ચૂંટણીવિષયક કેટલીક વાતો

ચૂંટણીઓ ઉત્તરદાયી કે જવાબદેહી સરકાર કેમ નથી નીપજાવતી?

ગુજરાતીમાં મશ્કરીમાં કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે લોકશાહીની દુકાનેથી પાણીદાર ફિક્કી છાશ સાંપડતી હોય છે.

સાહિત્ય-કલાઓના વિષયમાં ચૂંટણીઓથી મેળવાતા મત અને ચુકાદાઓ વિશે પહેલેથી મને ખાસ શ્રદ્ધા કે દિલચસ્પી નથી. સાહિત્ય-કલા લોકઆરાધન ને પ્રજાકીય કલ્યાણકારક નીવડી શકે પણ એને અંગેના નિર્ણયો માટે લોકશાહી બરાબર ન કહેવાય, ન નભે. કલા તો કોક કોક વડે નર્ણિત થનારી વિરલ ચીજ છે.

પરન્તુ રાજશાસન માટે હું લોકશાહીને અનિવાર્ય સમજું છું. નીચે દર્શાવેલી વાતો આગામી ચૂંટણીઓના સંદર્ભમાં વિચારપોષક નીવડવાનો સંભવ છે :

સમાચારો મન્તવ્યો અને 'ઍક્સ્પ્લેનેટરી જર્નાલિઝમ' માટે સુખ્યાત Vox વેબસાઇટ પર લેખિકા જેનિફર જાણે અમેરિકન પ્રજાજનોને પૂછે છે : ચૂંટણીઓથી કયો હેતુ પાર પડે છે? ચૂંટણીઓ કઇ રીતે સારી છે? એમ આપણે ભારતીયોને પણ પૂછી શકીએ.

જેનિફર કહે છે કે અર્વાચીન રાજનીતિવિજ્ઞાનમાં જરાક ડૂબકી મારીએ તો સમજાશે કે લોકશાહી નામના ફુવારામાંથી માત્ર Kool-Aid સાંપડે છે. 'કૂલ-એઇડ' એક ફ્લેવર્ડ ડ્રિન્ક છે – સ્વાદિષ્ટ પીણું. બાળકોને એની રેઈનબો ફ્લેવર્સની મજા આવે અને મમ્મીઓને લાગે કે છોકરું વિટામીન C પામી રહ્યું છે. એની જાહેરાત માટે એક નટ 'કૂલ-એઇડ'-થી ભરેલો મગ ઉછાળતો હોય ને – oh yeah -oh yeah ગર્જતો હોય ! 'એઇડ સોસાઇટીઝ' ગરીબીગ્રસ્ત બેહાલ પરિવારોને ખોરાક ને કપડાં દાન કરે છે, એ સંકેત પણ છે. વળી, 'કૂલ-એઇડ' બધા પ્રકારની રમૂજ માટે પણ પ્રયોજાય છે. ગુજરાતીમાં મશ્કરીમાં કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે લોકશાહીની દુકાનેથી પાણીદાર ફિક્કી છાશ સાંપડતી હોય છે.

ચૂંટણીઓ કશુંક કરી શકે એમ મોટાભાગના લોકો માને છે પણ એવું કંઇ થતું નથી. જેનિફર કહે છે, નિરાંતે વિચારવું જરૂરી છે :

સામાન્યત: એમ વિચારાય છે કે ચૂંટણીઓના મિકેનિઝમથી રાજકારણીઓને ઍકાઉન્ટેબલ, એટલે કે, પ્રજા પ્રત્યે ઉત્તરદાયી કે જવાબદેહી બનાવી શકાય છે. એમાં તર્ક આવો ચાલે છે : રાજકારણીઓ ઈચ્છે કે તેમને ચૂંટવામાં આવે તો તેઓ તેમના મતવિસ્તારની પ્રજાને સુખી કરશે. એ મતદારો ઉમેદવારોનાં કામોનું મૂલ્યાંકન કરે ને લાયક લાગે તેને ચૂંટે, ન-લાયકને ન ચૂંટે. આમ, પેલાઓની ચૂંટાવાની ઈચ્છા અને મતદારોની તેમને ઉત્તરદાયી બનાવવાની ક્ષમતા – એ બન્નેથી રચાતા મિકેનિઝમ વડે લોકશાહી પોતાનું કામ કરે છે.

