courtesy : "The Asian Age", 31 January 2017

અમેરિકાના પ્રમુખની જેમ ભારતના વડા પ્રધાન બંધારણીય રાહે આપખુદ બની શકતા નથી

‘અમેરિકા ફર્સ્ટ’ અને ‘મેક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઇન’નાં સૂત્રો સાથે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ લોકશાહી ઢબે ચૂંટણી લડ્યા અને જીત્યા. ચૂંટણીપ્રચાર દરમિયાન તેમણે ઘણી બાબતોમાં આત્યંતિક નિવેદન કર્યાં હતાં. પણ એ તેમની ખામીને બદલે ખાસિયત અને ‘ઇચ્છાશક્તિ’ ગણાઇ.

તેમની જીત પછી એવો આશાવાદ હતો કે પ્રચાર વખતે ટ્રમ્પ ભલે ગમે તેવું બોલ્યા હોય, પણ હવે તે ઠરેલ જણની જેમ વર્તશે. આખરે, હવે તે ઉછાંછળા અબજોપતિ નહીં, અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ છે. પરંતુ ટ્રમ્પે પોતાના શાસનના પહેલા જ અઠવાડિયામાં તમામ નિરાશ્રિતો માટે ચાર મહિના સુધીની અને સાત મુસ્લિમ દેશોના લોકો માટે ત્રણ મહિનાની કામચલાઉ પ્રવેશબંધી ફરમાવી. સીરિયાના નિરાશ્રિતો માટેની પ્રવેશબંધી તો અચોક્કસ મુદત માટેની છે. એટલું જ નહીં, સાત મુસ્લિમ દેશોના અમેરિકાનું ગ્રીન કાર્ડ ધરાવતા લોકોને પણ આકરી વ્યક્તિગત તાવણી પછી જ પ્રવેશ અપાશે.

દૂરના અને સાવ નજીકના ભૂતકાળનાં અપલક્ષણોને લીધે, અમેરિકાના પ્રમુખ બનેલા ટ્રમ્પ સામે અભૂતપૂર્વ વિરોધ પ્રદર્શન થયાં હતાં. હોલિવુડથી માંડીને કેટલાંક મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રસાર માધ્યમોએ ટ્રમ્પ સામે ચેતવણીના સૂર કાઢ્યા. એ વખતે ઘણાને આ વિરોધ પૂર્વગ્રહયુક્ત અને વધુ પડતો લાગ્યો હતો, પરંતુ પહેલા જ અઠવાડિયે ટ્રમ્પે પ્રવેશબંધીનો ફતવો કાઢીને તેમના વિશેની આશંકા સેવનારાને સાચા ઠરાવ્યા છે.

પ્રવેશબંધીના હુકમ પછી અમેરિકાની ઓળખ જેવી આઇ.ટી. કંપનીઓ મેદાને પડી. ગૂગલ-ફેસબુકથી માંડીને માઇક્રોસોફ્‌ટ જેવા જૂની કંપનીઓએ અમેરિકાની સરહદોનું રક્ષણ કરવાના પ્રમુખના ઇરાદાને આવકારીને, ઇમિગ્રન્ટ્‌સ – બીજા દેશોમાંથી આવતા લોકો – પ્રત્યેના તેમના અવિશ્વાસની ખુલ્લેઆમ ટીકા કરી. માઇક્રોસોફ્‌ટના વડા સત્ય નાદેલા અને ગૂગલના સુંદર પિચાઇ ભારતીય છે, એપલના સ્ટીવ જોબ્સના પિતા સીરિયાથી આવેલા શરણાર્થી હતા, ફેસબુકના માર્ક ઝકરબર્ગની પત્ની અને તેનો પિયરપક્ષ ‘બહારના’ છે … અને આ બધાએ કરેલી પ્રવેશબંધીની ટીકાનું કારણ અંગત નથી.

