એક હાથમાં છે ખંજર
ને બીજા હાથમાં છે, કલમ
બોલો કોને લગાડું, કામે હવે ?
ફૂટપાથ પર ભૂખ્યો જીવતો, એ માણસ
ને સામે મહેલોમાં વૈભવી જીવન જીવતા એ માણસો
બોલો, કોના વિશે લખું હવે ?
એક ખંજર અનેક લોકોના ભુક્કા બોલાવી શકે તેમ છે
અને મારી આ ધગધગતી કલમ
ધગધગતો અંગાર જન્માવી શકે તેમ છે.
બોલો, કોનો ઉપયોગ કરું હવે
ખંખેરી નિરાશા હવે તો મારે ઊભા થવું છે.
જ્યાં દેખાય અત્યાચાર તેની સામે, હવે તો લડવું છે.
ઊંચકુ પેલો ઝંડો મારો લાલ કે લખ્યા કરું
આ ધગધગતી કલમ સાથે ને સળગાવું ચીનગારી
બોલો, કોને લગાડું કામે હવે ?
થાક્યો નથી, હાર્યો પણ નથી દોસ્તો,
પણ આ ગુંગણામણને હવે તો ઘરેથી શરૂ કરી
બહાર સુધી કાઢવી છે મારે બહાર
બોલો ક્યો રસ્તો અપનાવું હવે ?

તા. ૦૭-૦૬-૨૦૧૭

e.mail : koza7024@gmail.com

‘મહાભારત’ યુદ્ધ પછી વ્યક્તિઓ અને આખું લોકતન્ત્ર અસારત્વમાં તણાવા લાગેલું. એના સર્જક વ્યાસનું વચન સાંભળવાજોગ છે : યથા યથા વિપર્યતે લોકતન્ત્રમ્ અસારત્વ, તથા તથા વિરાગો અત્ર જાયતે, ન તત્ર સંશય … વ્યાસ પોતે એ અસાર અને દુ:ખદાયી મનુષ્યજીવનને બચાવી લેવા માગતા’તા. ‘મહાભારત’ની રચના પાછળનો એમનો એ ઉદ્દેશ એટલો બધો બહાર નથી આવ્યો, પણ ખૂબ જ ધ્યાન આપવા યોગ્ય છે. કેમ કે એમાં મને જીવન અને સર્જન વચ્ચેનો એક ગર્ભિત સમ્બન્ધ છતો થતો અનુભવાય છે – સર્જક ખરેખર તો મનુષ્યનાં દુ:ખોને નીરખે છે, અનુભવે છે, ને પછી પોતાની સર્જકતાએ કરીને તેનું નિરસન કરે છે. જીવન જો પીડા છે, તો સાહિત્ય અને કલાઓનાં સર્જન તેનાં રસિકડાં નિવારણ છે.

આ કોરોના કાળે પણ મૃત્યુએ પ્રગટાવેલા અસારત્વનો અને એથી જનમેલી વ્યથાઓનો પાર નથી. મને વધારે સતાવે છે તે એ કે મૃતકનાં પરિવારજનોનું શું થયું હશે. પતિ વિનાની પત્ની કે પત્ની વિનાના પતિનું અને સન્તાન વિનાનાં માબાપનું કે મા અથવા બાપ ગુમાવી બેઠેલી દીકરી કે દીકરો કેમ કરી બેઠાં થયાં હશે ને પછી કેમની રીતે સરખાં થયાં હશે. સાચ્ચો અને સખત પ્રેમ જીવનારાં પ્રેમીઓનું શું થયું હશે? એ પ્રિયા કે એ પ્રિયનાં મન-હૃદય શી રીતે સાતા પામ્યાં હશે? સાતા પછીની એ એકલતાએ કેવુંક સ્વરૂપ પકડ્યું હશે? એમના ઘા રુઝાયા હશે? શી રીતે?

વ્યક્તિઓ અને સમગ્ર સંસારતન્ત્ર અસારત્વનો અનુભવ કરી રહ્યું છે. બધું જ મિથ્યા ભાસે છે. એક જાતનો વૈરાગ્ય ભાવ જાગે છે. ચિત્તમાં બેચૅની અને અણગમતી શાન્તતા છવાઈ જાય છે.