આને વિશ્વના ઉત્તમ અને નામાંકિત રાજનીતિવિજ્ઞાનીઓ ક્રિસ્ટોફર આહન અને લૅરિ બાર્ટલ્સ લોકશાહીનો લોક-સિદ્ધાન્ત કહે છે, "ફોક થિયરી' ઑફ ડૅમોક્રસી". એમનું પુસ્તક છે, "Democracy for Realists: Why Elections Do Not Produce Responsive Government. Princeton University Press. 2016.

એમનું કહેવું એમ છે કે લોકો પાસે ગર્ભપાત, ક્લાઈમેટ-ચેન્જ કે કરવેરા વગેરે વિશેના પૉલિસી પ્રેફરન્સિસની જેવીતેવી પણ જાણકારી હોય છે. આપણે ઉમેરી શકીએ કે ભારતીયો પાસે રામમન્દિર નોટબંધી આર્થિક ભ્રષ્ટાચારો સુપ્રીમ કૉર્ટના ચુકાદા ધર્મપરક કે વંશીય ભેદભાવોના નિરસન માટે સહિષ્ણુતા સમરસતા તેમ જ રાજકારણમાં ગાલિપ્રદાન, જેવા અનેક મુદ્દાઓ છે. અને, જે ઉમેદવાર કે જે પાર્ટી મતદારની આ જાણકારીને અનુસરતી ભાસે તો મતદાર પોતાનો મત તેને આપે છે. મતલબ, લોક-મતદાન ઈસ્યુ-બેઝ્ડ હોય છે.

પણ આ બન્ને મહાનુભાવ રાજનીતિવિજ્ઞાનીઓ એમ કહે છે કે લોકશાહીનો આ લોક-સિદ્ધાન્ત અસલમાં જે બને છે એને નથી દર્શાવી શકતો. રિયલ-વર્લ્ડમાં જુદું જ બનતું હોય છે. કહે છે કે રાજકારણીઓના ઉત્તરદાયીત્વ વિશે ચૂંટણીઓને 'ગ્રેટ મિકેનિઝમ' ગણવાનું મુશ્કેલ છે. એમનો આ ગ્રન્થ વાસ્તવિકતાપ્રેમીઓ માટેની લોકશાહીને લક્ષ્ય કરે છે. ગ્રન્થનું ઉપશીર્ષક નોંધપાત્ર છે -ચૂંટણીઓ ઉત્તરદાયી કે જવાબદેહી સરકાર કેમ નથી નીપજાવતી.

એમનું કહેવું એમ છે કે ચૂંટણીઓ જરૂરી છે પણ લોકશાહીમાં એ એક 'ફ્લોડ સિસ્ટમ' છે – પ્રવાહી બલકે રસળતી રસમ. ચૂંટણીઓ યોજવાનાં શુભ અને સદાશયી કારણો હોય છે એ ખરું પણ એમાં એ કારણ નથી હોતું કે એથી કરીને ઉમેદવારોને ઉત્તરદાયી બનાવી શકાશે. ઓછામાં ઓછાં ત્રણ મુખ્ય કારણો છે જે એમ દર્શાવે છે કે ઉત્તરદાયીત્વ બાબતે ચૂંટણીઓનું મિકેનિઝમ પૂરતું કામયાબ નથી નીવડતું, અપૂર્ણ ભાસે છે :

૧ : લિમિટેડ એજન્સી : સમાજવિજ્ઞાનીઓ અનુસાર, 'એજન્સી'-નો અર્થ એ કે વ્યક્તિઓ પાસે કાર્ય કરવાની પોતીકી ક્ષમતા હોય છે.

૨ : લિમિટેડ કૉગ્નિશન : 'સાઠના દાયકાથી રાજનીતિવિજ્ઞાનીઓ એમ માનતા થયા છે કે રાજકારણી માહિતી શી રીતે પ્રોસેસ થાય છે એના જ્ઞાનસમ્પાદનની મતદારોની ક્ષમતા સાવ મર્યાદિત હોય છે. આપણે ઉમેરીએ કે આમાં સરેરાશ ભારતીય મતદારની ક્ષમતા શી છે એનો અંદાજ લગાવવાનું જરાયે અઘરું નથી.