‘આઇડિયા ઑફ ઇન્ડિયા’ – ભારતનું હાર્દ ‘વિવિધતામાં એકતા’ છે, તો ‘આઇડિયા ઑફ અમેરિકા’ એટલે ‘મોકળાં મન, મોકળું મેદાન’ એવું કહી શકાય. ત્યાં માણસનાં ધર્મ, દેશ કે જાતિ નહીં, તેની આવડત અગત્યની છે અને તેના આધારે તેને પ્રગતિની તક મળે છે. આઇ.ટી. કંપનીઓને લાગે છે કે ટ્રમ્પના વટહુકમ થકી અમલી બનેલી સંકુચિતતા અમેરિકાના અર્થતંત્ર માટે અને સરવાળે ‘આઇડિયા ઑફ અમેરિકા’ માટે હાનિકારક બનશે.

ટ્રમ્પે તત્કાળ અસરથી જારી કરેલા હુકમના પગલે અમેરિકાનાં એરપોર્ટ પર અંધાધૂંંધી વ્યાપી. સાત દેશોમાંથી સત્તાવાર રીતે આવેલા લોકોને એરપોર્ટ પર અટકાવવામાં આવ્યા ને તેમને વિમાનમાં પાછા ચઢાવી દેવાની તજવીજો થઈ.

એરપોર્ટ પર અટવાયેલા લોકોમાં આઇ.ટી. કંપનીઓના કર્મચારીઓ પણ હતા. અટવાયેલા લોકોની મદદે કેટલાક વકીલો પહોંચ્યા, લોકોનાં ટોળાં ભેગાં થયાં અને મામલો અદાલતમાં ગયો. પ્રમુખનો એક્ઝિક્યુટિવ ઑર્ડર ગેરબંધારણીય ઠરાવીને તેને તત્કાળ રદબાતલ કરવાની સત્તા અદાલત પાસે ન હોય, પણ સ્થાનિક અદાલતોએ એટલી રાહત કરી આપી કે એરપોર્ટ પર અટકાવાયેલા લોકોને પાછા મોકલવામાં ન આવે.

ટ્રમ્પે બધા મુસ્લિમો માટે પ્રવેશબંધી ફરમાવી નથી એ સાચું છે, પરંતુ જે દેશોના લોકો માટે કામચલાઉ દરવાજા બંધ કરી દેવાયા છે, એે તમામ દેશ મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવનારા છે. માટે, વૈશ્વિક સ્તરે ટ્રમ્પના નિર્ણયની આકરી ટીકા થઈ છે. એક આરોપ એવો પણ થયો છે કે પોતાનાં વ્યાપારી હિતો ધરાવતા મુસ્લિમ દેશોને ટ્રમ્પે આ યાદીમાંથી બાકાત રાખ્યા છે. અલબત્ત, વ્હાઇટ હાઉસના સત્તાવાર પ્રવક્તાએ (સાચું જ) કહ્યું છે કે ચૂંટણીપ્રચાર વખતે ટ્રમ્પ સતત આ પ્રકારનાં પગલાંની હિમાયત કરતા રહ્યા છે. માટે હવે તે પ્રમુખ તરીકે આ પગલું લે તો તેની નવાઈ ન લાગવી જોઇએ.

પ્રવક્તાની વાતમાં વજૂદ છે. ટ્રમ્પ ચૂંટણીપ્રચારના અંદાજમાં નહીં, પણ ઠરેલ રીતે વર્તશે – એવી આશા સેવનારા ખોટા પડેે, તેમાં ટ્રમ્પ શું કરે? પ્રવેશબંધી મુદ્દે કાનૂની જંગ ચાલશે. પણ કેટલાક નિષ્ણાતોનો અભિપ્રાય છે કે પ્રમુખની વિશાળ સત્તાઓ ધ્યાનમાં રાખતાં, ચુકાદો તેમની તરફેણમાં આવે એવી પૂરી સંભાવના છે. તેનો સીધો અર્થ એ થયો કે હવે ટ્રમ્પની લડાઈ તાત્ત્વિક અર્થમાં લોકશાહી મૂલ્યો સાથે રહેવાની છે.

