માનાં ગર્ભકમળમાં પાંગરતી વેળાથી જ
કોકડું વળી જવાની આદતવશ
જીવવાની પહેલ થતી રહી છે.
એ પહેલું બંધકિસ્તાન
અહેસાસ વગરનું પણ મહેસૂસ કરેલું …
પછી તો
ગળથૂથીથી જ
બંધનોની પરંપરા
ખાવુંપીવું, પહેરવું ઓઢવું
બોલવુંચાલવું, હરવુંફરવું
બધું માનો પાલવ પકડીને કે
પાપાની આંગળી ઝાલીને
નામ ઘડતરનું
ને તૈયારી
પણતર, ચણતર, જીવતરની!
પછી
આવી
શાળા
શિસ્તને નામે બંધનો જડબેસલાક !
આ જ ભણાય
આમ જ ભણાય
આમ જ લખાય
આમ જ વંચાય
આમ જ બોલાયચલાય
પછી
સમાજ
સમાજમાં રહેવું હોય તો
પરંપરાગત
નીતિઅનીતિના બુઝર્વા
અટપટા નિયમો
લોકનો ડર, ઘરવાળાનો ડર, સમાજનો ડર
ડર, ડર, ડરનું સામ્રાજ્ય!
પછી લગ્નબંધન
કહેવાય પ્રેમબંધન
પણ
નકારનું તાળું જડબેસલાક
કોની મજાલ કે તોડે?
ને રાજ્ય પણ
શું કામ બાકી રહે?
સલામતી નામે કાયદાની વણજાર
અટપટી માયાજાળ!
પછી તો
જન્મ, જીવન,પોષણ, શિક્ષણ, હરફર, બોલચાલ ……
સ્વતંત્રતાના મૂળભૂત અધિકારો
પરંતુ
હક્કને નામે ફરજનું જાળું!
છેવટે
સઘળા બંધનો તૂટ્યાં
કે મુક્તિ મળી …
ત્યારે
આશાઅરમાન, ઈચ્છા, સપનાં સઘળું
તનમનધન સાથે ભભૂતિમાં તબદીલ થઈ ગયું હતું!

૧૩/૫/૨૦૧૯

મન્ટોનું જીવન ચરિત્ર વાંચતાં શબ્દ મળ્યો, “કન્ટ્રોલિસ્તાન”, જેનો અનુવાદ ,કર્યો “બંધકિસ્તાન”. કોઈ બીજો શબ્દ સૂચવવાનું અપેક્ષિત છે. કાવ્ય મારું મૌલિક છે. — બકુલા

લોકસભાની ૨૦૧૯ની ચૂંટણીમાં ઉમેરાનારા કરોડથી પણ વધુ નવા મતદારો પાસે પ્રધાનમંત્રીએ ખૂલીને પુલવામા ઍટેક અને એર સ્ટ્રાઇકના નામે વોટ માગ્યા. હકીકતમાં આ ઉંમરના મતદારો પાસે શિક્ષણ અને રોજગારીના નામે વોટ માગવાના હોય. આ ચૂંટણીમાં પહેલી વાર મતદાન કરનારા ૧૮થી ૨૨ વર્ષના લોકો પાંચ વર્ષ પછી ૨૩થી ૨૭ વર્ષના થશે. શિક્ષણ, લગ્ન અને રોજગારી એ ત્રણેય માટે ઉંમરનો આ ગાળો મધ્યથી અંત તરફનો ગણાય.

મેં પહેલી વાર ૨૦૧૨ની વિધાનસભા ચૂંટણીમાં મત આપ્યો. પછી ૨૦૧૪ની લોકસભા ચૂંટણીમાં. બંને વખતે ભા.જ.પ.ને મત આપ્યો હતો. હું ત્રણ કારણસર ભા.જ.પ. અને નરેન્દ્ર મોદીનો પ્રખર સમર્થક બન્યો : જૈન હોવાને કારણે, ફેસબુકને કારણે અને ખોટા મિત્રો-વાચકો-લેખકોની સંગતને કારણે. બારમું ધોરણ પાસ કરીને અમદાવાદની જૈન હૉસ્ટેલમાં ભણતી વખતે મારા આ વલણની શરૂઆત થયેલી લગભગ ૨૦૧૦ની આસપાસ. બીજી દુનિયા વિશે કશી ખબર ન હતી ત્યારે જૈન મિત્રો-સગાંવહાલાં-કેટલાક સાધુઓ, એ બધાના મોદીપ્રેમની અસર મારી પર પડતી હતી. મારો એક જૈન મિત્ર હતો. તે કટ્ટર હિંદુત્વનો સમર્થક. પાછો હતો જાણકાર, એટલે એ જે બોલે તે સાચું હશે એવું મને લાગે.