અને : ૩ : ઓવરસૅન્સિટિવિટી : મતદાર વધારે પડતો સંવેદનશીલ હોય છે. માને છે કે ભલે પોતાની પાસે એવી બધી માહિતી નથી પણ કયો ઉમેદવાર યોગ્ય છે એટલી માહિતી તો વખત આવ્યે પોતે મેળવી જ લેશે -પોતાને પૂરતો સ્માર્ટ સમજે છે. એને એમ પણ છે કે મારા ઉમેદવારને ચૂંટવો કે કેમ એ પસંદગી કરનારો હું જ નથી પણ મારા જેવા બીજાઓ પણ છે. આ અધિક સંવેદનશીલતા સરેરાશ ભારતીય મતદારમાં તો ઘણી છે.

આ લોક-સિદ્ધાન્તનું નબળું રૂપ એ છે કે ચૉક્કસ મુદ્દાઓ અંગે લોકો પાસે એટલી જાણકારી નથી હોતી કે પોતાનો અભિપ્રાય ઘડી શકે. જો કે, એમની પાસે વિચારસરણીપરક કેટલીક પસંદગીઓ કે વિકલ્પો જરૂર હોય છે -જેમ કે, ઉદારમતવાદ કે રૂઢિવાદ. તેમ છતાં એ, એ જ કારણોસર નિષ્ફળ નીવડે છે. આ ત્રણ કારણો અત્રે આટલું, બીજું હવે પછી …

આમાંના ઘણા વિચારો જાણીતા છે. પણ ચૂંટણીઓથી રાજકારણીઓ ઉત્તરદાયી બને એ હેતુ સિદ્ધ નથી થતો એ વિચાર સરેરાશ ભારતીયને લગભગ નવો લાગવાનો.

જરૂરી સવાલ એ છે કે તો પછી ચૂંટણીઓથી બીજા કોઇ હેતુઓ સિદ્ધ થાય છે ખરા – કયા? એ અને બીજી વાતો હવે પછી …

= = =

લેખ-ક્રમાંક : ૧ : તારીખ ૨૫ નવેમ્બર ૨૦૧૮

https://www.facebook.com/suman.shah.94/posts/2221011247929776 

કૉન્ગ્રેસ પ્રમુખ રાહુલ ગાંધી રાજસ્થાન અને મધ્ય પ્રદેશમાં મંદિરે મંદિરે ભટકે છે, ધોતિયું પહેરીને પૂજા-પ્રક્ષાલન કરે છે, કપાળે તિલક લગાવડાવે છે અને કદાચ દક્ષિણા પણ આપતા હશે. આમ કરીને તેઓ એમ બતાવવા માગે છે કે તેઓ ધાર્મિક હિન્દુ છે. એ દ્વારા તેઓ એમ સાબિત કરવા માંગે છે કે તેઓ હિન્દુ ધર્મ વિરોધી નથી. એના દ્વારા તેઓ એમ કહેવા માંગે છે કે કૉન્ગ્રેસ હિન્દુ કે હિન્દુ ધર્મ વિરોધી નથી. આના દ્વારા તેઓ એમ પણ સિદ્ધ કરવા માંગે છે કે કૉન્ગ્રેસ મુસ્લિમ તરફી સેક્યુલર પક્ષ નથી. હા, તેનો અર્થ કોઈ એવો કરે કે કૉન્ગ્રેસ સહેજ હિન્દુ પક્ષપાત ધરાવનાર સેક્યુલર પક્ષ છે તો રાહુલ ગાંધી તેનો સ્વીકાર કે અસ્વીકાર કર્યા વિના મૂંગા રહેવાનું પસંદ કરશે. આ બધું ચૂંટણી ટાણે જોવા મળે છે.

ચૂંટણી ન હોય ત્યારે રાહુલ ગાંધી મંદિરોમાં જાય છે કે નહીં એ આપણે જાણતા નથી. જતા હોય અને મીડિયા તેની નોંધ ન લેતા હોય એવું બને અને કદાચ રાજકીય જરૂરત નહીં રહેતા નહીં પણ જતા હોય. રાહુલ ગાંધી કેટલા ઈશ્વરપરાયણ છે એની પણ આપણને ખબર નથી. રાહુલ ગાંધીએ તેમની અંગત ધાર્મિકતાના સ્વરૂપ વિશે ખુલાસો કર્યો નથી, ત્યાં તેમની ધર્મવિભાવના તો બહુ દૂરની વાત છે.