પુરાણકથાઓમાં તપ કરીને ભગવાન પાસેથી વરદાન માગીને, તેના જોરે દેવલોકનો કબજો જમાવી દેતા અસુરોની વાત આવતી હતી. અહીં ટ્રમ્પને કે બીજા કોઇને અસુર ગણવાની વાત નથી. પણ જે લોકશાહી વ્યવસ્થા થકી તે ચૂંટાયા, તે જ વ્યવસ્થાનાં મૂળભૂત મૂલ્યો પર હવે તેમના કારણે તલવાર લટકી રહી છે. અમેરિકામાં પ્રમુખે સેનેટ(સંસદ)ને જવાબ આપવા પડે ને તેમની મંજૂરીઓ મેળવવી પડે.

છતાં, પ્રમુખ પાસે વિશાળ સત્તાઓ હોય છેે. લોકશાહી ઢબે ચૂંટાયા પછી ટ્રમ્પ આપખુદ નિર્ણયો લેવા માંડશે, તો ટ્રમ્પ કરતાં વધારે સવાલો તેમને આવી સત્તા આપનાર લોકશાહી માળખા વિશે ઊભા થશે.

ભારતમાં અત્યાર લગી અમેરિકાની પ્રમુખશાહી વ્યવસ્થાને ઉત્તમ અને અપનાવવા જેવી ગણવામાં આવતી હતી.

અનેક પક્ષોની ખિચડીથી ત્રાસેલા ભારતના ઘણા લોકોને ફક્ત બે જ પક્ષ હોય એવી લોકશાહી બહુ આકર્ષતી હતી, પરંતુ આ ચૂંટણી વખતે અમેરિકાની લોકશાહીની મર્યાદાઓ બરાબર ઉઘાડી પડી ગઈ છે. તેની સરખામણીમાં ભારતના વડાપ્રધાન સપાટાબંધ બહુમતીથી જીત્યા પછી પણ, આવો ઉઘાડેછોગ ભેદભાવપૂર્ણ નિર્ણય લઈ શકે એવું શક્ય બન્યું નથી. નોટબંધીનો નિર્ણય આકરો લાગે અને તેનો વિરોધ હોઇ જ શકે. પણ તે પ્રવેશબંધી જેવો ભેદભાવપૂર્ણ ન ગણાય.

વારે ઘડીએ હદ ઓળંગતા જણાતા ન્યાયતંત્ર સાથે ભારત સરકારનો સંઘર્ષ ચાલુ છે. તેમને સામસામી છાવણી તરીકે ચીતરવાનું યોગ્ય નથી. પણ ચોક્કસ મુદ્દા પૂરતા તે વિરોધી છાવણીમાં હોય છે. ભારતની લોકશાહીનું માળખું એટલું મજબૂત છે કે તેમાં વડાપ્રધાને ટ્રમ્પગીરી કરતાં પહેલાં બીજાં અનેક બંધારણીય માળખાંને ખોખલાં કરવાં પડે અથવા કહ્યાગરાં બનાવવાં પડે. રિઝર્વ બૅન્કના ગવર્નર કે પ્રસાર ભારતીના અધ્યક્ષ શેહમાં આવીને સરકારની ભાષા બોલતા થઈ જાય, તો એ તેમની નિષ્ફળતા છે. બાકી, ભારતના બંધારણે તેમને સ્વતંત્ર રહેવાની સત્તાઓ આપી છે.

અમેરિકાના પ્રમુખની જેમ ભારતના વડાપ્રધાન બંધારણીય રાહે એકહથ્થુ બની શકતા નથી. ભારતની લોકશાહીની સૌથી મોટી મર્યાદા એ છે કે તે ચૂંટણીશાહી બની ગઈ છે. વિવિધ પક્ષો વચ્ચે ફક્ત નામનો તફાવત રહી ગયો છે. ચૂંટણીઓને રિયાલિટી શૉ જેવી બનાવી દેવાઇ છે, જે જીતવા માટે કંઈ પણ થાય તે વાજબી ગણાય છે. આવી ચૂંટણીઓ પછી જીતેલા ઉમેદવારો લોકોને નહીં, પણ તેમના વડાને વફાદાર રહે છે. એટલે લોકશાહી લોકો માટે, લોકો વડે, લોકો દ્વારા નહીં, પણ લોકો દ્વારા, લોકો સામે, લોકોના માથે પડેલી બની રહે છે.

