‘હું તો બસ ફરવા આવ્યો છું!
હું ક્યાં એકે કામ તમારું…’
વાહ કવિ!
ધરાર આમ અવળું જ …
તમે ભાષા કેવી ખીલવી,
આવનારી પેઢીએ એ જ તો રહી ઝીલવી!
લોકદર્શન પળેપળનું એમાં રહ્યું ફોરી
નગરજીવન દીધું આખું ઝકઝોરી!
વળી પેલા નિરાકારનાં ય કેવાં
ચિતરામણ દીધાં કરી!
એમ વળી ‘ગાયત્રી’નો યુગબોધ દીધો ધરી!
સ્વર્ગ કરતાં ય પૃથ્વીને ચાહી
શબ્દે-શબ્દે એની ઋતુઓ મહેકાવી!
‘પ્રવાલદ્વીપ’માં ભર્યો નર્યો આધુનિક જીવનમર્મ.
ટાગોરનો ય ઘૂંટ્યો મધુરસ, બસ,
શબ્દોને ટેરવે સાચવ્યા કર્યો માનવધર્મ!
… ફરવાને બહાને
તમે છંદનાં ને લયનાં ધરી દીધાં દર્પણ
સહુને કરાવ્યું એમાં જીવનદર્શન!
છેલ્લે-છેલ્લે સાધ્યો-ખીલવ્યો વનવેલ છંદ
કર્યા એમાં સંવાદો મૃત્યુનીનીયે સંગ!
એક થયા’તો સદીઓ પહેલાં નરસિંહ ભગત
એ જ આધુનિક રૂપે
ભાષામાં શું પ્રગટ્યા પાછા નવીન રૂપે
તમે હે નિરંજન ભગત!
શીખવી ગયા કાવ્યવાણી
ભાષા ગુજરાતીની વહ્યા કરશે.
ખળ… ખળ… સરવાણી…

૬ માર્ચ, ૨૦૧૮

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2018; પૃ. 10

જો ત્રિપુરામાં કમ્યુિનસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઇન્ડિયા(Marxist)એ ભગત સિંહની મૂર્તિઓ લગાવી હોત તો શું થયું હોત? તો શું માકપાને સત્તાથી બહાર કર્યા બાદ ભાજપાએ પણ આ જ પ્રકારનું વર્તન કર્યું હોત?

એક વર્ષ પહેલાં એક ઇતિહાસકાર મિત્ર કે જેઓ માકપાનાં સદસ્ય પણ છે તેમની સાથે હું બેંગલુરુમાં લંચ કરી રહ્યો હતો. કમ્યુિનસ્ટ હોવા કરતાં પણ તેથી અલગ એક અભ્યાસી, મજાકિયા-હાજર જવાબી અને ક્રિકેટ પ્રેમી હોવાને લીધે તેઓ મારા સારા મિત્ર છે. મેં તેમને પૂછ્યું કે માકપા અધિવેશન સ્થળો પર જર્મન વિચારકો માર્ક્સ-એન્ગલ્સ અથવા રૂસી તાનાશાહો લેનિન અને સ્તાલીનનાં જ કેમ મોટાં-મોટાં પોસ્ટર જોવા મળે છે? શું આ રાજનૈતિક દળ માટે કોઈ પોતાનો ‘ભારતીય આદર્શ’ નથી? તેઓ ભગત સિંહનું તો સન્માન કરી જ શકે છે ને? ભગત સિંહ તો ભારતીય પણ હતા અને સાથે માર્કસવાદી પણ.

આ મુદ્દે ઇતિહાસકાર મિત્ર મારી સાથે સહમત હતા અને તેમણે વધુમાં કહ્યું કે તેઓ આ મુદ્દાને પાર્ટી સમક્ષ યોગ્ય સમયે રજૂ પણ કરશે. પણ, હવે લાગે છે કે તેનાથી કશું પ્રાપ્ત થયું નથી. માકપાના ભગત સિંહ કરતાં લેનિન-સ્તાલીન પ્રત્યેના વધુ પ્રેમના બે કારણો છે. એક તો તે જડતા કે જેનાથી તેઓ આ લોકોની વંદના કરતાં શીખ્યા અને તેનાથી બહાર નીકળીને આગળ તેઓ વિચારી શકતા નથી. જે રીતે વૈષ્ણવ, વિષ્ણુ અથવા તેમના અવતારો સિવાય અન્ય કોઈ દેવની કલ્પના કરવા નથી ઈચ્છતા, તે રીતે માર્ક્સવાદી યુવાવસ્થામાં ભણાવવામાં આવેલા ‘આરાધના’થી આગળ નથી વધી શક્યા.