તેમ છતાં, જીવન તો જિવાય જ છે. એટલું જ નહીં, મૉજથી જિવાય છે. લોકો સારું સારું ખાય છે, પીએ છે. આજે ગણેશચતુર્થી છે. દેશમાં ઠૅર ઠૅર ગણેશ-સ્થાપન થયું છે. વિજ્ઞાનીઓએ ચેપથી બચવા જાતજાતનાં સૂચનો કર્યાં છે, પણ લોકો તો કશી સાડીબારી વિના ગણેશ-વિસર્જન સુધી આ ઉત્સવને ભક્તિભાવથી અને રંગેચંગે મનાવવાના જ. ઘણા તો એવા મિજાજથી કે -કોરોનાની ઍસી કે તૅસી ! લાડુ આમ તો બ્રાહ્મણોના ગણાય પણ આજે એ સૌના અને સૌને માટે મોદ-ક.

આમ, જોવા જઈએ તો, ઉત્સવો આપણા ઉત્સાહને જગવે છે, ખીલવે છે. એટલો સમય કોઈપણ જાતના સંસારી હેતુ વિના જીવી લેવાય છે. કહેવું તો એમ જોઈએ કે ઉત્સવો પેલા અસારત્વનો નાશ કરે છે …

મને આ ક્ષણે કવિ કાલિદાસનાં બે વચન યાદ આવે છે : એક એમણે એ કહ્યું છે કે ઉત્સવપ્રિયા જના: -લો કો ઉત્સવપ્રિય છે. સાચું છે, આગળ-પાછળના સંજોગો ભલે ને વિપરીત હોય, માણસમાત્રને ગાવું-નાચવું ને હસવું-કૂદવું ગમે છે. બીજું એમણે એ કહ્યું છે કે લોકોની રુચિ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. એટલે ગાવા-નાચવાનું તેમ જ હસવા-કૂદવાનું પણ પ્રજાએ પ્રજાએ ભિન્ન હોય છે.

આપણને એવું લાગે કે આપણો ભારત દેશ જ ઉત્સવો ઊજવે છે. ગણેશ ચતુર્થી પહેલાં જન્માષ્ટમી તે પહેલાં રામનવમી તે પહેલાં મકરસન્ક્રાન્તિ ને તે પહેલાં દીપોત્સવી એમ ઉત્સવોનું એક નિશ્ચિત ચક્ર સદીઓથી દેશવાસીઓના મન-હૃદયમાં ગોઠવાઈ ગયેલું છે. પણ એવું નથી, વિશ્વની બધી પ્રજાઓ ઉત્સવો ઊજવે છે. હા, આપણા ઘણા ઉત્સવો દેવો સાથે જોડાયેલા છે, એટલા બીજી પ્રજાઓના નથી …

યુરપના ધ નેધરલૅન્ડ્સના મોસ્ટ પૉપ્યુલર સિટી આમસ્ટર્ડામમાં હું અવારનવાર રહ્યો છું. ૧૬૫થી પણ વધુ કનાલ્સનું આ સિટી એની નાઇટ-લાઇફ માટે જગમશહૂર છે – સારીનરસી બન્ને દૃષ્ટિએ. એ વાત ફરી ક્યારેક. પણ ત્યાં દસથી વધુ મ્યુઝિક ફેસ્ટિવલ યોજાય છે. ખૂબ લોકપ્રિય છે, ‘આમ્સ્ટર્ડામ ડાન્સ ઇવેન્ટ’. પાંચ દિવસની કૉન્ફરન્સ ને પાંચ લાખ જેટલા લોકો ધસી આવ્યા હોય છે. પ્રકાશ અને ગાયન-વાદન-નર્તન સાથે ઉલ્લાસની રેલમછેલ ઊડતી હોય છે. આ ઉત્સવને behemoth નામ અપાયું છે – કોઈ પ્રચણ્ડકાય પ્રાણી …