અમે બધા નરેન્દ્ર મોદીનાં ભાષણ ઇન્ટરનેટ પર અને એ સિવાય પણ ખૂબ સાંભળતા. હું મનોરંજનપ્રિય હતો. સાચુંખોટું ઠીક છે, મઝા આવવી જોઈએ. સાચા લોકો સુધી ત્યારે હું પહોંચ્યો ન હતો. ફેસબુકમાં આવ્યા પછી ધીમે ધીમે બીજી દુનિયા જોવા મળી. કટ્ટર હિંદુત્વમાં ન માનતા હોય – તેનો વિરોધ કરતા હોય એવા લોકોનું લખાણ વાંચવાનું થયું. તેમાંથી કૈંક શીખવા પણ મળતું હતું. તેમાં પણ મારા પેલા મિત્રે વાહિયાત કક્ષાના લોકોનાં વખાણ કરી કરીને મને તેમનો ફેસબુક ફૉલોઅર બનાવી દીધો. એક ભાઈના ‘સંબંધો વિશેના’ લેખ મને ત્યારે ગમતા ને આજે પણ ગમે છે, પરંતુ એ લેખોની સાથે દહેજમાં કટ્ટર હિંદુત્વને લગતા લેખો આવ્યા ને મારા મનમાં ઊતરવા લાગ્યા. વિચારધારામાં આ વાત મહત્ત્વની છે. આવે ત્યારે આખું પોટલું સાથે જ આવે. તમે એકમાંથી માંડ છૂટો ત્યાં બીજે પકડાવ. કટ્ટર હિન્દુત્વ, તેમની વ્યાખ્યા પ્રમાણેનો ‘રાષ્ટ્રવાદ’, હિંસક વિચારધારા, મુસ્લિમો પ્રત્યે જન્મજાત દુશ્મની જેવો દ્વેષ, માંસાહારી લોકો પ્રત્યેની માનસિક દુશ્મનાવટ, અનામતનો વિરોધ, ભા.જ.પ.નો પ્રેમ, સંઘ પરિવાર માટેનો ભાવ – આ બધું મોટા ભાગના કિસ્સામાં સાથે આવે અને સાથે જ જાય. એટલે કોઈને બદલવા માટે આ ગઢમાં એક જ ઠેકાણે બરાબર ગાબડું પાડવાનું. તો એવી પૂરી શક્યતા છે કે આખેઆખો મહેલ તૂટી પડે, એવું મને લાગે છે.

પણ ફેસબુક પર લખવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે આવી સ્પષ્ટતા થઈ ન હતી. ત્યારે મુસ્લિમો વિરુદ્ધ બેફામ લખ્યું. નરેન્દ્ર મોદીની ટીકા કરનારા લેખકો વિરુદ્ધ બેફામ લખ્યું. એવાં લખાણોમાં વિચારધારા કરતાં લેખક બનવાની મઝા વધારે આવતી હતી. હું મજાકપ્રિય છું. લોકોની મજાક કરવામાં મને મઝા આવતી હતી. પાછી પચાસ-સો લાઇક મળે, એટલે એ ગાડું પણ બરાબર ગબડતું રહે. મારી કટ્ટરતાનો સૂર્ય મધ્યાહ્‌ને તપતો હતો ત્યારે બકરી ઈદ વખતે હું મુસ્લિમો વિરુદ્ધ લખું, એટલે આખા વર્ષમાં ન આવી હોય એટલી લાઇક એકલી એ પોસ્ટમાં આવે. પછીથી મારા પરમ મિત્ર બનેલા તાહા મનસૂરી સાથે ફેસબુક પર લડાઈ ચાલતી હોય. એક એક કમેન્ટને પચીસ-પચીસ લાઇક આવે અને જે નશો ચડે! આવો નશો ચડાવનારા લોકોમાંથી એક પ્રકારના લોકોને મેં નામ આપ્યું છે : પ્રૌઢ હાઇજૅકર્સ (અપહરણકર્તાઓ).