માકપામાં ભગત સિંહને વધુ મહત્ત્વ નહિ મળવાનું બીજુ કારણ એ છે કે પાર્ટીના પોતાના અવિભાજિત મૂળિયાં કમ્યુિનસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઇન્ડિયામાં રહેલાં છે અને ભગત સિંહ ક્યારે ય પણ આ પાર્ટીના સભ્ય નહોતા રહ્યા. તેઓ હિન્દુસ્તાન સોશલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિએશન(એચ.એસ.આર.એ.)નો ભાગ હતા. માકપાનો આધાર બોમ્બે-કલકત્તા(હવે મુંબઈ-કોલકાતા)ના શ્રમિકો પર હતો, તો એચ.એસ.આર.એ.નો પ્રભાવ ઉત્તર ભારતમાં વધુ હતો. માટે, ભગત સિંહ માર્કસવાદી ભલે રહેતા પણ તેઓ ક્યારે ય અવિભાજિત માકપા સાથે ક્યારે ય જોડાયેલા નહોતા અને માટે જ માકપાનાં મંચ પર ભગત સિંહનાં ચિત્ર ક્યારે ય પણ જોવા નથી મળતા.

ત્રિપુરાના મુદ્દે તો લેનિન વિદેશી હતા એ વાતનો ભાજપાએ આધાર લીધો. પરંતુ, એક છાપાંમાં ભાજપાનાં કોઈ એક કાર્યકર્તાની એવી વાત જણાવવામાં આવી કે જો મૂર્તિઓ ત્રિપુરાનાં કમ્યુિનસ્ટ નેતા નૃપેન ચક્રવર્તીની હોત તો કદાચ આ બધું ના થયું હોત. પરંતુ, સમસ્યા એ નથી કે લેનિન વિદેશી હતા પણ તેઓ અલોકતાંત્રિક હતા એ સમસ્યા છે. તેઓ એક એવા તાનાશાહ હતા કે તેઓએ પોતાની પાર્ટીને પોતાના વશમાં કરતાં પહેલાં સમગ્ર દેશને પાર્ટીના વશમાં કરી દીધો હતો.

હું ભાજપાના વિદેશીવાતવાળા તર્ક અથવા વિચારની સાથે સહમત નથી. હું તો રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના તે વિશ્વાસ સાથે છું કે રોશની દુનિયામાં ક્યાં ય પણ હોય આપણે પોતાને જાતને તેનાથી રોશન કરવી જોઈએ. મહાનતા દેશોની સરહદમાં બંધાઈ નથી શકતી. ઉદાહરણ તરીકે જો નેલ્સન મંડેલા, માર્ટીન લ્યૂથર કિંગ અથવા વેકલાવ હેવેલની મૂર્તિઓ જો આપણા શહેરો અને નગરોમાં જોવા મળે તો હું ખુશ થઇ જાઉં. પણ, હું તાનાશાહો માટે ચોક્કસ એક રેખા ખેંચવા માગું છું. લેનિન માનતા હતા કે સરકારમાં ત્યારે જ જોડાવવું જોઈએ કે જ્યારે આપણામાં એવી ક્ષમતા હોય કે આપણે તેના ઉપરી બની શકીએ અથવા તેના પર અસર પાડી શકીએ. અન્ય દળ અથવા રાજનેતાઓની સાથે જવાબદારીઓ અથવા અધિકારોને સમજવા તે તેમના વિચારોમાં વર્જિત હતું.

વર્ષ ૧૯૯૬માં આ વિચાર નડ્યો કે જ્યારે માકપા સેન્ટ્રલ કમિટીના વફાદાર લેનિનવાદીઓએ જ્યોતિ બસુને ભારતના પ્રધાનમંત્રી બનવા દીધા નહિ. વર્ષ ૨૦૦૪માં તો આના કરતાં પણ વધુ મોટી ભૂલ થઈ કે જ્યારે આ જ લોકોએ માકપાને કેન્દ્રની યુ.પી.એ. સરકારમાં સામેલ થતાં રોકી દીધા. વર્ષ ૧૯૯૬માં તો જ્યોતિ બસુ એક અલ્પ-બહુમતવાળી સરકારના વડા બની ગયા હોત કે જે બાદમાં એક-બે વર્ષમાં ભાંગી પડવાની હતી. પણ, વર્ષ ૨૦૦૪નો નિર્ણય તો તેમને એક સ્થાયી યુ.પી.એ. સરકારમાં સામેલ થઈને ઘણું બધું કરવાનો અવસર આપી શક્યો હોત.

