4થી અૅપ્રિલ 2018ના રોજ અમારા બ્રિટનનાં મહારાણીના અતિપ્રિય ને એમનાં હૃદયમાં સદાય વસેલા દેશો − હાજી, “કોમનવેલ્થ કન્ટૃીઝ”, જે એક જમાનામાં બ્રિટનની હકૂમત નીચે આ-રા-મથી કે પ્રમાદથી આનંદતા હતા, એ દેશોનું આ ભવ્ય સંમેલન − “રમત-ગમતનો અદ્વિતીય મેળાવડો” ઓસ્ટૃેલિયામાં, ક્વિન્સલેન્ડના ગોલ્ડકોસ્ટના વિશાળ સ્ટેિડયમમાં, ભારે દબદબાથી યોજાયો હતો. અફસોસ એ જ કે પહેલી વાર, વધતી ઉંમરને કારણે, મહારાણીના પ્રતિનિધિ તરીકે એમના પાટવી કુંવર – પ્રિન્સ ચાર્લ્સ, પ્રિન્સ અૉફ વેલ્સ, તેમના પત્ની સાથે પધાર્યા હતા.

ઉદ્દઘાટન વિધિ અત્યંત રોમાંચક ને ‘આલાગ્રાન્ડ’ હતી. ખાસ ધ્યાન પ્રેરે તથા અભિનંદનીય બાબત એ હતી કે એક વખતે જેઓને નહિવત્‌ કરવાના અનેક પ્રયાસો થયા હતા તે − ઓસ્ટૃેલિયાના આદિવાસીઓને ઉદ્દઘાટન વિધિમાં, શુકનપ્રેરિત અગ્રસ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું. આ આદિવાસીઓએ તેઓના અત્યંત છટાદાર આદિવાસી નૃત્ય ને આદિવાસી રીત-રિવાજ મુજબ, પોતાની ભૂલાઈ જતી આગવી સંસ્કૃિતને, ઉદ્દઘાટન વિધિમાં તાદૃશ્ય રજૂ કરી હતી.

હવે મુખ્ય વાત પર આવીએ. આરંભમાં દરેક દેશના ખેલાડીઓ − ‘એથલીસ્ટ’ પોતાના દેશનો રાષ્ટૃધ્વજ ફરકાવતા ફરકાવતા, સંગીતના સૂરે કદમ મિલાવી ગૌરવભેર આવતા હતા. દૃશ્ય ખૂબ જ સુંદર હતું. વળી, સહુ, એક યા બીજી રીતે પોતાના દેશના રાષ્ટૃધ્વજના રંગોને આવરતા, પોતાના દેશના રાષ્ટૃીય પોષાકમાં સજ્જ થઈ કદમ મિલાવી ગૌરવભેર આગે કૂચ કરતાં હતાં. તે તે દેશનાં લોકો આ દૃશ્ય જોઈ કેટલો આનંદ ને ગૌરવ અનુભવતાં હશે!