મારી પણ એવા કેટલાક સાથે ફેસબુક પર મુલાકાત થઈ. તેમાંના અમુક બુદ્ધિથી પ્રૌઢ, અમુક ઉંમરથી, અમુક બંનેથી પ્રૌઢ. આવા પચાસની આસપાસના પ્રૌઢોથી યુવાનોએ ખાસ ચેતવા જેવું હોય છે. એવા લોકો તમારામાં થોડો ચમકારો જોશે, એટલે તેને પોતાના માટે કેવી રીતે વાપરવો તેની વેતરણમાં લાગી જશે. શરૂઆતમાં તે તમારી દરેક વાતનાં વખાણ કરશે. તમારી પોસ્ટના ટેકામાં ફકરો ભરીને જ્ઞાન પીરસશે અને તમારી વિચારસરણી છે તેવી જ રહે, એ માટે ભરપૂર પ્રયાસ કરશે. એમ કરીને ધીમે ધીમે એ તમારા મન પર કબજો કરી લેશે. તમને એમ જ લાગવા માંડશે કે તમે જે વિચારો છો એ સાચું જ છે. તમને ક્યારે ય તમારા વિચાર બદલવાની કે તેના વિશે ફેરવિચાર કરવાની પણ ઇચ્છા નહીં થાય. કારણ કે તમને એ લોકોએ ઢગલા લાઇક અને કમેન્ટ આપીને તેમના ઉપકારના બોજ તળે દબાવી દીધા હશે. ઘણી વાર માતાપિતા પોતાનાં અધૂરાં સપનાં સંતાનો દ્વારા પૂરાં કરાવવા મચ્યાં હોય, તેમ આ પ્રૌઢ હાઇજૅકર્સ પોતાના કટ્ટર અને પછાત વિચારો પૂરેપૂરા અમલમાં મૂકી ન શકયા હોય, એટલે એ વારસો આપણને આપવા માગતા હોય એવું પણ લાગે.

બીજી તરફ વ્યવસ્થિત વિચારસરણીવાળા લોકોનાં લખાણ પર લાઇક અને કમેન્ટના ઢગલા નથી થતા. એટલે યુવાનોને તેમના જેવા બનવાનું મન થતું નથી. આ વ્યવસ્થિત લોકો પ્રત્યે મને હંમેશાં એક ફરિયાદ રહી છે કે તે પોતાનું ખાસ માર્કેટિંગ કરતા નથી અને યુવાનો સાથે ઝાઝો સંવાદ કરતા નથી. તેના પરિણામે જે અવકાશ રચાય છે, તેમાં ગમે તેવા લોકો આવી જાય છે અને એ જગ્યા પચાવી પાડે છે. એવા લોકોને ખબર પડે કે તમે બોલકા છો, બેબાક છો, એટલે તે તમારો ઉપયોગ કરવા લાગશે. અંગ્રેજી ફિલ્મ ‘ઇન્સેપ્શન’ની જેમ એ લોકો પોતાના વિચારો તમારા મનમાં રોપશે અને તમને એવું લગાડશે, જાણે એ વિચારો તમારા પોતાના છે. એટલે આપણને ઢગલાબંધ લાઇક-કમેન્ટ આપનારાથી ચેતતા રહેવું. તેમનું લેવલ મહાન માની ન લેવું. એ લોકોની કમેન્ટ દેખીતી રીતે જ્ઞાન કે ઍનાલિસિસથી ભરપૂર લાગે, એટલે તમને આકર્ષણ પણ થઈ જાય. ત્યારે યાદ રાખવું કે જ્ઞાન પ્રત્યે ખેંચાવું હોય તો ગૂગલના પ્રેમમાં પડો, પણ આવા પ્રૌઢ હાઇજૅકર્સના સકંજામાં નહીં.

આ બધા તોફાન વચ્ચે કેટલુંક પૉઝિટિવ પણ બની રહ્યું હતું. ૨૦૧૨માં મોદીના-ભા.જ.પ.ના-સંઘ પરિવારના ટીકાકાર એવા એક લેખક વિરુદ્ધ મેં એક તોફાની પોસ્ટ મૂકી. તેમણે એ વાંચીને મને મેસેજમાં કહ્યું કે તમને ક્યારેક સત્ય સમજાશે. હું તો ઘેનમાં હતો. તેમને ટાંકણી મારીને આનંદ લીધો, પણ તેમણે મને ન અનફ્રેન્ડ કર્યો, ન અપશબ્દો કે ધાકધમકી આપ્યાં. જૈન ધર્મમાં ‘બોધિબીજ’ નામે એક તત્ત્વ આવે છે. એ મળે પછી ધીરે ધીરે સમકિત આવે અને પછી ધીમે ધીમે વૈરાગ્ય આવે. આ ઘટના મારા માટે બોધિબીજ જેવી બની. ત્યાર પછી મને એમનાં રાજકીય સિવાયનાં બીજાં લખાણ ગમવા લાગ્યાં. એક ઇન્ટરવ્યૂમાં તેમણે દલિતોની સમસ્યા વિશે વાત કરી. પ્રશાંત દયાળ સાથેની વૈચારિક મુલાકાત પણ તેમણે કરાવી. પછી પ્રશાંત દયાળનો નરેન્દ્ર મોદીના માનસનું વિશ્લેષણ કરતો લેખ વાંચવા મળ્યો. તેમણે લખ્યું હતું કે નરેન્દ્ર મોદી હિન્દુત્વવાદી પણ નથી, મુસ્લિમવાદી પણ નથી. એ તકવાદી છે. મને ધૂંધળું યાદ છે કે એ લેખે મારા ઘેનમાં પહેલું કાણું પાડ્યું.