વર્ષમાં એક એવો ઉત્સવ છે, જેમાં ઠેકઠેકાણેથી લાખ્ખો લોકો આમ્સ્ટર્ડામમાં ભેગા થાય છે. તે દિવસે તમામ દુકાનો અને ધંધા બંધ રખાય છે. પણ નવી નવી કામચલાઉ દુકાનો રાતોરાત ઊભી કરાય છે. કેટલીક તો એવી જેમાં ચીજવસ્તુઓ, નાખી દેવાના ભાવે વેચાય છે. તમે પણ તમારી વસ્તુઓ વેચી શકો. એમાં જૂની-નવી કે વાપરેલી – ન વાપરેલીનો ભેદ જોવાતો નથી. આમ તો બાર્ગેઈન કદી થાય નહીં પણ તે દિવસે ખાસ્સી રકઝક કરી શકાય છે. વિખ્યાત ડીજે-કલાકારો સાઉન્ડ ટ્રૅકિન્ગ અને નાચગાન વડે આખા શહેરને ગજવે છે, કાનમાં ઇયર-બટ્સ નાખવાં જ પડે. લોકો – લગભગ બધા – બીયર પીએ છે. ડબલાં જેમ ફાવે એમ ફગાવી દે છે. જો કે, બીજી સાંજ સુધીમાં આમ્સ્ટર્ડામને હમ્મેશ હોય છે એવું ને એટલું સ્વચ્છ કરી લેવાય છે.

એક ઉત્સવ એવો છે, જેમાં કલાકાર વ્યક્તિ પોતાના ઘરે સ્વરચિત કે અન્યોએ રચેલાં ચિત્રોનું પ્રદર્શન ગોઠવે છે. ઘરની બહાર વાવટો ફરકાવીને લોકોને ઇન્વાઈટ કરે છે. લોકો આવે, જુએ, અભિપ્રાય આપે, ચર્ચા-ચર્ચી કરે, લખે, ફોટા પાડે, પડાવે. એક વાર એવું ઍક્ઝિબિશન અમે અમારે ત્યાં પણ યોજેલું … સ્વાગત માટે ચૉકલેટ્સ રાખવાની, જેને ખાવી હોય એ જાતે લઈ લે …

ભરપૂર ભયાનક ઍબ્સર્ડિટી વચ્ચે, વિસંગતિ વચ્ચે, એટલી જ મહાન અને શામક સંગતિ રચી લેનારા માણસના આ સ્વ-ભાવને કેવોક કહેવો? આવી ગાંડિયા જેવી પણ રીઢી મનુષ્યપ્રકૃતિને કેમ વર્ણવવી? એનો ઉત્તર એ છે કે માણસ વિસંગતિને સંગતિમાં રૂપાન્તરિત કરી જાણે છે. રડે છે પણ હસી ય શકે છે …

= = =

(August 22, 2020: Ahmedabad)

ADE : Amsterdam Dance Event.

અહીં તો ન્યાય ન્યાયાધીશોનો તોળાવાનો છે

ઘટનાક્રમ રસપ્રદ છે. ૧૯૧૭ના એપ્રિલ મહિનાની ૧૮મી તારીખના એ ઐતિહાસિક દિવસની આજે યાદ આવે છે. બિહારના ચંપારણ જિલ્લાના વડામથક મોતીહારીમાં ગાંધીજી સામે મુકદ્દમો ચાલવાનો હતો. તેમની સામે આરોપ હતા શાંતિભંગ કરવાના ઈરાદાથી ચંપારણમાં પ્રવેશવાનો અને ગળીનું વાવેતર કરતા ખેડૂતોને ઉશ્કેરવાનો. ટૂંકમાં ઉશ્કેરાટ અને હિંસા ફેલાવવાના ગંભીર આરોપ કરવામાં આવ્યા હતા. અદાલતના જજસાહેબે એમ માન્યું હતું કે ગાંધીજી બેરિસ્ટર છે એટલે પોતાના બચાવમાં લાંબી લાંબી દલીલોનો મારો ચલાવશે. સરકારની ધારણા પણ એવી જ હતી એટલે રાંચીથી (ત્યારે અવિભક્ત બિહારની રાજધાની રાંચી હતી) મોટા અંગ્રેજ વકીલો કાયદાના મોટા થોથાં લઈને અદાલતમાં હાજર થયા હતા.