સૌજન્ય : ‘સંસદીય લોકશાહીની ખૂબી’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 31 જાન્યુઆરી 2017

યશ ચોપરાની ‘દીવાર’ ફિલ્મ સમકાલીન ભારતીય સમાજ વ્યવસ્થા ઉપર એક અગત્યની કોમેન્ટરી છે, અને આ કૉલમમાં એનો સંદર્ભ અવાર-નવાર આવતો રહે છે. આજે ફરી એક વખત આપણે ‘દીવાર’નો ટેકો લઇએ. તમને જો યાદ હોય તો પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર રવિ (શશી કપૂર) એના ગેંગસ્ટર ભાઇ વિજય(અમિતાભ)ની ફાઇલ હાથમાં લેવાનો ઇન્કાર કરે છે તે પછી એનું નૈતિક કલેજું કઠણ થાય તેવી એક ઘટના બને છે, જેમાં ભૂખ્યાં મા-બાપ માટે રોટી-ચોરીને ભાગી રહેલા એક પંદર વર્ષના છોકરા ચંદરને રવિ ગોળી મારે છે.

જેને રીઢો ચોર સમજીને ગોળી મારી હતી તે તો ભૂખ્યાં મા-બાપનો દીકરો હતો એવું ખબર પડતાં રવિ ખાવાનો સામાન લઇને માસ્તરજી(એ. કે. હંગલ)ના ઘરે જાય છે, જ્યાં દીકરાની માતા (દુલારી) ગુસ્સામાં રવિને ભાંડે છે, અને કહે છે કે, બહુ મોટો પોલીસવાળો હોય તો જે ધનવાનોએ કાયદાની ઐસી તૈસી કરીને ગોદામો ભર્યાં છે તેને ગોળી કેમ નથી મારતો?

લોકશાહીના ઉદાર ચરિત્રના પાયામાં ‘કાયદા સમક્ષ બધા સમાન’ છે એ આદર્શ રહેલો છે. ભારતીય ન્યાય પ્રણાલી એ પશ્ચિમી ઉદારવાદ હેઠળ તૈયાર થઇ છે જેમાં કાયદો કોઇપણ વ્યક્તિને એની જાત, લિંગ, ધર્મ, રંગ કે રાષ્ટ્રીયતાના આધારે ભેદભાવ કરતો નથી.

આવો ઉચ્ચ આદર્શ તો છે, પરંતુ વ્યવહારમાં આનાથી વિપરીત માન્યતા છે. વ્યવહારમાં તો લોકોમાં એવો જ ભરોસો છે કે કાયદો ગોદામો ભરીને બેઠેલા પૈસાવાળાઓને હાથ અડાડતો નથી, અને ગરીબ-લાચાર લોકો સાથે સખત રીતે પેશ આવે છે. 2014માં સુપ્રીમ કોર્ટમાં સૈન્યના અફસરો એમનાં નોન-સર્વિસ હથિયારો શસ્ત્ર સોદાગરોને વેચી દેતા હોવાનો કેસ આવ્યો ત્યારે મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ એચ. એલ. દત્તુએ ‘દીવાર’ ફિલ્મની ત્રસ્ત માતાની જેમ જ એટર્ની જનરલ મુકુલ રોહતગીને કહ્યું હતું, ‘એક તરફ સરહદોની રક્ષા કરવાવાળા અને જનતાના આદર્શ એવા આ સૈનિક અધિકારીઓ શસ્ત્રાગારોમાંથી હથિયારો વેચી દે છે અને બીજી તરફ અમે 10 રૂપિયા ચોરનાર લોકોને જેલમાં નાખીએ છીએ.

મને કહો, કોનો ગુનો વધુ ગંભીર છે?’ ગયા સપ્તાહે પંદર વર્ષ જૂના ચિંકારાને હણવાના કેસમાં સલમાન ખાનને જોધપુરની અદાલતે નિર્દોષ મુક્ત કર્યો ત્યારે ફરી એક વખત એ માન્યતા મજબૂત બની કે જેની પાસે રૂપિયા ખર્ચવાની અમર્યાદ તાકાત છે એ ગમે તેવો ગંભીર ગુનો કર્યા પછી પણ કાયદાની પક્કડમાંથી છટકી જઇ શકે છે, જ્યારે સામાન્ય કે ગરીબ માણસને ‘દીવાર’ના ચંદરની જેમ કાયમ પગમાં ગોળીઓ જ વાગે છે.