સમાંતરે દિલ્હીમાં અરવિંદ કેજરીવાલનો ઉદય થયો. હું એના ફુલ પ્રેમમાં. બાકી બધી પાર્ટીઓ કરતાં એ પાર્ટી મારું ઘેન તોડવામાં એટલે સફળ થઈ, કેમ કે તેની શરૂઆતથી જ એ મારા રડાર પર હતી. જૂની પાર્ટીઓએ પચીસ-પચાસ વર્ષ પહેલાં શું કર્યું હોય, એનો ખ્યાલ ન હોય. એટલે એના વિશે જે ફોરવર્ડ થયેલું આવે એ જ જાણ્યું હોય. જૂના નેતાઓની માનસિકતાથી માંડીને બૉડી લૅન્ગ્વેજ સુધીનું કશું લાઇવ જોયું ન હોય. આમઆદમી પાર્ટી આવી એટલે મને થયું કે ભા.જ.પ.વાળા કૉંગ્રેસ વિરુદ્ધ ગમે તે બોલે, પણ ‘આપ’ વિરુદ્ધ ન બોલવા જોઈએ . કેમ કે એ પક્ષને હું પહેલેથી ઓળખું છું ને એની એક પણ ઘટના મિસ નથી કરી. એના વિશે મને અમુક પાકી ખબર છે.

પણ ભા.જ.પ. અને તેના સમર્થકોએ રંગ દેખાડવાનું શરૂ કર્યું. કેજરીવાલને નક્સલી, આતંકી અને પાકિસ્તાની તરીકે ઓળખાવ્યા. જાતજાતના મીમ બનાવ્યાં. ત્યારે મને સમજાયું કે ભા.જ.પ.ની વિરુદ્ધમાં ભગવાન શ્રી રામ આવે તો તેમનાં ય મીમ બનાવવામાં આ લોકો શરમ નહીં રાખે.

સવાલ એ થાય કે આપણે હાઇજૅક થયા કે નહીં, તે ખબર કેમ પડે? એના માટે મેં એક તરકીબ રાખી છે. સમયે સમયે જાણી જોઈને મારા વિચારોથી સાવ સામેની દિશાના વિચારો મૂકવા. આવું કરું એટલે શરૂઆતમાં હાઇજૅકર્સ પ્રેમથી સમજાવશે. પછી પણ હું ન અટકું એટલે એ ગરિમા ને ડહાપણ ભૂલીને મને ટ્રોલ કરવા લાગે. બેફામ લખવા લાગે. વાત ધાકધમકી સુધી પણ પહોંચેલી છે. આવું થાય એટલે એવા લોકોની અસલિયત જાણવા મળી જાય.

૨૦૧૩માં એક ફિલ્મનો અમુક લોકોએ હિંદુત્વના નામે બહુ વિરોધ કર્યો. ત્યારે મેં અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનું સમર્થન કરતો એક લેખ લખ્યો. તેના પછી મને ઘણી ધમકીઓ મળી. હું તો આઘાતથી ડઘાઈ ગયો, અવાક થઈ ગયો અને ગભરાયો પણ ખરો. ઇસ્લામ અંગેની ટીકા કરું ત્યારે જે લોકો મારા રસ્તામાં કમળ બિછાવવાં તૈયાર રહેતા, એ જ લોકો મારી એક પોસ્ટથી આટલા ભડકી જાય! એ નિમિત્તે મને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનું મહત્ત્વ સમજાયું. પછી એ મારા માટે સર્વસ્વ બન્યું. તેના લીધે મારા દલિતો વિશેના, સ્ત્રીઓ વિશેના, ધર્મ વિશેના રૂઢિગત વિચાર તૂટવાની શરૂઆત થઈ. સાથોસાથ, એક વખત ધાર્મિક બાબત પર લખવાને કારણે મુશ્કેલી ઊભી થઈ, ત્યારે તાહા મન્સુરીએ મારું સમર્થન કરતો શેર મૂક્યો. ત્યારે મને સમજાયું કે આ માણસ ધાર્મિક મુસ્લિમ છે, પણ કટ્ટર કે ઝનૂની જરા ય નથી અને કટ્ટરતા પર કોઈ એક ધર્મનો ઇજારો નથી.