લેનિન બહુ પહેલાં કહી ગયા હતા કે ‘કોઈ અન્ય દળ સાથે મળીને કાર્ય નથી કરવાનું’, માટે માકપાને મનમોહન સિંહની સરકારમાં જોડાવવાનું ઉચિત લાગ્યું નહિ. જેનું પરિણામ માકપા અને દેશની જનતાને પણ ભોગવવું પડ્યું. આપણે ભલે તેમની વિચારધારાની સાથે સહમત હોઈએ નહિ છતાં પણ આપણે એ જાણવું જ રહ્યું કે અન્ય રાજનેતાની અપેક્ષાએ કમ્યુિનસ્ટ નેતા વધુ વિવેકશીલ, ઓછાં ભ્રષ્ટાચારી, વંશવાદથી દૂર અને ઓછાં સાંપ્રદાયિક તો છે જ. પરંતુ, સત્ય તો એ છે કે જો માકપાએ ઈચ્છ્યું હોત તો પોતાના સાંસદોની સાથે વર્ષ ૨૦૦૪માં યુ.પી.એ. સરકારમાં જોડાઈને કૃષિ અને ગ્રામીણ વિકાસ, જનજાતીય કલ્યાણ અને મહિલા અને બાળ વિકાસ જેવા મંત્રાલયોમાં દિલથી મહેનત અને કાર્ય કરીને દેશનાં ગરીબોનું જીવન સુધારવાનું એક મોટું કાર્ય કરી શક્યા હોત. તેમનાં સાંસદ ટેલિવિઝન અને સંસદનો વધુ સારો ઉપયોગ કરીને દેશનું ભલું કરી શક્યા હોત અને ત્યારે કદાચ કેરાળા, ત્રિપુરા અને બંગાળથી બહાર પણ પોતાની પાર્ટીની ઉપસ્થિતિ વિશાલ પટ પર નોંધાવી શક્યા હોત.

ત્રિપુરામાં લેનિનની મૂર્તિ હટાવનાર લોકોની નિંદા કરવી જ જોઈએ અને મને તો એ લોકો પર દયા આવે છે કે જે લોકોએ આ મૂર્તિઓનું નિર્માણ કર્યું હતું. વર્ષ ૧૯૨૦ના દાયકામાં તો લાહોરમાં રહેનાર ભગત સિંહની પાસે એવો કોઈ વિકલ્પ નહોતો કે તેઓ રૂસમાં લેનિન અને સ્તાલીનની વિકૃતિઓને સમજી શક્યા હોત. પણ, વર્ષ ૧૯૩૦ના બાદનાં વર્ષોમાં આ બધું લેખિત સ્વરૂપે સામે આવવા લાગ્યું હતું. વર્ષ ૧૯૫૬માં તો સોવિયેત કમ્યુિનસ્ટ પાર્ટીએ પણ સ્તાલીનની નિંદા કરી હતી. વર્ષ ૧૯૮૯માં બર્લિનની દિવાલ પાડ્યા બાદ, તે તમામ દેશોમાં લેનિનની અવગણના કરવામાં આવી હતી કે જ્યાં એક સમયમાં તેમનું શાસન હતું. પણ, દાયકાઓની આ યાત્રામાં આપણા કમ્યુિનસ્ટ નેતાઓ કશું ભૂલી નથી શક્યા કે નથી કશું શીખી શક્યા. તેઓ હજુ પણ સોવિયેત તાનાશાહીના બે પ્રતીકોની ભક્તિ કરી રહ્યા છે. હવે જ્યારે તેઓ ત્રિપુરા અને પશ્ચિમ બંગાળમાં પોતાને ગુમાવી ચૂક્યા છે ત્યારે એવી આશા રાખી શકાય કે પાર્ટી આગામી અધિવેશનમાં આ બંને રૂસી તાનાશાહોમાંથી કોઈ ભગત સિંહ જેવા ક્રાંતિકારીને સ્થાન આપશે?