અમે પણ અમારા મિત્રમંડળ સહિત, ચહા-નાસ્તાને ન્યાય આપતાં આ ભવ્ય કૂચનો આનંદ ટેલિવિઝન દ્વારા માણી રહ્યાં હતાં. ખાસ કરીને, આફ્રિકાના દેશોના ખેલાડીઓનો પોષાક અત્યંત સમુચિત, નયનરમ્ય તથા પોતાના દેશના રાષ્ટૃધ્વજને આબેહૂબ તાદૃશ કરતાં હતાં. અમે ખૂબ જ ઈન્તેજારીપૂર્વક ભારતની ટીમની કાગડોળે પ્રતિક્ષા કરી બેઠાં હતાં. અંદર અંદર થોડી ઘૂસપૂસ કરીને અમારા ધોળિયા મિત્રોને કહ્યું કે ભારતના રાષ્ટૃધ્વજના સુંદર – કેસરી, સફેદ, લીલા રંગોને આભૂષિત કરતો પોષાક ધરી ભારતીય ખેલાડીઓને જોઈ તમે મુગ્ધ થઈ જશો ! ને આ દૃશ્ય જોવા અમે મોંમાં તલસાંકળીનો કટકો ચગળતાં તલપાપડ થઈ બેઠાં હતાં. આ ત્રણ સુંદર રંગોનાં કૂરતા-કમીઝ, કે ઝભ્ભા, પંજાબી ડૃેસ સહિત દૂપટ્ટો કે કેસરી, સફેદ, લીલા રંગની સાડીોનાં દર્શન કદાચ થાય ! ને સ્મરણે ચડ્યું − અમે ભારતનો સ્વાતંત્રદિન ખૂબ જ ઉત્સાહભેર ઉજવતાં − એકલો સ્વાતંત્રદિન જ નહીં પણ આવા કોઈ મહા ઉત્સવ પ્રસંગે − કેસરી ઓઢણી, સફેદ બ્લાઉઝ ને સુંદર લીલા રંગનો ઘેરદાર ઘાઘરો પહેરી આઝાદીનાં ગીતો લલકારતાં ને નૃત્ય કરતાં. અત્રે, લંડનમાં બહેનોનું એક મંડળ – ભારતના રાષ્ટૃધ્વજના રંગોની સાડી પહેરી આનંદભેર 15મી અૉગસ્ટ ઉજવે છે ! તો આ ખેલાડીઓ તો ભારતના ને ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ ધરી આ ઉત્સવમાં આવતાં હતાં. ખેર, મનુષ્યનું અળવીતરું મન આવા પ્રસંગે ક્યાંનું ક્યાં ય ઊપડી જાય છે ! 2012માં, અમારા લંડનમાં, ઓલિમ્પિકની રમગમતની ભવ્ય પરેડ ને તેમાં ઇન્ડિયાની ટીમના ‘ગોસ્મટાળા’ કો’કે યાદ કરાવ્યા ! અમે પ્રાર્થના કરી કે એવું અહીં ન બને ! અસ્તુ.

આખરે અમે કાગડોળે જે પરેડની રાહ જોતાં હતાં તેનું નામ બોલાયું : “નમસ્તે ઇન્ડિયા!” અમે આતુરતાથી કેસરી – સફેદ – લીલા રંગોનો માહોલ જોવા, ભારતનો રાષ્ટૃધ્વજ ઝાલી ઊભાં થયાં !! − ‘ઓહ ! નો !’ અમારાથી ચીસ પડાઈ ગઈ ! ભારતની ટીમ તદ્દન ‘કાળામસ’ સૂટમાં ! પુરુષો તો ઠીક પણ સ્ત્રીઓ સીખ્ખે ! − કૂચકદમ કરતાં દેખાયાં ! હા, રાષ્ટૃધ્વજનો રંગ કેસરી, સફેદ, લીલો જ હતો પરંતુ આખી ‘પલ્ટન’ ઘેરા કાળા રંગના ‘કોટ-પાટલૂન’માં ! અમે સાચ્ચેસાચ્ચ રડમસ થઈ ગયાં ! અમારાં ગોરાં દોસ્તો પણ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયાં ! અમને થયું કે કોના મૃત્યુની ‘કાણ’માં ભારતની ટીમ આવા વેષે નીકળી હતી ! કે પછી આટલાં વર્ષોની આઝાદી બાદ પણ અંગ્રેજોના શાસનને યાદ કરી, તેઓ જે પોષાક ને જે રંગનો પોષાક પહેરતાં હતાં તે આ ભવ્ય સમારોહમાં યાદ કરી, ‘ગોરારાજ્ય’ને બિરદાવતાં હતાં !! વળી કોઈકે કહ્યું કે ત્યાં ભારતમાં આ પરેડ જોઈ ત્યાંના લોકોને શું થયું હશે એ તો ભગવાન જાણે !!

ખેર ! અમારો તો ‘મૂડ’ જ ચાલ્યો ગયો. હાથમાં હજી ભારતનો રાષ્ટૃધ્વજ હતો તેને આદરથી ટેબલ પર મૂકી અમે બેસી પડ્યાં !!