ભારતમાં કરોડો હિંદુઓ માંસાહારી છે. બકરી ઈદનો હું વર્ષોથી વિરોધ કરતો હતો. તેનું કારણ પ્રાણીઓ પ્રત્યેની દયાભાવના. તેમાં અનેક મિત્રો સૂર પુરાવતા અને તેમને મારું લખાણ પસંદ પડતું. ધીમે ધીમે સમજાયું કે તેમના ટેકામાં દયાભાવ ઓછો ને મુસ્લિમો પ્રત્યેનો અભાવ વધારે હતો. એટલે ફેસબુક પર કે બીજે પણ લોકોના ટેકાથી ખુશ થતી વખતે જોવું પડે કે તે કયા કારણસર ટેકો આપે છે. અજાણપણે આપણે કોઈના ધિક્કારના હાથા ન બની જઈએ એ જરૂરી છે. એ ધિક્કાર જ મોબ લિંચિંગ-ટોળાં દ્વારા હત્યાથી માંડીને કોમી હુલ્લડો કરાવતો હોય છે. બકરી ઈદની જીવહિંસાનો વિરોધ કરનારા કરોડો હિંદુ માંસાહારીઓનો વિરોધ કરવા માટે તૈયાર છે? એ સવાલ પરથી ખબર પડે કે વિરોધનું અસલી કારણ કયું છે.

૨૦૧૨માં ભા.જ.પ.ને પહેલી વાર પ્રેમથી મત આપ્યો. ૨૦૧૪માં બીજી વાર છેલ્લી તક આપી. તે પણ મુખ્યત્વે અહિંસા માટે. એટલે કે માંસની નિકાસ બંધ થાય, કતલખાનાં બંધ થાય. પણ બે વર્ષમાં તો માંસની નિકાસ બમણી થઈ ગઈ. પછી મેં આશા છોડી દીધી. ૬૭,૦૦૦ સભ્યો ધરાવતા જૈન પેજ પર એક પ્રયોગ કર્યો. ત્યારે મને ખબર પડી કે હું જેમને ચુસ્ત અહિંસક માનતો હતો, એમાંથી ઘણાની અહિંસા વ્યક્તિપૂજા સામે ઝૂકી ગઈ હતી. મેં થોડા આડાઅવળા સવાલ પૂછ્યા. જેમ કે માંસની નિકાસ બમણી કરનાર મોદી સરકારને મત આપશો કે લઘુમતીનો દરજ્જો આપનાર કૉંગ્રેસને? ત્યારે ૭૫ ટકા લોકોએ મોદી સરકારને મત આપવાની વાત કરી. આ બધું પૂરતું ઉઘાડું પડી જતાં જૈન ધર્મ સાથે સંકળાયેલું ભા.જ.પી. હિંદુત્વ પણ ગયું.

હવે ભા.જ.પ.ના ટેકેદારમાંથી તેનો વિરોધી બન્યો, એટલે ભીંસમાં લેવા માટે કેટલાક લોકો કહે છે, ’અત્યારે મોદીનો વિરોધ કરો છો એ પણ ભૂલ હોઈ શકે, જેની જાણ તમને ભવિષ્યમાં થશે.’ એ વખતે હું કહું છું કે મેં નેતાઓની જેમ પક્ષ નથી બદલ્યો, પણ વિચારવાની પ્રક્રિયા શીખ્યો છું. દરેક વાતને એકાંતને બદલે અનેકાંતની રીતે જોવાનું શીખી રહ્યો છું. આવો મતદાર કોઈ પક્ષને ખપે નહીં. ભા.જ.પ.ને પણ નહીં કે કૉંગ્રેસને પણ નહીં. જો મતદાર વિચારતાં શીખી જાય તો રાજકીય પક્ષોની ખેર નથી. કદાચ એટલે જ વડાપ્રધાન મોદી મતદારોને વ્યસ્ત રાખે છે.

એક સમયે વૉટ્‌સઍપ યુનિવર્સિટીની સામગ્રીને અંતિમ સત્ય માનનારા મારા જેવા લોકો આજે ભગવાન ખુદ ધરતી પર આવીને એક યા બીજા પક્ષને ટેકો કરે, તો પણ જાતે ચકાસ્યા-તપાસ્યા વિના, ફક્ત કોઈના કહેવાથી માનવાના નથી – એ કહેનાર કોઈ ગમે તેટલો મોટો કેમ ન હોય. મહત્ત્વ વિચારવાની પ્રક્રિયા શીખી જવાનું છે. તેના માટે જાત સાથે લડવાની તૈયારી રાખવી પડે. પણ એ વૃત્તિ એટલી કામ લાગે છે કે રાજકીય વિચાર પલટાયા એ તો બહુ નાનો ફેરફાર લાગે. રોજિંદા જીવનમાં અને રાજકીય સિવાયના વિચારોમાં એ વૃત્તિ જેમ કેળવાય તેમ તેનો વધુ ને વધુ લાભ મળી રહ્યો છે.