અનુવાદ – નિલય ભાવસાર

e.mail :nbhavsarsafri@gmail.com

“એમની આંખો ભીંજાઈ’તી ખરી પણ આંસુઓ કોરાં હશે કોને ખબર”

ચિનુ મોદીને સ્મરણાંજલિ

ઓગણીસ માર્ચે ચિનુ મોદીની પ્રથમ પુણ્યતિથિએ કવિસમ્મેલન સહિતનો સ્મૃિતવન્દના કાર્યક્રમ યોજવા માટે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી અને ઓમ કૉમ્યુિનકેશનના મનીષ પાઠકને અભિનન્દન આપું છું. નજીકના સમયમાં દિવંગત થયેલા ચિનુ જેવા સાહિત્યકારોને આમ તરત યાદ કરવાનું સમુચિત કહેવાય. એથી આપણી સ્મૃિતમંજૂષામાં કેટલીક બહુસ્મરણીય તાજી વાતો ઉમેરાય ને મંજૂષા સમૃદ્ધ થાય. દૂરના સમયમાં થઇ ગયેલા દિવંગતોની ઉજવણી વખતે સંભવ છે કે વીગતોની ભેળસેળ થઈ જાય.

મારી સામે સભામાં કેટલાક સિપાઈઓ ભરીબંદૂકે તાકીને જોતા હોય, એમની લાલ આંખો મને જલદી પતાવવા કહેતી હોય, તો તમે કલ્પી શકો, એ સિપાઈઓ કોણ છે? એ છે આ સામે બેઠેલા ૧૧-૧૧ કવિઓ ! ત્રણ સાથીસ્મૃિતકારો ય દીસે છે રાંક પણ અંદરથી થનથગનતા રાહ જુએ છે કે હું ક્યારે પતાવું. હું પતાવું નહીં, ટૂંકમાં સમ્પન્ન કરીશ.

૧૯૬૨-૬૩માં મારી ઉમ્મર ૨૩-૨૪. હું વડોદરામાં મારા ગુરુ સુરેશ જોષીની રૂમમાં બેઠેલો. ત્યાં બે જણા – સર, આવીએ?- કરતાક દાખલ થયા. એ બે-માં એક ચિનુ અને બીજો આદિલ. બન્ને મારી ઉમ્મરના લાગ્યા. સુરેશભાઈને પોતપોતાના કાવ્યસંગ્રહ આપવા આવેલા. સાવ પતાકડા જેવા પ્રારમ્ભકાલીન સંગ્રહો. એમણે સુરેશભાઈનો આભાર માન્યો. અમે ત્રણેય જણાએ એકબીજાનાં નામોનો વિનિયોગ કર્યો. અને – મળીશું – કહીને એ લોકો નીકળી ગયા. ચિનુ સાથે ત્યારથી મૈત્રી. ૫૫ વર્ષની અતૂટ મૈત્રી. અનેકો જોડે મૈત્રી થઈ છે પણ ટકી હોય ને પ્રેમના રસાયને મજબૂત થઈ હોય એવું બહુ ઓછું બન્યું છે. એ ચિનુ હવે નથી એ અવકાશ મને સતાવે છે.

પછીનાં વર્ષોમાં મારે કદીમદી અમદાવાદ જવાનું બનતું તો મળી જતો. અલકમલકની વાતો થતી. ‘રે મઠ’-ની વાતો થતી. સંસ્કૃિત નહીં કૃતિ; ઉમાશંકરના છન્દ કાચા છે; સ્નેહરશ્મિનાં હાઇકુ બનાવટી છે; વગેરે તોફાની ટીકાઓ અમારા બન્નેના આધુનિક મિજાજને માફક આવતી. એ દરમ્યાન હું કપડવણજ કૉલેજમાં પ્રોફેસર હતો. ત્યારે ‘રાજદૂત રન-ઍબાઉટ’ નામનું રૂપાળું સ્કૂટર નીકળેલું. મેં ખરીદેલું. પણ રૂપને રડે ને કરમને ખાય જેવો ઘાટ થયેલો. વારંવાર બગડે. કપડવણજવાળા મિકેનિકે કહ્યું – એને અમદાવાદની મેઇન હૉસ્પિટલે લઇ જાઓ. એટલે કે, રાજદૂતવાળાના કારખાને. ખટારામાં નાખી ખટારામાં બેસીને લઈ ગયેલો. સ્કૂટર થોડો વખત સારું રહ્યું પણ છેલ્લે તો એના હાલ બેહાલ જ રહ્યા. એક દિવસ ચિનુ મને કહે, તારું આ સ્કૂટર મને વેચાતું આપી દે. મેં એને કરમકહાણી કહી બતાવી તો કહે – ભલે; મને આપ, મારે જોઈએ જ છે. એણે લીધું ને હેરાન થઈને છેવટે ક્યાંક ફગાવી દીધું. વાત એમ હતી કે રાજદૂતવાળાએ ઍન્જિન ઊભું બેસાડેલું. બાકી ઍન્જિન આડું હોવું જોઈએ. પણ પ્રયોગશીલ હતા. અમે બન્નેએ ઉત્તરોત્તર જોયેલું કે મિત્રઆધુનિકોની કેટલીક પ્રયોગશીલતા આમ જ આખા ગુજરાતને માથે પડેલી. સર્જકતાનું ઍન્જિન જ ખોટું બેસાડ્યું હોય, પછી તો શું થાય?