60 Wilson Gardens, WEST HARROW, Middlesex HA1 4DZ

જ્યાં સુધી બેકાબૂ તત્ત્વોને કાબૂમાં લાવવાની પ્રતિબદ્ધતા નહિ દેખાય ત્યાં સુધી સલામતીનું વાતાવરણ અશક્ય છે

છેલ્લા દસ દિવસ ભારતીય સ્ત્રીઓ, ખાસ કરીને બાળકીઓ માટે જાણે શાપિત હતા. એક પછી એક જુદી જુદી જગ્યાએથી બાળકીઓ પર બળાત્કાર અને હત્યાના બનાવની ઘટના બહાર આવતી જ રહી છે. કઠુઆ, ઉન્નાવ, સુરત, રાજકોટ, દિલ્હી … યાદી લાંબી થતી જાય છે. એકની કળ વળતી નથી ત્યાં નવો કિસ્સો બહાર આવી રહ્યો છે.

2012માં પોક્સો (Protection Of Children from Sexual Offense) કાયદો આવ્યો, જે બાળકો પર થતાં જાતીય હુમલાના કિસ્સામાં કડક હાથે કામ લઈ શકાય એ માટેનો ખાસ કાયદો છે. જ્યારથી કાયદો અમલમાં આવ્યો છે ત્યારથી દર વર્ષે તેના કેસની સંખ્યા વધતી જ ગઈ છે. ફરિયાદ હેઠળ જેટલા લોકોની ધરપકડ થઇ હોય તેના એક ટકા પણ ગુનેગાર સાબિત નથી થયા. નિર્ભયા કેસ પછી 2013માં બળાત્કારના કાયદા વધુ કડક બન્યા. દાખલો બેસાડવા આરોપીઓને ફાંસીની સજા થઇ જેને સમગ્ર દેશે વધાવી લીધી.

ઘણાની દલીલ હતી કે હવે કોઈ દુષ્કૃત્ય કરતાં પહેલાં વિચારશે. પણ, છેલ્લા દસ દિવસની ઘટનાઓએ બધી આશાઓને ઠગારી સાબિત કરી છે. ફરી એક વાર દૃઢપણે સાબિત કરી આપ્યું છે કે માત્ર કડક કાયદા ઘડવાથી પ્રશ્નનો હલ નથી આવવાનો, કારણ કે બળાત્કારની માનસિકતાનાં મૂળિયાં સ્ત્રીને ઉપભોગની વસ્તુ સમજતી વિચારસરણીમાં ઊંડા ખૂંપેલા છે. કાયદાનો અમલ કરાવનારા પણ આ જ સંસ્કૃિતનો ભાગ છે. 


બળાત્કાર માત્ર હવસનું પરિણામ નથી. સત્તા સાબિત કરવાનું સાધન પણ છે. કઠુઆ (જમ્મુ અને કાશ્મીર) અને ઉન્નાવ(ઉત્તર પ્રદેશ)ના કિસ્સા અન્ય કરતાં આ જ કારણોસર અલગ પડે છે અને ખાસ ચર્ચા માંગી લે છે. બંને કિસ્સામાં જઘન્ય કૃત્ય આચરનાર આરોપીઓ રાજકીય વગ ધરાવનાર છે. તેમણે પોતાની સત્તા અને વગનો દુરુપયોગ કર્યાનું સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ ઉપરાંત બંને કિસ્સામાં આરોપીઓને છાવરવાની સરકારી તંત્ર દ્વારા કોશિશ થઇ. જેમાં ત્યાંના સત્તાધીન પક્ષના સ્થાનિક નેતાઓએ ખૂબ આગળ પડતી ભૂમિકા ભજવી.

ઉન્નાવમાં ભાજપનાં ધારાસભ્ય કુલદીપસિંઘ સેંગર અને તેમના ભાઈઓ પર પીડિતાને નોકરી આપવાના બહાને બોલાવી, તેની પર બળાત્કાર કર્યાનો આરોપ છે. સેંગર બંધુઓ પાસે આર્થિક, રાજકીય, સામાજિક સત્તા અને બાહુબળ બધું જ છે. પીડિતાની ફરિયાદ ન નોંધાતા તેણે મુખ્યમંત્રીની કચેરી સામે આત્મદાહનો પ્રયત્ન કર્યો. તેની ફરિયાદ નોંધવાને બદલે પોલીસે પીડિતાના પિતા સામે જ ફરિયાદ નોંધી તેમની અટકાયત કરી ખૂબ માર માર્યો. પરિણામે તેમનું પોલીસ કસ્ટડીમાં મૃત્યુ થયું. જો આ કમનસીબ મૃત્યુ ન થયું હોત તો કદાચ આખી ઘટના પ્રકાશમાં આવી જ ન હોત. રાજકારણી અને પોલીસની સાંઠગાંઠ તેમ જ સત્તાનું વરવું પ્રદર્શન આ કેસમાં થયું.