બરાબર અગિયારના ટકોરે અદાલતમાં સુનાવણી શરૂ થઈ. ગાંધીજી સામેનું આરોપનામું વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યું. એ પછી ગાંધીજીએ પોતાનું નિવેદન વાંચવાની રજા માગી જે તેમને આપવામાં આવી. ગાંધીજીએ તેમના નિવેદનમાં કહ્યું કે, ‘હું ગળી ઉગાડનારા ખેડૂતોની સાચી હાલત જાણવા માટે ચંપારણ આવ્યો છું. સત્ય જાણવું અને સત્ય દુનિયાને કહેવું એ દરેક વ્યક્તિનો માનવીય અધિકાર છે અને તે જો ગુનો હોય તો એ ગુનો હું વારંવાર કરવાનો છું. હું સ્વેચ્છાએ ચંપારણ છોડીને જવાનો નથી. તમે મને બળજબરી ચંપારણની બહાર મોકલશો તો હું પાછો આવીશ. ત્યાં સુધી આવીશ જ્યાં સુધી મારી અંદર પ્રાણ છે. હા, સત્ય જાણવા માટે ચંપારણમાં પ્રવેશવું અને લોકોને મળવું એ જો અદાલતની દૃષ્ટિએ ગુનો બનતો હોય તો તમે મને સજા કરીને જેલમાં મોકલી શકો છો. આનાથી વધારે મારે મારા બચાવમાં કાંઈ કહેવું નથી એટલે અદાલતે દલીલો દ્વારા તેનો કિંમતી સમય બગાડવાની જરૂર નથી. હું અત્યારે જ જેલ જવા તૈયાર છું.’ — ગાંધીજીની પાસે એક બેગ પડી હતી જેમાં જેલમાં લઈ જવા માટેનાં કપડાં અને પુસ્તકો હતાં.

જજ શું બોલે! ગણીને ૧૫ મિનિટમાં ખટલો પૂરો. હવે? જજે અસમંજસની સ્થિતિમાં અત્યંત વિનય સાથે કહ્યું : મિ. ગાંધી, ચુકાદો પછી આપું તો ચાલે? બપોર પછી વળી જજસાહેબે ગાંધીજીને પૂછ્યું કે ચુકાદો બે દિવસ પછી આપું તો ચાલે?

અત્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે. અદાલતના તિરસ્કારના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતના ત્રણ જજોની બેન્ચે પ્રશાંત ભૂષણને ગુનેગાર ઠરાવ્યા, પણ પછી કહ્યું હતું કે ચુકાદો હમણાં નહીં ૨૦મી ઑગસ્ટે આપવામાં આવશે. મેં મારી ગુરુવારની કૉલમમાં લખ્યું હતું એમ ૨૦મી તારીખે જજોએ અને અદાલતે પોતે જ પોતાના વિષે ચુકાદો આપવાનો હતો અને એ સાથે આખું જગત ભારતનાં ન્યાયતંત્ર અને સર્વોચ્ચ અદાલત વિષે ચુકાદો આપવાનું હતું.  આમ તો ભારતનાં ન્યાયતંત્રનો ન્યાય થઈ જ ગયો છે, હવે સજા સંભળાવીને કેટલી હદે તે નીચે જાય છે એ જ દુનિયાને બતાવવાનું હતું. આખી સભ્ય દુનિયાની નજર ગુરુવારે જગતના સૌથી મોટા લોકશાહી દેશની સર્વોચ્ચ અદાલત પર હતી.