[સાર્થક ‘જલસો’ – મે ૨૦૧૯ના સદ્‌ભાવથી]

Email : shahtapans@gmail.com

સૌજન્ય: “નિરીક્ષક”, 16 મે 2019; પૃ. 07-08

સત્તરમી લોકસભા માટેના મતદાનની પ્રક્રિયા હવે ઉપાન્ત્ય તબક્કો વટી ચૂકી છે ત્યારે મળતા નિર્દેશો આગલા રાઉન્ડની જેમ જ ત્રિશંકુ લોકસભાનો સંકેત આપે છે. મોદી ભા.જ.પ. સૌથી મોટા પણ ચોખ્ખી બહુમતી વગરના પક્ષ તરીકે ઉભરે ત્યારે કેવુંક ચિત્ર સરજાશે એ અલબત્ત અનુમાનનો વિષય છે. ત્રણેક દાયકા પર રાજીવ ગાંધી અને કૉંગ્રેસ સૌથી મોટા પણ બહુમતી વગરના પક્ષ તરીકે ઊભર્યાં ત્યારે એમણે ભલે ગણતરી સરની પણ ગરવાઈભેર એવું વલણ લીધું હતું કે જનાદેશ અમારા પુનઃ સત્તારોહણ માટેનો નથી. ત્યાર પછી વિશ્વનાથ પ્રતાપસિંહના નેતૃત્વમાં બહારથી ભા.જ.પ. અને સી.પી.એમ.ના સમર્થનપૂર્વકની સરકાર બની હતી એનો જાગ્રત વાચકોને ખયાલ હોય જ. ધારો કે મોદી ભા.જ.પ. આવા સંજોગોમાં મુકાય તો તે શું કરશે?

અત્યારે એણે જે જીવસટોસટના જંગનું વલણ લીધું છે એ જોતાં તે બહુમતી વગરના પણ સૌથી મોટા પક્ષમાંથી જોડાણ અને ટેકાભેર બહુમતી હાંસલ કરી સત્તાસ્થાને બેસવા કોશિશ કરશે એમ માનવામાં એની તાસીર અને તકાજો જોતાં હરકત ન હોવી જોઈએ. જો કે, સંસદીય લોકશાહીની સાદી સમજ મુજબ આવી સરકારને સત્તારૂઢ થવાનો અધિકાર છે એ પણ એક હકીકત છે.

અત્યારે આપણી ચર્ચાનો ઠીકઠીક હિસ્સો કૉંગ્રેસ અને ભા.જ.પ.ની ફરતે ચાલે છે. નરેન્દ્ર મોદી આ જંગને નમો વિ. રાહુલ એવો આમળો આપી પોતાની સરસાઈ હાંસલ કરવાના વ્યૂહમાં સ્વાભાવિક જ રમે છે. આ સરસાઈની શોધમાં એમણે રાહુલના પિતા રાજીવને પણ ચૂંટણી જંગનો લાભ આપવા ધાર્યો છે. તે આઈ.એન.એસ. વિરાટ ઘટનાથી સ્પષ્ટ સમજાય છે. આપણા રાજ્યકર્તાઓને છેલ્લા દાયકાઓમાં અરુણ શૌરિએ પૂર્વે ઇંદિરાજી સંદર્ભે નિર્દેશ કર્યો હતો તેમ ‘સ્ટેટ એઝ પ્રાઈવેટ એસ્ટેટ’ની મનોવૃત્તિ ઠીક સદી ગઈ છે. ન તો રાહુલ ગાંધી એ મુદ્દે નિરપવાદ હતા, ન તો એ પછીના આજ સહિતનાઓ પૈકી મોટાભાગના છે. જો કે, આ ક્ષણે એ વિગત ઉછાળી એને રાજીવ સાથે ગોટવી દઈ વર્તમાનમાં પોતે છૂટી જવાનો નમો વ્યૂહ નાગરિક ભાગ્યે જ સ્વીકારી શકે. રાજીવ ગાંધીની ટીકા તે તમાસા વર્તમાન કાર્યહિનારાબ નથી. જેમ ગુજરાતના સંહારસત્રની ટીકા કરવાનું તેમ શીખ સંહારસત્રની ટીકા કરવાનું આ લખનવ સહિત અનેકને ભાગે આવ્યું હશે. પણ ‘ધ અધર’ના સ્થાયી વેરભાવની રાજનીતિ (ભા.જ.પ.) અને ‘ધ અધર’ના ક્ષણાવેશી વેરભાવની રાજનીતિ (કૉંગ્રેસ) બેઉની ટીકા બરકરાર છતાં બંનેને એક લાકડીએ હાંકી શકાય નહીં. ભા.જ.પ. હસ્તક ‘ગોરક્ષા’ સહિતની રીતે ચાલુ રહેલ હમણેનું વૈરસત્ર કૉંગ્રેસના ૧૯૮૪નું વિચલનથી આ ક્ષણે ક્ષમ્ય બનતું નથી.