કઠુઆનો કેસ જેમાં નિવૃત્ત અમલદાર, પોલીસકર્મી અને વિદ્યાર્થી સામેલ હોય, તે વધુ ગંભીર છે કારણ કે, ચાર્જશીટમાં નોંધાયું છે એ મુજબ આખી ઘટના બાકારવાલ કોમના લોકોને રસના ગામમાં વસતા અટકાવવા માટેનું સુનિયોજિત કાવતરું હતું. ઉપરાંત જેટલો ઘાતકી અને કંપાવનારો બનાવ આઠ વર્ષની આસિફાના બળાત્કાર અને હત્યાનો છે એટલા જ ધ્રૂજાવનારા ન્યાય પ્રક્રિયામાં રોડા નાખવાના પ્રયત્નો છે. જાન્યુઆરીમાં ઘટના બની ત્યારથી જ તપાસમાં વિઘ્નો નાખવાની કોશિશ કરાઈ રહી છે.

પુરાવાનો નાશ કરાયો છે. એટલું જ નહિ, આરોપીઓની તરફેણમાં જમ્મુમાં રેલી નીકળી જેમાં સ્ત્રીઓ મોખરે હતી અને જમ્મુ-કાશ્મીરની વર્તમાન ગઠબંધન સરકારમાં ભાજપના બે પ્રધાનો પણ મોજુદ હતા. વિચારો તો ખરા, આઠ વર્ષની બાળકી પર થયેલા સામૂહિક બળાત્કાર અને હત્યાના આરોપીઓનો જાહેરમાં બચાવ વકીલો, સત્તા પક્ષના કાર્યકરો તેમ જ મંત્રીઓ તરફથી થાય છે! તે પણ તિરંગો ફરકાવીને. તિરંગાનું આનાથી મોટું અપમાન બીજું કયું હોઈ શકે? 


પીડિતાની વકીલ દીપિકા સિંઘ રાજાવત, જે હિંમતભેર ન્યાય માટે લડી રહી છે એને ચાર્જશીટ ફાઈલ કરતી રોકવા કોર્ટના પ્રાંગણમાં ધમકી અપાય છે. એને કોર્ટમાં હાજર રહેતી અટકાવાઈ. મારી નાખવાની અને બળાત્કારની ધમકીઓ એને મળતી રહે છે. અરે, આપણું બંધારણ તો ગુનેગારને પણ પોતાની રજૂઆત કરવાનો હક આપે છે. પણ, અહીં તો પીડિતાના ન્યાય મેળવવાના હકનો કોર્ટના પ્રાંગણમાં, કાયદાના રખેવાળો દ્વારા જ ખુલ્લેઆમ ભંગ થાય છે! ભારતની લોકશાહીના કલંકિત પ્રકરણમાંનું આ એક ગણાવું જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટે આ ઘટનાની ગંભીર નોંધ લીધી છે અને જમ્મુ અને કાશ્મીરના બાર કાઉન્સિલ પાસેથી આનો જવાબ માંગ્યો છે.


ગુનેગારોને છાવરવાની કોશિશ હજુ પણ સતત ચાલુ છે. વળી, વૉટ્સએપ યુનિવર્સિટીમાં એક પછી એક જૂઠા સંદેશા આવ્યા જ કરે છે. ભણેલાં-ગણેલાં છતાં ય અભણ લોકો એની યોગ્ય તપાસ કાર્ય વિના સાચા માનીને આગળ ફેલાવ્યા કરે છે. ‘બળાત્કાર થયો જ નથી’, ‘બે પોસ્ટમોર્ટમ રિપોર્ટ થયા છે, પૈકી પહેલાં રિપોર્ટમાં બળાત્કારનો ઉલ્લેખ જ નથી’ જેવા ગપગોળા કોઈ વણચકાસેલ વેબસાઇટ પર છપાયા અને સોશિયલ મીડિયા પર વાઇરલ થઈ ગયા.