બીજી બાજુ નરેન્દ્ર મોદી છે જે ભાગ્યે જ મંદિરોમાં જાય છે. આનો અર્થ એવો નથી કે તેઓ નખશીખ સેક્યુલર છે અને ધર્મને રાજકારણથી દૂર રાખે છે. તેમને મંદિરોમાં જઇને પોતાના હિન્દુ હોવાપણાના પ્રમાણપત્રની જરૂર નથી, કારણ કે તેઓ હિન્દુ હિતના અને હિન્દુ ધર્મના ઠેકેદાર છે. ઠેકેદારોની પ્રતિષ્ઠા ઠેકેદારીમાં છે. હું તમારી વતી અને તમારે માટે બોલું છું એટલું પૂરતું છે. એનાથી વધુ કાંઈ પૂરવાર કરવાનું રહેતું નથી. તમે અટલ બિહારી વાજપેયીને, લાલકૃષ્ણ અડવાણીને, મુરલી મનોહર જોશીને, મોહન ભાગવતને, તેમના પુરોગામી સરસંઘચાલકોને મંદિરમાં જતા કેટલી વાર જોયા છે? રાહુલ ગાંધીની માથાં ટેકવતી તસ્વીરો જોવા મળશે એટલી આ બધા લોકોની નહીં જોવા મળે. એકલા રાહુલની સો તસ્વીરો મળશે અને આ બધા લોકોની મળીને સો નહીં મળે. ગેરંટી.

જરૂર શું છે જ્યારે ઠેકેદારી હાથમાં છે? હિન્દુત્વના પુરસ્કર્તા વી.ડી. સાવરકર તો નાસ્તિક હતા અને તેમણે પોતાની નાસ્તિકતા છૂપાવી પણ નહોતી. મહમ્મદ અલી જિન્નાહે જાહેરમાં નાસ્તિકતાનો સ્વીકાર કર્યો નહોતો, પણ આખી દુનિયા જાણે છે કે તેઓ નાસ્તિક નહીં તો પણ અ-ધાર્મિક હતા. હિન્દુ હિતના બીજા એક ઠેકેદાર ડૉ. સુબ્રમણ્યમ સ્વામી પારસીને પરણ્યા છે અને તેમની દીકરી મુસલમાનને પરણી છે. આમ ઠેકેદારોને હિન્દુ હોવાનાં કોઈ પ્રમાણપત્રોની જરૂર નથી હોતી, કારણ કે તેઓ ઠેકેદાર છે.

કોમવાદી રાજકારણનું આ સ્વરૂપ છે. કોમવાદી હોવા માટે ધર્મિક હોવાની જરૂર હોતી નથી. જગતના ૯૯ ટકા કોમવાદીઓ રૂઢ અર્થમાં મંદિરોમાં જનારાં અને ટીલાં-ટપકાં કરનારાં ધાર્મિક નથી હોતા. તેઓ ઈશ્વરપરાયણ નથી હોતાં, ધર્મપરાયણ પણ નથી હોતાં; તેઓ સંખ્યાપરાયણ હોય છે. આપણી આટલી સંખ્યા છે અને છતાં આપણને અન્યાય થઈ રહ્યો છે અથવા આટલો આપણો હક છે જે મળવો જોઈએ કે મળતો નથી, વગેરે. તેમનું રાજકારણ ભયના પાયા પર ઊભેલું હોય છે. અન્યોને લલકારવા અને પોતાનાને હંમેશાં ડરાવીને રાખવા. ‘જો જો હોં, જરાક પણ અસંગઠિત થશો ને તો દુ:શ્મનો આપણને ખતમ કરી નાખશે.’ દુ:શ્મન, દુ:શ્મનનો ભય અને સંગઠિત સંખ્યા તેમના રાજકારણના પદાર્થો છે.