મુંબઇમાં 2002માં દારૂ પીને અકસ્માત કરવાના કેસમાં દોષિત ઠેરવાયેલા સલમાનને બે જ કલાકમાં જામીન મળી ગયા, અને એવી જ રીતે અપ્રમાણસ મિલકતના કેસમાં 14 વર્ષે દોષિત સાબિત થયેલી જયલલિતાને ગણતરીના દિવસોમાં સુપ્રીમ કોર્ટે જામીન આપ્યા ત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટના પૂર્વ ન્યાયાધીશ અને કર્ણાટકના લોકાયુક્ત એન. સંતોષ હેગડેએ કહ્યું હતું કે, ‘આ બંને કેસમાં ન્યાયતંત્ર પર કલંક લાગ્યું છે. પૈસાવાળા અને જોરાવર લોકો કાયદામાંથી છટકી જાય છે એવી આમ માન્યતા સાવ ખોટી નથી.’

આ સમસ્યા સર્વવ્યાપી છે. 2013માં અમેરિકાના ટેક્સાસ રાજ્યના ન્યાયાધીશે સલમાન ખાનની જેમ જ દારૂના નશામાં ચાર જણાને કચડીને મારી નાખનાર સુખી ઘરના એક કિશોરને એવું કહીને જેલમાં જતો બચાવ્યો હતો કે એ છોકરો ‘એફ્લુએન્ઝા’થી પીડાય છે. એફ્લુએન્ઝા એટલે? અમેરિકામાં સુખી ઘરનાં છોકરાં માટે ‘એફ્લુએન્ઝા’ નામનો માનસિક રોગ વપરાશમાં છે.

એન્ફલુએન્ઝા એટલે ધનવાન પરિવારોમાં ઉછરેલાં છોકરાંને એમના વ્યવહારનું શું પરિણામ આવશે તે સમજવાની તાકાત ન હોય તે. આવાં છોકરાંને જેલમાં મોકલવાની નહીં પરંતુ રિહેબિલેશન સેન્ટરમાં મોકલવાની જરૂર છે, એવી સફળ દલીલ પર પેલા છોકરાને ટેક્સાસના જજે જેલમાં મોકલ્યો ન હતો. અમેરિકાનો જ એક અભ્યાસ એવું કહે છે કે સાધન-સંપન્ન વર્ગમાંથી આવતા લોકો ગરીબની સરખામણીમાં વધુ બેઇમાન ગુનાઇન હોય છે.

પૈસાની તાકાતવાળા લોકોમાં એક માનસિકતા બહુ સામાન્ય હોય છે કે તેઓ ગુનો કરીને, છેતરપિંડી કરીને કે જૂઠું બોલીને છટકી જઇ શકે છે. આ અભ્યાસમાં અમેરિકાના પોલીસ અફસરોએ પણ એવી ગવાહી આપી હતી કે રસ્તા ઉપર નિયમ ભંગ કરનારા મોંઘી ગાડીઓના માલિકો જ પોલીસને બહુ ભાષણ આપતા હોય છે, જ્યારે કામદાર વર્ગના લોકો ચૂપચાપ દંડ ભરીને ચાલતી પકડે છે.

સલમાન ખાન હોય કે જયલલિતા, એમના મનમાં ક્યાંક તો એવો ભરોસો છે કે, ‘પહોંચી વળાશે.’ બ્રિટનમાં એક અભ્યાસમાં અેવું બહાર આવ્યું હતું કે પૈસાવાળા લોકો અમુક વ્યવહારને એમનો અધિકાર સમજે છે. બ્રિટનમાં 5 પ્રતિશત ધનવાન લોકો દેશની કુલ સંપત્તિમાંથી 40 પ્રતિશત સંપત્તિ પર અધિકાર ધરાવે છે અને દેશના કુલ કરવેરામાંથી 48 પ્રતિશત કર આ લોકો ભરે છે. આ ધનવાનોનો ગરીબ લોકોને સવાલ હોય છે:

