઈએ. લાડવો કે' ‘પેલ્લા ધકાના માઢ પાછળ જઈએ.’ ધનજી કાનજી ઝીઝાંનો જુનો ડે’લો હવે ધકાના માઢથી ઓળખાતો. માઢ પાછળના વાડામાં લગભગ વીસેક મોટા લીમડા ફાલેલા, એના છાંયડે પતરાની પાટીવાળા પલંગ ને ખાટલા ઢાળી ઢાળી ઝુડીવાળા બેસે. સુપડા જેવા પાતરમાં અડધે સુધી તમાકુ ભરી હોય બાકીના અડધા ભાગમાં ટીમરુનાં જરાક લંબ-ચોરસ કાપેલાં પાન ને લાલ અને કાળી દોરીના પીલ્લાં. બાજુમાં પલાળીને નીચોવેલા ધોતિયાના કકડામાં ટીમરુનાં પાન બાંધ્યાં હોય. સુકાં પાન વાળીને બીડી બનાવાય નહીં ને પાણી છાંટી ને પાન કાળું પડાય નહિ એટલે ભીના કકડામાં હવા ખવડાવવી પડે. હવાયેલાં પાન કાપવાં-વાળવાં સહેલા પડે. ધનજીમામા, કા'ભૈ દાદા, ત્રંબક ઢોચકોને તળશી અદા …. આ ટોળીમાં તળશી અદા બીડીઓ વાળવામાં એક્કા ને એવી જ એમની અદા ! કલાકારની લચકથી કાતર ચલાવે. એક પાદડાંમાંથી બે પાન કતરાય એની કાળજી લે. સાંજે ઊભા થતાં ચારેબાજુ પડેલી બધી કતરણ ભેગી કરી લે ને ઘેર લાવી પતરાના ડબામાં ઠાલવે 'તેવડ તીજો ભઈ શું ? હવારે બંબો સળગાવવા કામ લાગે.’ ભગુમામા એમની ફીરકી લે' આ તેવડે તારું નખ્ખોદ કાઢ્યું, ફાડ્યા ! પણ સાંભળે એ બીજા. ત્રાંસી હથેળીએ તમાકુ વાળી ઢગલી સરખી કરતાં ડાબા હાથનો અંગુઠો અને બીજી આંગળીથી પત્તું દબાવે. તરત  પહેલી આંગળી પત્તાનો ખૂણો વાળી લે. સ્હેજ જ હથેળી હવામાં ઘૂમે ને પેલું પત્તું હથેળી પર ગોઠવાઈ જાય.  અંગુઠાથી એક ખૂણો અને બે આંગળીઓ વચ્ચે વાળેલો ખૂણો …. બાકીનું પત્તું વધેલી આંગળીઓ પર ઠેરવાયું હોય. તમાકુ ઠલવાતાં જ ટચલી આંગળી પત્તું નીચેની તરફ વાળી વળાંક બનાવે ને બીજા હાથનો અંગુઠો અને આંગળી છેડો અંદર દબાવતાંક ભૂંગળી વાળી લે. વળેલો ચપટો છેડો ચપ્પાની અણીથી અંદર દબાવી લાલ દોરાના   બે ત્રણ આટાં લપેટી દોરો તોડી વળ ચડાવ્યો કે બીડી તૈયાર! જો કે, બીડી વાળવાની ધનજીમામાની ઝડપને કોઈ ના પહોંચે. સાંજ પડ્યે એમની બાજુમાં ગડીઓનો ગંજ ખડકાયો હોય. મોટા ભાગે જાડી બીડી બનાવવા લાલ દોરો પાતળી બીડી વાળવા કાળા દોરાની વપરાશ થતી. વળતી જતી બીડીઓ સાથે કેટલીય વાતો વીંટાતી-ઉકેલાતી. કેટલીય વાર થડ ઓથે કે ચોતરા નીચે સંતાઈ એમની વાતો સાંભળી મોટાઓની ખાનગી વાતો જાણવાનો અમે પોરસ કરતા. પણ એ વાત કહીયે ત્યારે અમને કોઈ ખાસ ગણતું નહિ, એટલે અમારો પોરસ પાનખરમાં લીમડાની સળીઓ ગરે એમ ગરી પડતો. ઉકળતા ઉનાળે લીમડાની છાયામાં ઝૂડીવાળા સિવાય, ઠાકોરવાસના કેરમ રમવાવાળા, સાત કુકરી રમવાવાળા  ને ગંજીપાવાળાના ચોરા જામતા. જુગાર રમનારા એટલે ટકેલા કે પીવાના પાણીની કોઠીઓ ભરાવવાનો ખર્ચો દરેક બાજીના ભાગમાંથી નીકળતો. આ જુગારી ગેંગ બે ધારી તલવાર જેવી. બે-ત્રણ બાજી કોઈ જીતી જાય તો હારેલો ગાળ બોલીને કાઢે ને નજીક જઈએ ને કોઈ બાજી ગુમાવે તો,' અટિયા લગાવછ હાળા ? ઊભું થા અહીંથી'. બોલતા તગેડે. એવી દાઝ ચડે ! કાચી કટ્ટ લીંબોળી લીંબોળીએ ફટકારવા જોઈએ. લાલો કે'  'આ લોકોના નાસ્તામાં લીમડાનો  મૉર ભભરાઈ દેવો છે?' દિનુ અકળાય, ‘મૉર તો મ્હેકે ડફોળ, એવા આઈડિયા ના ચાલે. હા, એમની પપૈયાની ચટણીમાં થોડી લીંબોળીઓ છીણીને નાંખી દઇએ.'  બધા ખડખડ હસી પડે. નીલેશ આખી ય ટોળીને થુંકા થુંક કરતી જોતો હોય એમ વર્ણન માંડે. એ તો આડ વાત પણ મૉર મ્હૉરે ત્યારે આખો ય વાડો મધમધી ઊઠે. એ વખતે એ સુગંધ સમજાતી નહિ પણ કડવી મીઠી ફોરમથી મન ધરાતું નહિ. કોઠીના મોંએ બાંધેલા ટાટ (કંતાન) પર ગરેલા મૉરની સુગંધવાળું પાણી પી ઊંડો શ્વાસ લેવાની હરીફાઈમાં ભલે દિનુ ટુનટુન લાંબો શ્વાસ તાણે, પણ સુખડી ખાવાની લાલચે એની હાર વણલખી રહેતી. ચૈત્ર વૈશાખના વાયરા વરતાય એ પહેલાં ખાખરાના ગંઠા માળીએ ચડે, લીમડા મ્હોરી  ઊઠે. એવે બા નકોરડા ઉપવાસ કરતી. આસો મહિનાના નવરાત ભલે ઘેરઘેર ઉજવાય પણ બાને મહિમા તો આ ચૈતરના મોટા નોરતાનો. દાદા અંબાજીના ભગત ને કુટુંબમાં માતાજીનું કરવઠું એટલે ઘેર ગરબો લેવાતો. જો કે દીવો પૂજા બા કરતી, ‘એમને વખા પડે બચાડા જીવને.’ બદલામાં દાદા શરીર નરવું રાખવા લીમડાનો મૉર પીતા. ‘આ મૉર પીએ એટલે માતાજી પરસન્ન!’ સૂરજનો તડકો અડે ને મૉર ગરે એ પહેલાં તોડી લાવવાનું કામ અમારું. અમે મૉર લાવીએ પછી દાદા ફૂલડી ય ન ગરે એમ જાળવીને જાડી ડાંખળીઓ તોડી મૉર ધુએ. લાંબા ખરલ પર પાથરી એમાં મીઠાનો ગાંગડો ને કાળાં મરી ઉમેરી બરાબર લસોટે. મૉર લસોટતાં ય એમની નજર અમારા પર જ હોય. લ્યા છોકરોં નાહતા નહિ. એવો મેઠો મૉર બનવાનો …. બોલતાં પીત્તળની પવાલીમાં મૉરનો લચકો નાંખી તમામનાં નામ ગણી ગણી પાણી ઉમેરતાં જાય. રમેશ લાડવો કે ફદલ કોક આવી જાય તો છટકી શકાય પણ …. હું, લાલો અને નિલેશ તો ઘરનાં એટલે ઉબકા આવે તો ય  કાઢો પી જવો પડે. મોઢું બગાડીએ તો બા કે’ ‘પી લે ભઈ, લીમડો કડવો પણ નરવો બહુ. હેંડ પછી સુખડી આલું.’