પ્રાદેશિક પક્ષો કોઈક છેડેથી ‘કિંગમેકર’ સરખી અગર પહેલકારી ભૂમિકા કેટલે અંશે ને કેવીક ભજવશે તે પણ હમણેનાં અનુમાનોમાં ખાસો હિસ્સો રોકે છે. પ્રાદેશિક પક્ષોની સહિયારી સત્તાચેષ્ટા કૉંગ્રેસ કે ભા.જ.પ. કોને કેવી અને કેટલી ફળશે તે અલબત્ત જોવું રહેશે. તેમ છતાં, જે વાનું પાધરું પમાતું નથી અને પૂરું પકડાતું નથી તે કદાચ જુદું જ છે : બહુ ઝડપથી આપણે એવી પરિસ્થિતિમાં મુકાઈ રહ્યા છીએ જેમાં નિર્ણયનો મુદ્દો આ કે તે પક્ષ અગર તો ફલાણી સંકલના જેટલો સરળ અને સપાટ નથી.

આ સવાલ સંકુલ એટલા માટે છે અને હોવાનો છે કે એમાં નિર્ણયનો મુદ્દો કૉંગ્રેસ કે ભા.જ.પ. કે બીજા એ નહીં એટલો તમને અને મને કેવું ભારત ખપે છે એનો છે. સ્વરાજ પછી પહેલી જ વાર – જો કે કટોકટીકાળના જળથાળ પડકારનો અપવાદ બાદ કરતાં – આપણે એક પ્રજા તરીકે આવી પરિસ્થિતિમાં મુકાયા છીએ. ૧૯૭૭ની શકવર્તી ચૂંટણીમાં પક્ષ ‘અ’ વિ. પક્ષ ‘બ’ જેટલો સાદો મુદ્દો નહોતો, પણ લોકશાહી વિ. અધિકારશાહી એ એનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ હતું.

સામાન્ય રીતે એવું કહેવામાં આવે છે કે ૧૯૭૭ની ચૂંટણીએ જયપ્રકાશના આંદોલનની આબોહવામાં રચાયેલ પક્ષના એક ઘટક તરીકે જનસંઘ (ભાવિ ભા.જ.પ.) માટે રાષ્ટ્રીય રાજકારણમાં અનુકૂળતા કરી આપી. જેમણે કટોકટીરાજ જોડે રહેવું પસંદ કર્યું હતું એ સૌ જનતંત્રને વરેલ જેપી જનતા બળોને એવો ટોણો મારવાનું પણ ચૂકતા નથી કે તમે જનસંઘને અનુકૂળતા કરી આપી. ઉપલક ઉભડક રીતે આ ટોણાને માટે અવકાશ નથી એવું પણ નથી. માત્ર, જેમણે કટોકટીરાજ સાથે રહેવું પસંદ કર્યું એમણે સામી છાવણીમાં જનસંઘની પ્રતિષ્ઠાની સગવડ કરી આપી એ એમને અને બીજાને ઝટ સમજાતું નથી. જે બીજું નથી સમજાતું તે એ કે જનતા છાવણીમાં જનસંઘ એ જનસંઘ હોવાને કારણે નહીં પણ કટોકટીરાજના વિરોધી સામાવડાના અંગ તરીકેના વૈચારિક અને વ્યૂહાત્મક ઘેરાવમાં હતો.

એ જનસંઘ (હવે ભા.જ.પ.) આજે નથી. આ લખનારને યાદ છે, ક્યારેક અડવાણીની હેડીના ભા.જ.પ. શ્રેષ્ઠીએ નરસિંહરાવને લાલબહાદુર શાસ્ત્રી પછીના અચ્છા કૉંગ્રેસી વડાપ્રધાન તરીકે ઓળખાવ્યા હતા. નરસિંહ રાવ અને મનમોહન સિંહે (વડાપ્રધાન અને નાણાપ્રધાનની જોડીએ) કથિત નવી આર્થિક નીતિ દાખલ કરી અને ભા.જ.પે. એમાં પોતાનાં આર્થિક વલણોની સ્વીકૃતિ જોઈ ત્યારે આ લખનારે અને બીજા એકબે મિત્રોએ અડવાણીને પૂછ્યું હતું કે હવે તમારો અને કૉંગ્રેસનો જુવારો શું કામ રાખો છો? (બલરાજ મધોકે એક તબક્કે કૉંગ્રેસ-જનસંઘ એકત્ર આવે એવી હિમાયત કરી પણ હતી.) અમારી ચર્ચામાં અડવાણીનો સ્પષ્ટ પ્રતિભાવ વિપળના પણ વિલંબ વગર એ હતો કે અમારું અસ્તિત્વ આર્થિક નીતિને ધોરણે નહીં પણ ચોક્કસ ઓળખવશ છે. ‘બિના હમારી હિંદુ પહચાન કે હમ, હમ નહીં રહેંગે.’