૧૯૭૨થી ૭૭ દરમ્યાન અમારી મૈત્રી વિકસી. અમે લગભગ દરેક શનિવારે દાહોદમાં મળતા. ચન્દ્રકાન્ત ટોપીવાળાની કૉલેજમાં. ઍમ.એ.-નાં વ્યાખ્યાનો આપવા હું બોડેલીથી નીકળું ને એ અમદાવાદથી નીકળે. ટોપીવાળાને ત્યાં અમારો મુકામ હોય. ત્યાં શનિવારની કેટલીયે રાતો સરજાતા સાહિત્યની ખૂબીઓની મજાઓ લેવામાં તેમ જ ચર્ચાઓ ભરી લડાલડી કરવામાં વીતેલી. વિદ્યાવ્યાસંગનો અમારો એવો પણ તરીકો હતો.

હું ૧૯૭૭માં આમદાવાદ ભાષાભવનમાં જોડાયો પછી અવારનવાર મળવાનું થતું. મારાથી એક જ માસ મોટો છતાં – હું તારાથી મોટો છું – એવી મજાકભરી બડાઈ હાંકે. રશ્મીતાને કાયમ કહે – હું તમારો જેઠ થઉં છું, હૉં. કૅમ્પસના ઘરે, મુકુન્દ-મનોરમાના ઘરે, શબરીના ઘરે, પહેલેથી આવતો. આવે એટલે પોતાની તાજી રચનાઓ વાંચે; મારી સાંભળે; અને ચા અચૂક પીએ. ક્યારેક ક્યારેક લાભશંકર વગેરે મિત્રો સાથે ખાણીપીણીયે કરી છે. કારકિર્દીના છેલ્લા દસકમાં હું હેડ હતો એ દરમ્યાન જગ્યા પડેલી, મને પૂછે : અરજી કરું? તને કેમ લાગે છે? : મેં કહેલું, મને બહુ જ ગમશે. અને ચિનુનો ભાષાભવનમાં સુખદ સમાસ કરી શકાયેલો. જે થોડાં વર્ષો યુનિવર્સિટી-ટીચર થવા મળ્યું એનો એને કવિ હોવા ઉપરાન્તનો અદકેરો આનન્દ હતો.