આ ધોળી ફૂલડીઓ ક્યારે લીલી બની લીંબોળી બંધાય એનું ધ્યાન રાખવાનુ નક્કી કરીએ પણ વધેલા વાયરે ચડેલી ધૂળના તોફાન ભેગું સઘળું વહી જાય. કાચી લીંબોળી તોડી એમાંથી ઉઝતું દૂધ જોવાની, એના કરતાં ય લીમડાના થડનું છોડિયું ઊખાડ્યા બાદ ધારોમાં જામતો ગુંદર ખોતરીને ભેગો કરવાની વળી જુદી જ મજા ! કોઈ મોતી જેવા દાણા, કોઈ પારદર્શક પરપોટીઓ ને ભરભર ભૂકો  તો નરી સોનેરી ખાંડ. દિનુની મા રશિયન પત્રિકાઓની કોથળીઓ બનાવે છે. એનો જાડો લીસો કાગળ ગાલે ફેરવવાની મજા તો કંઈઈ … ભગુમામા જાંગિયા બોડીસમાં નાચતી છોકરીના ફોટા કાતરીને ગાદલા નીચે સંતાડતા. ‘રાતે ગરમાટો રૅ જરા, બીજુ શું?’ કહી ધનજીમામાની તાળી લે. પણ નવા મેગૅઝિનથી સાચવવું પડે. લીસા કાગળની ધાર ટેરવું ચીરી નાંખે એવી તીખ્ખેવાર ! શારદામાસીનાં ટેરવું બે ત્રણ વાર કરપાઈ ગયેલું. કરપ એવી મખમલી કે કોથળી કે ગુંદરની પીંછી લોહીવાળી થાય ત્યારે ખબર પડે કે આંગળી કપાણી ! લાલો ઉમેરે, ‘નવી સરકારી નોટો ય આવી કરામતી હોય છે, હું જાણું ને.’ સાંભળી ફદલ પૂછે : ‘કેમ બીક લાગે છે સરકારની ?’ ઊંહું … કહેતા લાલો પગ ઉતાવળે ઉપાડે.