જનતા અવતાર પછીના જનસંઘે, ભા.જ.પ. રૂપે, અગાઉના જનસંઘ કરતાં જુદી પહેચાન બનાવવાની કોશિશ કરી જોઈ પણ વાત ન જામી એટલે એણે વળી ‘હિંદુ પહેચાન’ની કમર કસી અને દેશે અયોધ્યાય જ્વર અગર જુવાળ સાથે એનો સીધો સાક્ષાત્કાર કર્યો. જો કે તો પણ વ્યાપક સ્વીકૃતિ માટે આગળ ચાલતાં અડવાણી નહીં – રિપીટ, અડવાણી નહીં – પણ વાજપેયીના નેતૃત્વમાં પેલી પહેચાન ફરતે એક ઉદાર છબીનું ભામંડળ એણે રચવું પડ્યું તે આપણે ૧૯૯૮-૨૦૦૪ની ભા.જ.પ. રાજવટ હસ્તક જોયું છે. આ રાજવટને ૨૦૦૨માં જે બટ્ટો લાગ્યો તેણે એને ૨૦૦૪માં ‘ફિલગુડ’ અને ‘ઇન્ડિયા શાઈનિંગ’ છતાં સત્તા ખોવડાવી એવું વાજપેયીએ અસંદિગ્ધ શબ્દોમાં કહેલું છે.

બીજી બાજુ, ૨૦૦૨માં જેમણે ચોક્કસપણે લાભ જોયો એમણે જૂના જનસંઘનાં આરંભિક વર્ષોના પોતાના વૈકલ્પિક વિમર્શ(હિંદુ પહેચાન)ના રાજકારણની ધૂણી ઓર ધખાવી. અલબત્ત, એની સાથે વિકાસનો વેશ પણ જોડવાપણું જોયું. ૧૯૯૨માં અયોધ્યા લેતાં લખનૌ ખોયું હશે, ૨૦૦૨માં ગુજરાત સાચવતાં ૨૦૦૪માં દિલ્હી ખોયું. પણ છેવટે ૨૦૧૪માં ભલે અડવાણીને કોરાણે મેલીને પણ પેલો વૈકલ્પિક વિમર્શ ૩૧ ટકે ગાદીનશીન થયો.

આજે ત્રિશંકુ લોકસભાની સંભાવના વચ્ચે મોદી ભા.જ.પ.નો જીવસટોસટનો જંગ વ્યક્તિગત સત્તા ઉપરાંત પોતાના વિમર્શના દૃઢીકરણ વાસ્તે છે. ૨૦૧૪થી શરૂ કરેલી પ્રક્રિયા (ગાંધીનેહરુપટેલની સ્વરાજગામી રાજનીતિને ધોરણે જો કે વિક્રિયા) એ ચાલુ રાખવા માગે છે. સ્વરાજસંગ્રામ અને સ્વરાજનિર્માણના લાંબા દોરમાં જે સર્વસમાવેશી વિમર્શ હતો તે સિવાયનો વિમર્શ એને ખપે છે. આ વિમર્શ કઈ દિશામાં હશે એનાં પૂરતાં ઇંગિતો આપણને અગાઉનાં વરસો કરતાં વધુ સ્પષ્ટપણે હમણેનાં વરસોમાં મળ્યાં છે. યથાપ્રસંગ એને અંગે સમાંતરપણે અહીં ટીકાનિર્દેશ કરવાનું થતું રહ્યું છે. વાચક જો છેલ્લાં પાંચ વરસના આ સરકાર, આ સત્તાપક્ષ અને આ પરિવારના ક્રિયાકલાપને સમગ્રપણે જોશે તો તેને પણ તે સમજાઈ રહેશે. ઉત્તર પ્રદેશમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીના પરિણામ પછી એકાએક જ યોગી આદિત્યનાથની મુખ્યમંત્રીપદે પ્રતિષ્ઠા થઈ કે હમણાં ભોપાલમાં છેલ્લી ઘડીએ સાધ્વી પ્રજ્ઞા સિંહ ઠાકુરનો પ્રવેશ થયો તેનું ચોક્કસ લૉજિક છે.

ખબર નથી, કૉંગ્રેસને કે કથિત ફેડરલ મોરચાને અગર નવા મતદારને કેટલું સમજાય છે કે પક્ષો વચ્ચે નહીં પણ ‘ભારત’ માટેની લડાઈ આ છે. ધારો કે ભા.જ.પેતર વડપણ હેઠળની કોઈ મીલીજુલી રચના બની એટલા માત્રથી ભારત માટેની કોશિશ ને કશ્મકશ પૂરી થવાની નથી. આવી કોઈ સૂચિત રચના પછી અને છતાં, રાહતના લગરીક શ્વાસ પછી અને છતાં, કેટલે વીસે સો થશે એવો એક દુર્ગભેદી પડકાર તો નાગરિક સમક્ષ નિશ્ચે હોવાનો છે.

સૌજન્ય: “નિરીક્ષક”, 16 મે 2019; પૃ. 01-02