પ્રથમદર્શીય પણ જે બળાત્કારનો કેસ દેખાતો હતો, પોસ્ટમોર્ટમનો રિપોર્ટ સમર્થન આપી ચૂક્યું છે. ડી.એન.એ. પરીક્ષણમાં પણ ગુનેગારો કોણ છે એ સ્પષ્ટ સાબિત થાય છે. છતાં આ સમાચાર ચકાસવાની તસ્દી ક્યાં કોઈને લેવી જ છે? પોતાને જે માનવું છે એવા પ્રકારના સંદેશાઓ આસાનીથી સમાચારમાં ખપી જાય છે. એમાંથી એક મોટા વર્ગનો અભિપ્રાય ઘડાય છે. જોવાનું એ છે કે જે જુઠાણું ફેલાવે છે, એ તો સમજી વિચારીને ફેલાવે છે.

એમની દાનત શું છે? તેઓ સત્તાધીશોના આટલા નજીક કેમ છે? લોકશાહી સમાજ તરીકે આ પ્રશ્નનો જવાબ આપણે સૌએ સોશિયલ મીડિયાની બહાર નીકળી શોધવો પડશે. બાકી, નિર્ભયા કેસમાં એક બનીને ઊભા રહેલા દેશવાસીઓ આજે પીડિતા પ્રત્યે અનુકંપા હોવા છતાં આરોપીઓને શંકાનો લાભ આપવા લાગ્યા! પુરાવામાં વાંક હોવાની શક્યતા શોધવા લાગ્યા! બળાત્કાર જેવા જઘન્ય અપરાધ પ્રત્યેની સંવેદનશીલતા રાજકારણથી તટસ્થ હોય એવા દાવા ફરી એક વાર ખોટા પડી રહ્યા છે.

પીડિતાઓને ન્યાય મળશે અને આરોપીને સજા મળશે એ પ્રકારની વડાપ્રધાનની કેફિયતથી દિલને આશ્વાસન મળતું નથી. કારણ કે, ધાર્મિક લાગણીઓનો જે ક્રેઝી બૉલ છેલ્લાં એક દોઢ દાયકાથી રમતો મૂકાયો છે એ હવે ઉછળી ઉછળીને ગમે ત્યાં દોડી રહ્યો છે. બેકાબૂ બની ગયો છે. ધર્મ રક્ષાના નામે એ કોઈ પણ દિશામાં જઈ શકે છે. જ્યાં સુધી આ બેકાબૂ તત્ત્વોને કાબૂમાં લાવવાની પ્રતિબદ્ધતા નહિ દેખાય ત્યાં સુધી સલામતીનું વાતાવરણ ઊભું કરવું અશક્ય છે. આમાંની એક પણ ઘટનાની રાજકીય બાજુને અવગણી શકાય નહિ.

e.mail : nehakabir00@gmail.com

સૌજન્ય : ‘લોકનીતિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 20 અૅપ્રિલ 2018 

લશ્કરમાં સુબેદાર રામજી એ એમના જમાનામાં પ્રગતિ કરી રહેલા દલિત સમાજનું પ્રતીક હતા

ડૉ. આંબેડકરનું નામ તેમના પિતાનાં નામ સાથે લખવાનો આદેશ ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથે આપ્યો છે. રામનામનો ઉપયોગ હિંદુત્વની હિચકારી રાજનીતિ માટે કરવાનો આ વળી એક નવો દાવપેચ છે. આમ તો પિતાનાં નામ સિવાય અન્ય કોઈ રીતે ડૉ. બાબાસાહેબનું નામ ભગવાન શ્રીરામની કે સાથે કે રામભક્તિ પરંપરા સાથે જોડી શકાય તેમ નથી. બાબાસાહેબે તો ‘રિડલ્સ ઇન હિન્દુઇઝમ’માં કૃષ્ણ અને રામ વિશે આધારસહિત મૂર્તિભંજક લખાણો કર્યાં છે. તેમના પિતાનું નામ રામજી હોય એ કેવળ અકસ્માત છે, અને એ કબીરપંથી રામજીને શ્રીરામ કે તેના નામનો દુરુપયોગ કરતાં કટ્ટર હિન્દુત્વવાદ સાથે કંઈ  લેવાદેવા ન હતા, એ ચરિત્રસિદ્ધ હકીકત છે.