આમ જે મોકળાશ નરેન્દ્ર મોદીને છે એ રાહુલ ગાંધીને નથી. રાહુલ ગાંધીએ હિન્દુ હોવાના પ્રમાણપત્રો ઉઘરાવવા પડે છે, જે મંદિરોમાં મળે છે. રાહુલ ગાંધીને અને કૉન્ગ્રેસના નેતાઓને એક વાત સમજાતી નથી કે જે હિન્દુઓ કોમવાદી માનસ ધરાવે છે એ ઠેકેદારોના બની ચુક્યા છે અને તેઓ નજીકના ભવિષ્યમાં પાછા ફરવાના નથી. ઠેકેદારોનાં પાપ જ્યારે ઠેકેદારી કરતાં વધારે મોટાં નજરે પડશે અને એ છાપરે ચડીને પોકારશે ત્યારે કોમવાદી માનસ ધરાવનારાઓની આંખ ઉઘડશે, જેમ જર્મની અને ઈટાલીમાં બન્યું હતું. ત્યારે તેમને સમજાશે કે આપણને બીવડાવી બીવડાવીને બેવકૂફ બનાવવામાં આવતા હતા. આમ મંદિરોમાં આંટા મારવાથી વાડે બંધાયેલાં ઘેટાં મુક્ત થવાનાં નથી. એટ લીસ્ટ, આવતા થોડાં વર્ષો તો નહીં. લગભગ એક-દોઢ હજાર જેટલા બીવડાવનારાઓની ફોજ તૈયાર કરવામાં આવી છે જે અખબારોની કોલમોમાં અને રાતના પ્રાઈમ ટાઈમમાં ટી.વી.-ચેનલો પર બીવડાવવાનું કામ કરે છે. બીનારાઓને પણ બીવાનો આનંદ આવે છે અને તેઓ પાછા એકબીજાને બીવડાવીને રાહત મેળવે છે.

કેવો યુગ આવ્યો છે નહીં! ડરનું ગૌરવ કરવામાં આવી રહ્યું છે. ડરેલાઓ પોતાને શાણાઓ તો સમજે જ છે, પરંતુ બહાદુર પણ સમજે છે. ડરેલો ને વળી બહાદુર? હા, માનસિક જ્વર જ્યારે સામૂહિક બની જાય ત્યારે આવું પણ જોવા મળે. ૧૯૧૬માં બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીના ઉદ્ઘાટન સમારંભમાં બોલતા ગાંધીજીએ કમાન્ડોઝની વચ્ચે ફરતા ભારતમાંના બ્રિટિશ ગવર્નરને કહ્યું હતું કે ભારતમાં રહેવામાં જો ડર લાગતો હોય તો તેમણે વતન પાછા જતા રહેવું જોઈએ, કારણ કે ડરીને રહેવા જેટલું દોજખ બીજું એકે નથી. તેમણે ભારતની પ્રજાને કહ્યું હતું કે જો આપણા કારણે ગવર્નર સાહેબ ડરતા હોય તો આપણે કાયર છીએ. ડર્યા વિના અને દુ:શ્મનને ડરાવ્યા વિના આંખમાં આંખ પરોવીને વાત કરતા આવડવું જોઈએ. ખરી મર્દાનગી આવી હોય છે. ગાંધીજીનું એ કથન સાંભળીને ગુજરાત ક્લબમાં બ્રીજ રમતા વલ્લભભાઈ પટેલે કહ્યું હતું કે દેશમાં મરદનો દીકરો પાક્યો છે જે જરૂર આઝાદી અપાવશે. આજે સરદારના નામના રાસડા લેનારાઓ પોતાનાઓને ડરવાનું કામ કરી રહ્યા છે. ૫૬ ઈંચની છાતી ગાંધીજીની હતી જેણે ભારતની પ્રજાના મનમાંથી ભય દૂર કર્યો હતો. કોઈ બીવડાવે અને પાછા ૫૬ ઈંચની છાતીનો દાવો પણ કરે? આગળ કહ્યું એમ જ્યારે સામૂહિક માનસિક જ્વર પેદા થાય ત્યારે આવું પણ બને.

તો રાહુલ ગાંધીએ શું કરવું જોઈએ? રસ્તો છે પણ એ સાચા મરદનો છે. રાહુલ ગાંધી એ કરી શકાશે? તેની વાત આવતીકાલે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 24 નવેમ્બર 2018

બૉદ્લેરની એક પંક્તિ છે : પ્રેમમાં ગાફેલ નિદ્રાને મેં શોધી લીધી; પણ પ્રેમ તો કંટકોની શય્યા છે

શેક્સપીયર પછી બહુ થોડા સાહિત્યકારોનો વિશ્વ આખામાં પ્રભાવ પ્રસર્યો છે પણ એ સૌમાં બૉદ્લેરનું નામ હંમેશાં લેવાય છે