દાની વડ, મોટી સડક ને નેળયું વટાવી ફેદરા જવાના રસ્તે આગળ વધીએ ત્યાં ગોચર પડખે નર્યા લીમડા છે. વન વિભાગવાળા આવી દર વરસે એકે એક લીમડાના થડને અડધા મૂળમાંથી ગેરુ અને ઉપર ચૂનાનો પટ્ટો ચોપડી જાય છે. એ લીમડા વનની પાસેની નદી પર આગલા ગામે આડબંધ બંધાયા પછી પાણીનો સાવ નાનો રેલો વહે છે. એ છીછરા રેલામાં પેલા ચીકટા કાગળની હોડીઓ બનાવી તરતી મૂકવાની ને છેક લગી પલટી ખાધા વિના કોની હોડી આગળ નીકળે એ રમવાનું ચાલે. ત્યાં ઘણી સળીઓ ખરી હોય. લીમડાની દાતણ જેવી બે ડાળીઓ તોડી, બે ડાળી આંગળીમા ફસાવી દંતાળી બનાવી સળીઓ વાળી લેવાની. આ સળીઓ વાળતાં સાચવવું પડે. ગરેલાં પાંદડા ને સળીઓના થર નીચે ઠંડક ખાવા લાલ ઝેમેલો અને મંકોડા જંપ્યા હોય કે રાફડા બનતા હોય. દંતાળી ને બદલે જો આંગળીએ વળગે તો ડોકું તૂટી જાય તો ય આંકુડિયો ના છોડે એવા જિદ્દીડા હોય છે. સળીઓ ભેગી કરી કઠણ ભોંય પર ઢગલો કરતા જવાનું. ખાસ્સો ઢગલો થાય એટલે સહુ પોતપોતાના ઢગલે બેઠક જમાવે. સળીઓના પાંદડા સેરવી ભારીઓ કરવાની. આંગળી ને અંગૂઠામાં સમાય એવડી ભારી બાંધતા જવાનું, બાવળ કે ગુંદાની છાલથી ગાંઠ બરાબર વળે. એ ભારીઓ લઈ રસ્તે કૂવેચથી બચતા બચતા ચણોઠી વીણતા, કેરીઓ તફડાવતા ઘર ભણી વળીએ. ધકાના ડેલામાં ચોખ્ખાઈ બહુ એટલે સળીઓ હાથથી ય ભેગી કરાય ને ઝપાટાબંધ કામ થઈ જાય. ધનજીમામા નાકની દાંડીએ ઠરેલાં ચશ્માં ઉપરથી તાકી રે’. તળશી અદા હોઠમાં બીડી દબાવી ધુમાડો કાઢતાં, હળવેથી બીડી હોઠના એક ખૂણેથી બીજા ખૂણે ફેરવે ને થોડાક આનંદ ને થોડી રમૂજથી ડોકું હલાવે. રવિશંકરમામા ઊભા થઈ ઘટક ઘટક પાણી પીવે ને અમારી બાજુ તાકી બોલે,‘ વીણો તમતમારે વીણો ભઈ. આ કાંકરે કાંકરે જીવણલાલે હાત છોડીઓ પયણાઈ બાકી.’ તળશી અદા ટપ કરતી બીડી ચપટીમાં દબાવી કે’,‘તેવડ, લ્યા તેવડ તીજો ભઈ, શું.’ ને ચપટી સોતી બીડી હોઠે અડાડી ગોળ હોઠે ઊંડો કશ ખેંચે. અમે નીકળીએ ત્યારે એ તો કહેવાના જ, ‘આવજો, ભૈ.’