રામજી માલોજી સકપાળ (૧૮૪૮-૧૯૧૩) વિશે ચાંગદેવ ભવાનરાવ ખૈરમોડેએ બાર ખંડમાં લખેલાં મરાઠી જીવનચરિત્રના પહેલા ભાગના પહેલાં ચાર પ્રકરણમાં ઘણી વિગતો મળે છે. આ ભાગ ચરિત્રનાયકના જીવનકાળમાં જ ૧૯૫૨માં બહાર પડ્યો હતો. તેમાં અનેક જગ્યાએ બાબાસાહેબે ઓશિંગણભાવ સાથે વર્ણવેલાં પિતાનાં સંભારણાં તેમના પોતાના શબ્દોમાં વાંચવા મળે છે. તેમાંથી કેટલાંક ઉર્વીશ કોઠારી અને ચંદુ મહેરિયાએ આંબેડકરનાં આત્મકથનાત્મક લખાણોમાંથી સંકલિત કરેલાં ‘દિલના દરવાજે દસ્તક’ (૨૦૧૦) નામના નાનાં પુસ્તકમાં પણ છે. ધનંજય કીર લિખિત બહુ જાણીતા વિશ્વસનીય ચરિત્ર(૧૯૬૬, ગુજરાતી અનુવાદ કર્ણિક અને ખુમાણ, ૧૯૯૩)માં ખૈરમોડેના આકરગ્રંથમાંની વિગતો ઉપરાંત રામજી વિશે થોડીક નવી બાબતો છે. આ બંને સ્રોતોની સામગ્રીને ભાઉસાહેબ ભગવાન વંજારીએ ‘સુભેદાર રામજી માલોજી આંબેડકર’ (૨૦૧૪) પુસ્તકમાં  ભાવુક અને વાચાળ રીતે મૂકી છે.

આ બધી ચરિત્રસામગ્રીમાંથી બાબાસાહેબના પિતાનું એક નોંધપાત્ર ચિત્ર ઊભું થાય છે. રામજી અંગ્રેજોનાં લશ્કરમાં મહાર રેજિમેન્ટમાં બાહોશ સૈનિક હતા. સદાચાર, વાચન અને લોકસંગ્રહને કારણે તેમનો મહાર સમાજમાં મોભો હતો. તેમનાં લગ્ન તેમની જ રેજિમેન્ટના ધનવાન અધિકારી સુબેદાર મુરબાડકરનાં સ્વમાની દીકરી ભીમાબાઈ સાથે થયાં.  કુલ તેર સંતાનોમાંથી જીવી ગયેલાં છ સંતાનોનાં યોગક્ષેમ રામજીએ સારી રીતે પાર પાડ્યાં હતાં. સહુથી નાના ભીમે  જે અસાધારણ શૈક્ષણિક સિદ્ધિઓ મેળવી તે ભણતરના પાયામાં રામજીનો શિક્ષણ કઠોર આગ્રહ હતો.