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના સામયિક "શબ્દસૃષ્ટિ"-નો દીપોત્સવી અંક (૨૦૧૮) તાજેતરમાં પ્રકાશિત થયો છે. એ, પત્ર-વિશેષાંક છે. અંક મને "વ્હૉટ્સઍપ" પર મળ્યો છે. બધા સાહિત્યકારોએ મુખ્યત્વે એ દર્શાવ્યું છે કે પત્રોનો પોતા પર કેવો પ્રભાવ પડ્યો અને એથી સાહિત્યલેખનની પોતાને કેવી તો પ્રેરણાઓ મળી. પંચાવનેક લેખોમાં રજૂ થયેલી સર્વસામાન્ય વાત એટલી જ છે પણ સૌએ દિલ ખોલીને માંડીને કરી છે. પ્રશસ્ય છે. જહેમત અને કાળજીથી થયેલા આ સમ્પાદનથી આપણે ત્યાંના દીપોત્સવી અંકોની પરમ્પરામાં એક સુન્દર મણકો ઉમેરાયો છે. અકાદમીને અભિનન્દન ઘટે છે. તેમ છતાં, એક વસ્તુ મારા ધ્યાનમાં ખાસ આવી કે મારા વ્હાલા એક પણ લેખકે પ્રેમપત્રની તો વાત જ નથી કરી ! અંક દળદાર પણ એમાં દિલ્લગી અને દિલદારીની વાત જ નથી ! મેં જવાબદાર વ્યક્તિને પૂછીને ખાતરી કરી; સાચો પડ્યો. કહે કે બે અપવાદ છે : એક તો, સુમન શાહે – મેં – લખેલા કાફ્કાના પત્રો વિશેના લેખમાં બે પ્રેમિકાઓ સાથેના કાફ્કાના પ્રેમની વાતો છે. અને, સુભાષ ભટ્ટના જિબ્રાનના પત્રો વિશેના લેખમાં કોઇ સન્નારીના પત્રની વાત છે.

શું એમાંના કોઇ લેખકને કોઇ જોડે પ્રેમ નહીં થયો હોય? એણે કોઇને પ્રેમપત્ર લખ્યો હોય કે કોઇએ એને લખ્યો હોય એવું નહીં બન્યું હોય? પ્રેમ નહીં તો પ્રેમ – જેવું સદ્ભાગ્ય તો હર કોઇને સાંપડતું હોય છે. શું એને ડર હશે કે પ્રેમની વાત કરવા જતાં સારસ્વત તરીકેની પોતાની છબિ અભડાઈ જશે? હા, જેમાં વ્યવહારુ વાતોનાં પિલ્લાં લપેટ્યાં હોય ને ભાષિક – સાહિત્યિક કશું સૌન્દર્ય ન હોય તો એવા રસહીન પત્રો પ્રેમપત્રો હોય તો પણ પત્રસાહિત્યમાં નકામા છે. એવા કારણે કોઇએ મૌન સેવ્યું હોય તો એ સમજદારીનું કામ છે. બીજું, પ્રેમપત્ર જેવી અત્યંત અંગત વસ્તુની જાહેરમાં વાત કરવાનું કોઇને ન ગમ્યું હોય તો એ પણ સમજદારીનું કામ છે. ભલે. જે હશે તે. પ્રેમપત્ર અંગેના એક રોમાંચક સમાચાર સાંભળો :

ફ્રૅન્ચ કવિ ચાર્લ્સ બૉદ્લેરે પોતાની પ્રેમિકાને લખેલો પત્ર ૪ નવેમ્બર ૨૦૧૮ના રોજ એક હરાજીમાં €2,34,000માં વેચાયો છે ! Rs.19,339,466.94 ! પત્ર ૧૮૪૫ની ૩૦મી જૂને લખાયો છે. ત્યારે બૉદ્લેરની ઉમ્મર ૨૪ હતી. પ્રેમિકા હતી, Jeanne Duval -જિઅન્ન ડ્યુવૉલ.