અમે સળીઓ  આંગણામાં નાંખી ખાવા દોડીએ. બા બધી ય સળીઓ ગમાણના પતરે મેલે, ‘સુકાશે પડી પડી.’ ઘરમાં આવી દસ પૈસાનો સિક્કો દેખાડતાં કહે, ‘બરફ ના ખાવાનો હોય તો જ આપું. ગોળા ખઈ ખઈને કાકડા પકવો છો. બોલો કબૂલ ? હું ને લાલો એક સાથે બોલીએ, ‘કબૂલ.’

*   *   *

ઘણાં વરસો પછી ફરીથી મોસાળ પાસેથી પસાર થવાનું બનેલું. થયું, ચાલો નાના બની જઈએ.

અમે જ્યાં ધીંગામસ્તી કરી ખાતા એ ફળિયું પથ્થરોથી મઢાઈ ગયું હતું. છાણા થેપેલી દિવાલો સુવિચારના રંગો પાછળ ચાલી ગયેલી. નકશીદાર ટોડલા ને પરસાળમાં ઝૂલતા હિંચકા ને બદલે તસોતસ જગા બોટી લેતી દિવાલો. આખી ય જાળીવાળી ઓસરીથી સાવ નોખું તરતું અમારું ઘર આરસ મઢ્યા ચોસલાં પાછળ ગારદ. ગમાણમાં મેડીબંધ મકાન ને લાંબુ પહોળું આંગણું જાણે નવેરી !

કોઈ અણસાર પારખે એવું ય નહિ, નહિ મારો અણસારો આપતી ધૂળ. ક્યાં હશે મારી પિલુડીની તીખાશ. કઈ રવેશમાં સંતાયું હશે બચપણ ? સ્હેજ આગળ જઈ જોવાની, ટેકરો વળોટી શરુ થતું વાઘું ઉતરવાની ઇચ્છા જ ન થઈ. પાછલા પગલે  પેલો કાયમ જીતતો એ ઊંડો શ્વાસ લીધો. ક્યાંય થી ય કહોવાયેલા ઘાસ અને પલળેલા પોદળાની સુગંધ ના આવી. સાવ અજાણ્યો એક છોકરો બહુ જાણીતી નજરથી જોતો નજીક આવ્યો.

‘કોને શોધો છો ?’

થયું કહું, તને જ.

પણ પેલી જાણીતી લાગતી નજરની શેહમાં પાછા વળી જવાયું.

(શીર્ષક પંક્તિ : ભરત વિઝુંડા)

16, Eton Court, Eton Avenue, Wembley, Middlesex HA0 3BB [U.B.]