ભીમરાવનાં માતાપિતા

ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના લશ્કરના એક સૈનિક માલોજીના પુત્ર તરીકે રામજીને ફરજીયાત શિક્ષણ મળ્યું હતું. સુદૃઢ, મહાત્ત્વાકાંક્ષી અને ટેકીલા રામજી કવાયત, ક્રિકેટ અને ફુટબૉલમાં માહેર હતા. તેમની કદર તરીકે એક ઉપરીએ તેમને શિક્ષકના વ્યવસાયની તાલીમ લેવાની વ્યવસ્થા કરી આપી. તેને આધારે તે છાવણીઓની શાળામાં ચૌદેક વર્ષ શિક્ષક રહ્યા અને એ સમયે તેમની કક્ષાના કોઈપણ સૈનિક માટે સર્વોચ્ચ ગણાય તેવા સુબેદારના મેજરના હોદ્દા પરથી આંબેડકરનાં જન્મગામ મધ્યપ્રદેશના મહુની લશ્કરી શાળાના આચાર્ય તરીકે નિવૃત્ત થયા. એ વખતે ભીમાની ઉંમર અઢી વર્ષ જેવી હતી. ત્યાર બાદ રોજીરોટી માટે તેઓ દાપોલી અને સાતારા ફરીને અંતે મુંબઈમાં વસ્યા. તેમના સમાજના કેટલાક લોકોની જેમ રામજીએ પણ સમાનતાવાદી કબીરપંથનાં ભજન-કીર્તન અને ચર્ચાની પ્રવૃત્તિ ચાલુ રાખી હતી. કીર નોંધે છે કે તેમણે રામાયણ, પાંડવપ્રતાપ, જ્ઞાનેશ્વરી તેમ જ ધર્મગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તે પૂજાપાઠ અને પરોણાગતમાં ઘણો સમય આપતા. બીજી બાજુ તેઓ સમાજહિતનાં કામ પણ કરતા. અંગ્રેજ સરકારે લશ્કરી દૃષ્ટિએ ખૂબ નિવડેલા મહાર સમુદાયને લશ્કરમાં  ભરતી નહીં કરવાની ઘાતક નીતિ જાહેર કરી. આ અન્યાયના વિરોધમાં જે ચળવળ ચાલી તેમાં રામજી ઘણા સક્રિય હતા. એમણે પ્રસિદ્ધ સુધારક મહાદેવ ગોવિંદ રાનડેના માર્ગદર્શનથી એક આવેદનપત્ર તૈયાર કરીને સરકારને આપ્યું. આ નોંધીને  કીર ઉમેરે  છે કે રામજી તેમના મિત્ર મહાત્મા જોતીરાવ ફુલેએ પછાત વર્ગો અને કન્યાઓનાં શિક્ષણ માટે  ચાલવેલાં મિશનથી પ્રભાવિત હતા. 

શિક્ષણ માટેની  રામજીની નિસબત બાબાસાહેબનાં સંભારણાંમાં  હૃદયસ્પર્શી રીતે વર્ણવાઈ છે. આ સંભારણાં ખૈરમોડેએ મરાઠી સામયિક ‘નવયુગ’ના તેરમી એપ્રિલ ૧૯૪૭ના આંબેડકર વિશેષાંકમાંથી લીધાં છે. તેમાં આંબેડકર કહે છે: ‘અમારામાં વિદ્યા માટે અભિરુચિ પેદા થાય, અમારું ચારિત્ર્ય ઉજ્જ્વળ થાય તે માટે અમારાં પિતા સતત જાગૃત રહેતા.’ આંબેડકરનાં આવાં લાંબાં સ્વકથનોનો અહીં સાર આપી શકાય. રામજીને  કારણે  કુટુંબમાં મહિલાઓ અને બાળકો સહિત સહુને સારી રીતે લખતાં-વાંચતાં આવડતું હતું. મુક્તેશ્વર, તુકારામ જેવા સંતકવિઓની રચનાઓ રામજી ગાતા, બાળકો પાસે ગવડાવતાં. બાબાસાહેબનાં સંતસાહિત્ય અને ધર્મનાં ઊંડા અભ્યાસના બીજ અહીં હતાં. ભીમા સંસ્કૃત શીખે એવી રામજીની ઇચ્છા શિક્ષણમાં ચાલતી આભડછેટને કારણે બર ન આવી. એમને અંગ્રેજી શીખવા-શીખવવાની ખૂબ હોંશ હતી. તેમણે ભીમા પાસે એ સમયે અંગ્રેજી શિક્ષણ માટે વપરાતાં ‘હાવર્ડનાં પુસ્તકો’ તેમ જ ‘તર્ખડકરની ભાષાંતરમાળાના ત્રણ ભાગ’ મોઢે કરાવ્યા હતા. ‘મરાઠી શબ્દો માટે બંધબેસતા અંગ્રેજી શબ્દો, રૂઢપ્રયોગો  અને ભાષાશૈલી’ ની તાલીમ ‘પિતાએ જેવી આપી તેવી બીજા કોઈ માસ્તરે આપી ન હતી’. કુમારવયમાં ભીમાના તોફાની, બેફિકર અને ચીડિયા સ્વભાવને ધ્યાનમાં લઈને રામજી તેને ક્યારેક હેતથી તો ક્યારેક ધાકથી ભણવા બેસાડતા. રામજી દીકરાના સારાં ભણતર માટે ૧૯૦૪માં સાતારાથી મુંબઈ આવ્યા. પરળની પોયબાવાડીની ચાલીના ઘરમાં દીકરાના ભણતર માટે પિતા ઉજાગરા કરતા. એ બી.એ. થયો ત્યારે તેમણે બહુ પેંડા વહેંચ્યા હતા. ભીમાને ઇતરવાચનનો ખૂબ શોખ હતો, જ્યારે રામજી પહેલાં અભ્યાસક્રમનાં પુસ્તકો વાંચીને પછી સમય રહે તો બીજાં પુસ્તકો વાંચવાનું સૂચવતા. જો કે દીકરાના પુસ્તકો વસાવવાના શોખને પિતાએ આર્થિક હાલત કફોડી હોવા છતાં પ્રોત્સાહન આપ્યું. બાબાસાહેબ લખે છે : ‘હું નવાં નવાં પુસ્તકો અપાવવા માટે એમની પાસે હઠ કરતો. મેં કોઈક પુસ્તક માગ્યું હોય અને સાંજ સુધી મારા પિતાએ મને લાવી ન આપ્યું હોય એવું ક્યારે ય થયું જ નથી.’ સાસરે ગયેલી દીકરીઓ પાસેથી ઉછીના પૈસા લઈને કે તેમના ઘરેણાં ગિરવે મૂકીને પણ પુસ્તકો ખરીદવા માટે પોતાને કેવી રીતે પૈસા લાવી આપતા એનું વાચકને હલાવી મૂકનારું સંભારણું બાબાસાહેબે વર્ણવ્યું છે.