બૉદ્લેરે લખ્યું છે : આ પત્ર તને મળશે ત્યારે હું મૃત્યુ પામ્યો હોઇશ. મારું જીવવું મને આકરું થઇ પડ્યું છે. ઊંઘ નથી આવતી. ઉજાગરાની પરેશાની મારાથી વેઠાતી નથી. હું આપઘાત કરું છું : તે દિવસે બૉદ્લેરે છાતીમાં કટાર હુલાવીને આત્મહત્યા કરવાનો પ્રયાસ કરેલો પણ સફળતા નહીં મળેલી. ત્યારે એમને એક સર્જક તરીકેની પોતાની શી ગુંજાઈશ છે તેની પણ ખબર ન્હૉતી. દેવું પણ થઇ ગયેલું. જન્મ ૧૮૨૧માં; માત્ર ૪૬-ની વયે ૧૮૬૭-માં મૃત્યુ. એમની એક પંક્તિ છે : પ્રેમમાં ગાફેલ નિદ્રાને મેં શોધી લીધી; પણ પ્રેમ તો કંટકોની શય્યા છે : બૉદ્લેર લૉ-નું ભણેલા. પણ કવિતાના 'લૉ' ભણીને અવતર્યા હશે ! વરણાગિયા હતા. દેવું કરીને ઘી પીતાં ખચકાતા નહીં. જાતને આશ્વાસન આપતા કે જોજે ને, કાલે – પરમદા'ડે તો પુરસ્કાર આવી જશે, વાંધો નહીં આવે. એમને ક્યાં ખબર હતી કે ભવિષ્યમાં સાહિત્યજગત તરફથી માન-સમ્માનનો અઢળક પુરસ્કાર મળવાનો'તો !

સાહિત્યકારોના પત્રોનો મહિમા સાહિત્યકારોના મહિમાને કારણે હોય છે. વિશ્વસાહિત્યના ભાવકોને ખબર છે, કવિ બૉદ્લેર કેવા તો મહાન હતા. અધ્યેતાઓ કહેતા હોય છે, સાહિત્યકલામાં આધુનિક સંવેદના અને દર્શનનાં કેટલાં ય મૂળ ખરેખર તો બૉદ્લેરમાં અનુભવાય છે. દેખીતું છે કે સામાન્ય લેખકનો પત્ર પણ સામાન્યપણે સામાન્ય જ હોય. એ મહિમામાં પ્રિયતમ કે પ્રિયા હોય એ વાતનો પણ મહિમા છે. આછીપાતળી ઓળખાણ થઇ હોય ને જાતે ને જાતે પ્રેરણામૂર્તિ ગણી લઇને લવારા કર્યા હોય તો એવા પત્રને તો સમજુ પ્રિયજન પોતે જ ફગાવી દે છે ! જિઅન્ન, બૉદ્લેરની કાવ્યસૃષ્ટિની જબરી મોટી પ્રેરણા હતી. હેઈતી છોડીને એ ફ્રાન્સ આવી ત્યારે ૧૮૪૨માં પહેલી વાર મળેલાં. ત્યારે બૉદ્લેર ૨૧-ના હતા. પછીના બે દાયકાનો સહવાસ તોફાની છતાં આનન્દમય હતો. જિઅન્નનું ફ્રૅન્ચ અને બ્લૅક-આફ્રિકન એમ મિશ્ર લોહી હતું. નૃત્યાંગના હતી. અભિનેત્રી હતી. એના મારફાડ પ્રેમથી ઘાયલ બૉદ્લેરને જિઅન્ન કામુક ભયાનકસુન્દર અને રહસ્યમયી નારીરત્ન લાગેલી. એને 'બ્લૅક વીનસ' કહેતા. બૉદ્લેરે જાતે જિઅન્નનું વ્યક્તિચિત્ર દોરેલું. પોતાનું પણ દોરેલું. પોતાનાં અનેક કાવ્યો જિઅન્નને અર્પણ કરેલાં – "ધ બાલ્કની" – "ઍક્ઝોટિક પરફ્યુમ" – "ધ હૅઅર" – "ડાન્સિન્ગ સર્પેન્ટ", વગેરે.