મોતોહારીના મેજિસ્ટ્રેટની માફક સર્વોચ્ચ અદાલતના ત્રણ ન્યાયમૂર્તિઓએ હજુ વધુ બે દિવસ સજા સંભળાવવાનું માંડી વાળ્યું છે. તેમણે પ્રશાંત ભૂષણને કહ્યું હતું કે, ‘તમે તમારા કથન માટે થોડો પણ ખેદ પ્રગટ ન કરો!’ સામે પ્રશાંત ભૂષણે કહ્યું હતું કે, ‘હું દયાની યાચના કરવા માટે અહીં ઊભો નથી. મેં કશું ખોટું કર્યું નથી, પણ અદાલતને એમ લાગે છે કે મેં ગુનો કર્યો છે તો સજા ભોગવવા હું આ ક્ષણે જ તૈયાર છું. મેં જ્યારે ખોટું કર્યું જ નથી ત્યાં ખેદની ક્યાં વાત આવી?’

અદાલતે પ્રશાંત ભૂષણને ગુનેગાર તો ઠરાવ્યા પણ હવે સજા કરતા સંકોચ અનુભવે છે, કારણ કે આખી દુનિયામાં સર્વોચ્ચ અદાલતની થૂ થૂ થઈ રહી છે. આખું જગત ભારતના ન્યાયતંત્રને  ન્યાયના ત્રાજવે તોળી રહ્યું છે. અદાલતને અને જજોને અત્યારે લખાઈ રહેલા લોકતંત્રના કાળા ઇતિહાસના પ્રકરણમાં અમર થવામાં ડર લાગે છે. તેમને ખબર છે કે ઇતિહાસ તેમને બંધારણદ્રોહના ગુના માટે ગુનેગાર ઠેરવવાનો છે.

ના, પ્રશાંત ભૂષણ કોઈ ગાંધીજી નથી. વીર બે પ્રકારના હોય છે. એક વીર જે પોતે વીરતા બતાવીને જાય અને બીજા મહાવીર જે વીરત્વનો ચેપ લગાડીને જાય. ગાંધીજી આવા મહાવીર હતા. દુનિયાને તેમણે નિર્ભય થઈને અવાજ પ્રગટ કરતા શીખવ્યું. આજે દુનિયામાં કરોડો લોકો સત્યને વાચા આપી રહ્યા છે. ઘણા લોકોને એવો ભ્રમ છે કે ગોળી, ગાળ કે દંડવાથી અવાજ બંધ થઈ જતા હોય છે. જેનું કોઈ પરિણામ આવતું નથી એ વાંઝિયો માર્ગ તેઓ વારંવાર અપનાવે છે. દુનિયાના બીજા અનેક લોકોની જેમ પ્રશાંત ભૂષણ અવાજ કરવાની નિર્ભીકતા ધરાવે છે. માટે તો ૧૦૩ વરસ પછી સર્વોચ્ચ અદાલતમાં મોતીહારીનું પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે. માત્ર એક તસુ પાછીપાની ન કરો! નહીં? ઠીક, તો ચુકાદો પછી સંભળાવું તો ચાલે?

એટલું કબૂલ કરવું રહ્યું કે મોતીહારીના અંગ્રજ જજ સર્વોચ્ચ અદાલતના ત્રણ જજો કરતાં વધારે પ્રમાણિક, પારદર્શક અને બાહોશ પણ હતા. ગુનેગાર ઠેરવો તો સજા કરવી પડે અને દરેક વખતે સજા કરવી સહેલી નથી હોતી. મોતીહારીના જજે ગાંધીજીને ગુનેગાર જ નહોતા ઠેરવ્યા એટલે સજા કરવાનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત નહોતો થયો. કોઈ એવો ગુનેગાર પણ હોય જે ગુનેગાર નથી હોતો, એવો ગુનેગાર ગુનાનો બચાવ નથી કરતો અને એવો ગુનેગાર સજાથી બચવા યાચના નથી કરતો. આવું જ્યારે બને અને ન્યાયાધીશોને તેની જાણ હોય ત્યારે ન્યાય ન્યાયાધીશનો તોળાતો હોય છે.

આજે સર્વોચ્ચ અદાલત અને તેના જજો કઠઘરામાં ઊભા છે. કસોટી રોજ નથી થતી, પણ જ્યારે થાય છે ત્યારે પસીનો છોડાવી દેતી હોય છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 23 ઑગસ્ટ 2020