બાપ-દીકરા વચ્ચે મનદુ:ખના બે બનાવ નોંધાયા છે. એક વાર પિતાનાં આકરાં વેણ બહુ લાગી આવતાં ભીમરાવે એણે બાપાના પૈસે જીવવાને બદલે પોતાના પગ પર ઊભા રહેવાનું નક્કી કર્યું. એટલે કેટલાક મહિના ઢોર ચારવાં, રખોપાં કરવાં અને સાતારા સ્ટેશન પર હમાલી કરવી એવાં કામ પણ કર્યાં. ભીમરાવ મુંબઈ છોડીને સયાજીરાવ ગાયકવાડની નોકરીમાં મુંબઈ ગયા તે પણ રામજીને પસંદ ન હતું. તેમણે તેનું મન વાળવાની નાકામયાબ કોશિશ કરી. ત્યારબાદ તેમની તબિયત વધુ લથડી. તાર મળતાં વડોદરેથી ભીમ આવે ત્યાં સુધી ટકાવી રાખેલાં પ્રાણ તેમણે બીજી ફેબ્રુઆરીએ છોડ્યા. પિતાની શિક્ષણની અપેક્ષાઓને પૂરી ન કરવા માટે બાબાસહેબ અપરાધભાવ  અનુભવતા. તે કહે છે : ‘ અમારા પિતાની કડક લશ્કરી શિસ્તથી અમે કંટાળતા. હવે મને દુ:ખ થાય છે કે મારા પિતાના મારા ભણતર માટેની આરત મુજબ હું વધુ સારી રીતે ભણ્યો હોત તો મુંબઈ યુનિવર્સિટીની તમામ પરીક્ષાઓમાં બીજો વર્ગ મેળવવાનું મારા માટે અશક્ય ન હતું.’

જો કે બાબાસાહેબ આંબેડકરના રામજી અને યોગી આદિત્યનાથના રામજી વચ્ચે મેળ પાડવો અશક્ય છે.

++++++

૧૦ એપ્રિલ ૨૦૧૮

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કતાર, “નવગુજરાત સમય”, 13 અૅપ્રિલ 2018