બૉદ્લેરે દોરેલું પોતાનું વ્યક્તિચિત્ર

જિઅન્નનું બૉદ્લેરે દોરેલું વ્યક્તિચિત્ર

૧૯-મી સદીના ઉત્તરાર્ધ લગીમાં ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિ એની ચરમ સીમાએ પ્હૉંચી હતી. એના મહત્તમ પરિણામ રૂપે મહાનગરો પ્રગટેલાં. આધુનિક નગરસભ્યતાનો આવિષ્કાર થયેલો. બૉદ્લેર માનતા કે મહાનગરના જીવનઅનુભવો કલામાં જવાબદારીપૂર્વક વ્યક્ત થવા જોઇએ. એ દાયિત્વભાવ સંદર્ભે એમણે 'મૉડર્નિટી' શબ્દ ઘડી કાઢેલો. નીતિ-સદાચાર અને સભ્ય સમાજનાં ધોરણો ન સાચવતી સ્ત્રીઓ demi-monde વર્ગની ગણાતી, એટલે કે પૅરીસની વેશ્યાઓ. બૉદ્લેર પૅરીસના એ વિસ્તારોમાં જતા વિચરતા ને રોગ લઇ બેઠા'તા, છતાંપણ, તેમની વ્યથાઓ વિશે લખતા. બૉદ્લેરે પૅરીસને કવિતાનો વિષય બનાવીને ઘણું લખ્યું. એમનો જગવિખ્યાત કાવ્યસંગ્રહ છે, "ધ ફ્લાવર્સ ઑફ ઈવિલ". ફ્રૅન્ચ શીર્ષક છે, "Les Fleurs du Mal". (1853). mal એટલે દુરિત, fleurs એટલે ફ્લાવર્સ, પુષ્પો. ગુજરાતીમાં કહેવાય, "દુરિતનાં પુષ્પો". દુરિત એટલે ઘાતક દુષ્ટતા. એનાં તે કંઇ પુષ્પ હોય? બૉદ્લેરે એ બે સાવ ભિન્ન પદાર્થોને સાથેસાથે મૂકીને – જક્સ્ટાપોઝ કરીને – પોતાની લાક્ષણિક સર્જકતાનો પરચો આપેલો. રોમાન્ટિક કવિઓ પ્રકૃતિ-માં સૌન્દર્ય શોધતા'તા પણ બૉદ્લેરની સર્જકતાએ દર્શાવ્યું કે 'દુરિત' પણ સુન્દર છે. નગરનું સઘળું રુગ્ણ અને કદર્ય પણ સુન્દર છે. ત્યારથી, સૌન્દર્યની ચીલાચાલુ પરિભાષા જ બદલાઈ ગઈ.

શેક્સપીયર પછી બહુ થોડા સાહિત્યકારોનો વિશ્વ આખામાં પ્રભાવ પ્રસર્યો છે પણ એ સૌમાં બૉદ્લેરનું નામ હંમેશાં લેવાય છે. આપણે ત્યાં નિરંજન ભગતે બૉદ્લેરના પ્રભાવ હેઠળ "પ્રવાલદ્વીપ" રચ્યું, જેમાં વિષયવસ્તુ મુમ્બઇ છે. વરસો પર મેં "સુજોસાફો"ના ઉપક્રમે બૉદ્લેર વિશે બે-દિવસીય પરિસંવાદ યોજેલો. નિરંજન ભગત સહિતના સૌ વિદ્વાનોએ વ્યાખ્યાનો આપેલાં. એ મૂલ્યવાન વ્યાખ્યાનો પ્રકાશિત થઇ શક્યાં નહીં એ વાતનો અફસોસ છે.

૧ : પ્રેમ થયો હોય તો મિલનનાં સુખ કે વિરહની પીડા વ્યક્ત કરતા પ્રેમપત્રો પ્રગટે, ને તો એનો સાહિત્યલેખન પર નિર્ણાયક પ્રભાવ પણ પ્રગટે, ને તો એવા પત્રોનું જાહેરમાં પ્રકાશન અને વાચન લેખે પણ લાગે : ૨ : સર્જનમાં જીવનના મહાન પરિબળ પ્રેમની સમજપૂર્વકની સ્થાપના થઇ હોય તો એની આજુબાજુ, સત્ય સહિષ્ણુતા સમાનતા સમરસતા કરુણા કે ન-નિવાર્ય મૃત્યુ જેવાં બીજાં પરિબળો આવીને આપોઆપ ગોઠવાઈ જાય છે : ૩ : રતિ હશે તો એની સાથે ઉત્સાહ ઈર્ષા ક્રોધ શોક વગેરે ભાવો પણ ખીલી ઊઠશે. પ્રેમ ગેરહાજર હોય એવા સાહિત્યમાં કશો દમ નથી હોતો. એમાં, રસરાજ શૃંગાર સિદ્ધ કરનારી સર્જકતાની તો વાત જ કેવી ! : ૪ : જીવનની સપાટી પર છબછબિયાં કરતું સહેલુંસટ સાહિત્ય સાવ પ્રાથમિક હોય છે. જરૂરી છે કે આ ૪ સત્યોને ઝટ આત્મસાત્ કરીએ.

= = =

"સાહિત્ય સાહિત્ય" : (સળંગ) લેખ ક્રમાંક : 221 : તારીખ ૨૪/૧૧/૨૦૧૮

https://www.facebook.com/suman.shah.94/posts/2219516998079201