તમે તો કોઇ જ ટેક્સ ભરતા નથી, અને અમારા કારણે તો દેશની હોસ્પિટલો અને સ્કૂલો ચાલે છે, પછી અમે કેમ મનફાવે તે રીતે ન જીવીએ? અતિ લોભ તે પાપનું મૂળ છે એવું ડહાપણ સંસારના તમામ સમાજોમાં પ્રચલિત છે. છેલ્લી એક સદીમાં દુનિયાએ ખાસ્સી ભૌતિક તરક્કી કરી છે અને ધનવાન થવું એ એક વ્યક્તિથી લઇને એક સમાજ કે દેશનું લક્ષ્ય રહ્યું છે. આ તરક્કીની સાથે એ પણ હકીકત છે કે બદમાશી અને ભ્રષ્ટ આચાર પણ વધ્યો છે. નરેન્દ્ર મોદીએ નોટબંધીના 50 દિવસોમાં ‘મેં અમીરોને લાઇનમાં ઊભા રાખી દીધા’ કહીને જે ભાંડ્યા હતા એમાં પેલી જ માન્યતા કામ કરતી હતી કે પૈસાવાળા બેઝિકલી ભ્રષ્ટ અને શોષણખોર છે.

પૈસાવાળાઓમાં પણ આ અપરાધબોધ છે. એટલે જ આ વર્ગમાં દાન-પુણ્યની ભાવના મજબૂત છે. સ્વતંત્ર ભારતના સ્થાપકોએ એટલા માટે જ સરળ અને સાદા જીવનની શીખ આપી હતી. શાસ્ત્રોમાં પણ ધનને લઇને ઘણી ચેતવણીઓ આપવામાં આવી હતી. નરેન્દ્ર મોદી ધનવાન લોકોના દોસ્તાર છે એવો એક આક્ષેપ એમના પક્ષમાં જ ગંભીરતાથી લેવાતો હતો, કારણ કે પૈસાવાળા લોકોને શંકાથી જોવાવાળાઓમાં સંઘ પરિવાર પણ મોખરે છે.

હકીકતમાં મુસીબત દોલતની નથી પરંતુ દોલત સાથેના આપણા સંબંધની છે. પુરાણોમાં લક્ષ્મીને દેવી ગણાઇ છે. આ દેવી માટે એવું કહેવાય છે કે ઇન્દ્ર (જેને એન્ફ્લુએન્ઝાથી પીડિત ગણી શકાય) આ લક્ષ્મીની પાછળ-પાછળ ફરે છે, જ્યારે લક્ષ્મી વિષ્ણુના (જે એના પ્રત્યે અનાસક્ત છે) પગમાં બેઠી રહે છે. ટૂંકમાં, પૈસા ભેગા કરવા એ ક્યારે ય જીવનનો મકસદ ન હોઇ શકે. કામ કરવું એ લક્ષ્ય હોઇ શકે. અમેરિકન બિઝનેસ ચિંતક પીટર એફ. ડ્રકરને એક વેપારીએ પૈસા કેવી રીતે બનાવાય એવો સવાલ પૂછેલો ત્યારે ડ્રકરે કહેલું, ‘તમારે પૈસા બનાવાના ન હોય, ચંપલ બનાવાના હોય. પૈસા તો ચંપલ બનાવાની બાય-પ્રોડક્ટ છે.’

આધુનિક મૂડીવાદી વ્યવસ્થામાં આ ચિંતન ગડબડાઇ ગયું છે, અને વધુ ને વધુ લોકોને ધનવાન થવું છે. બધા લોકો લક્ષ્મીની પાછળ દોડે છે, અને એટલે નૈતિક દેવાળું ફૂંકાઇ રહ્યું છે. સલમાનની સમસ્યા એ નથી કે એની પાસે પૈસા છે. એની સમસ્યા પૈસા સાથે એના ઇન્દ્ર જેવા વ્યવહારની છે.

વધતા ઓછા અંશે આપણી સમસ્યા પણ એ જ છે: ઇન્દ્ર બનવું કે વિષ્ણુ?

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામે લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રંગરસ’ પૂર્તિ, “સન્નડે ભાસ્કર”, 29 જાન્યુઆરી 2017