૧૯૯૨માં અમેરિકાની યૅલ યિનિવર્સિટીમાં મારે વિઝિટિન્ગ ફૅલો તરીકે જવાનું હતું. હું અને રશ્મીતા પહેલીવાર ઈન્ગ્લૅન્ડ-અમેરિકા ગયેલાં. મને કહે – હું તને શી શુભેચ્છા પાઠવું? ત્યારે મારો બીજો વાર્તાસંગ્રહ ‘જૅન્તી-હંસા સિમ્ફની’ પ્રગટ થવાનો ’તો. મને શું સૂઝ્યું તે મેં એને કહ્યું – તું એમાં કશુંક લખે તો હું એને તારી શુભેચ્છા ગણીશ. એણે ‘પશ્ચાદ્કથન’ રૂપે લખ્યું. ગુલાદાસ બ્રોકર વગેરે પ્રસ્તાવનાકારોની ઠઠ્ઠામશ્કરી સાથે બધું સરસ કર્યું. પછી ૧૯૯૭માં એણે મને એના ‘છલાંગ’ વાર્તાસંગ્રહ વિશે લખવા કહ્યું. જેમ એણે મારી પ્રતીકયોજના આટલી બધી મુખર કેમ છે જેવા સ્પષ્ટ પ્રશ્નો સાથે ટીકાટિપ્પણી કરેલી એમ મેં પણ એના સંગ્રહ માટે લખ્યું કે આ – કવિની મૉંઘી પણ હાફહાર્ટેડ સરજત છે. તાત્પર્ય એ કે અમે મિત્રો હોવા છતાં સાહિત્યપદાર્થના વિવેક બાબતે મિત્રો ન્હૉતા. વર્ષો પર મેં આપણા સાહિત્યિક પરિવેશમાં ‘ક્રિટિસિઝમ ઇન ફ્રૅન્ડશિપ’ વિચાર તરતો મૂકેલો. એમ દર્શાવવા કે મૈત્રી હોય તો પણ કડક વિવેચન થઈ શકે છે. ગાંડાઓએ એને મિત્રો મિત્રો વચ્ચેનું ગણી કાઢ્યું ! બાકી સાહિત્યકલાના મામલામાં મિત્ર જ મિત્રને સમજી શકે. અને સાહિત્યિક મૈત્રી કંઈ સાથે બેસીને ભૂસુંભજિયાં ખાવાથી તો નથી થઈ હોતી. પહેલી જ ઓળખાણનું રસાયન તો એકબીજાની સર્જકતા હોય છે.

અંગ્રેજીમાં શબ્દ છે – loner, એકાકી. એકલવાયાપણું ગમતું થઈ ગયું હોય. નજીકનો શબ્દ છે – lover, પ્રેમી. ચિનુની વ્યક્તિતામાં આ બન્નેનો વસવાટ હતો. એનામાં પ્રેમ કરવાની અપાર જિગર હતી. નાનાંમોટાં સૌ સમકાલીનોને ચાહ્યાં. રશ્મીતા એને કટાક્ષમાં કહેતી – કવિ, તમારો ‘પીઆર’ જોરદાર છે. તો કહે, શું કરું, ભાભી … આમે ય આ મારો જલસાઅવતાર છે. મીનાક્ષી-પ્રકરણમાં સચ્ચાઈ ભરપૂર હતી પણ એટલી જ ભારે છકક્ડ ખાધેલી. ચિનુને મૈત્રી અને પ્રેમમાત્રનો સાર મળી ગયેલો – એમ કે ‘એમની આંખો ભીંજાઇ’તી ખરી પણ આંસુઓ કોરાં હશે કોને ખબર’… છેલ્લે છેલ્લે ‘સ્વાયત્તતા’ – પ્રશ્ને એ ઘણો દુભાયેલો. સંસ્થા અને મિત્રો સાથેના વરસોના અનુબન્ધ તૂટી ગયેલા. મને થાય છે, એને એ દુ:ખ ન મળ્યાં હોત તો સારું થાત. પણ જોજો, કે એ લોનરે અને એ જ લવરે એની સાહિત્યસૃષ્ટિને ઘડી છે. બન્ને એકબીજાને પછાડતા ને વળી પાછા પેલા ફિનિક્ષ પંખીની જેમ – દેવહુમાની જેમ – સજીવન થઈ એકમેકની કુમકે દોડી જતા.

ગયા વર્ષે જાન્યુઆરીમાં મને કહે – તું હવે એકલો છું. અમેરિકા જાય છે તે પાછો ક્યારે આવીશ એ નક્કી નથી. ઘરે રહેવા આવ. હું રાત રોકાયો. ખૂબ વાતો કરી. બીજે દિવસે સુભાષ શાહને બોલાવી લીધો. પુત્રવધૂ શિલ્પાની વેઢમી જમ્યા. મુમ્બઈ પ્રબોધ પરીખને જોડીને ફોન-કૉન્ફરન્સ કરી. મને અમેરિકામાં માર્ચમાં સમાચાર મળ્યા પણ આઘાત કોની જોડે શૅઅર કરું? ભાવાંજલિ લખીને આશ્વાસન મેળવેલું. આ પુણ્યતિથિએ સૌને વિનન્તી કે નવી પેઢી સાથેની ચિનુની ભાવનાને વિકસાવીએ અને એની સમગ્ર સૃષ્ટિનું અહોભાવમુક્ત મૂલ્યાંકન કરીએ.

સૌજન્ય : ‘સાહિત્ય સાહિત્ય’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 24 માર્ચ 2018