એક વૃદ્ધ
જેલના સળિયા પાછળ સબડે છે બે વરસથી!
એક વાર નહીં, બે વાર નહીં, ત્રણ વાર નહીં,
વારંવાર ન્યાયની અદાલત (!) દ્વારા જામીન નામંજૂર!
 
એક બીમાર વૃદ્ધ સરકારી હૉસ્પિટલની પથારીમાં 
પૂરતી સારવાર વિના પીડાથી અકળવિકળ અવસ્થામાં પારાવાર દુઃખ અનુભવતાં
પોતાની સ્મૃતિ ખોઈ બેઠો છે એંસી વરસની વયે,
ઘરપરિવારથી દૂર, ઘણો ઘણો દૂર 
કદાચ હવે ક્યારે ય એ પોતાના ઘરનું આંગણું
જોઈ શકશે નહીં.
એ વૃદ્ધ હવે ક્યારે ય કવિતા લખી શકશે નહીં
ક્યારે ય સત્ય ઉચ્ચારી શકશે નહીં
ક્યારે ય પ્રવચન કરી શકશે નહીં
અને ક્યારે ય પોતે ડગ ભરી શકશે નહીં

કોરોનાની મહામારી વચ્ચે ડરી ગયેલી સરકાર
એક બીમાર વૃદ્ધથી
કેમ આટલો બધો અજંપો અનુભવે છે?
એની કવિતાથી તો ખરી
પણ એની અસ્ખલિત દલીલોથી
જામીન મંજૂર કરતી વખતે થરથરી ઊઠે છે
અદાલત અને સરકાર પણ!
સાબિતી મળે છે એ વાતની કે અંધારું
આજે પણ ડરે છે પ્રકાશનાં એકાદ-બે મામૂલી કિરણોથી!

રંગીન ડૂચા અને લાકડાની પટ્ટીઓથી
શણગારેલા રાવણને પણ ખબર છે
પોતાની શક્તિઓ કેટલી પોકળ છે!
તો ય એટલું તો એ સમજે છે કે
કલમ આખરે તો  અતિ સમર્થ છે, શક્તિશાળી છે 
આજે પણ
સત્તાના સૂત્રોને ઝુકાવવા માટે,
કથિત મહાયોદ્ધાને પરાજિત કરવા માટે! 

વિચાર કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં
ના તો મરે છે કે ના તો ડરે છે.
વ્યક્તિ વૃદ્ધ થઈ શકે,
પણ વિચાર ક્યારે ય વૃદ્ધ થઈ શકે નહીં
અને સલામતીનાં વિધવિધ શસ્ત્રો વચ્ચે ઘેરાયેલો
સત્તાધીશ ભયમુક્ત રહી શકતો નથી-થઈ શકતો નથી.
અને શબ્દની શક્તિ સત્તાથી હંમેશાં બળવત્તર
હોય છે ઘણી ઘણી ઘણી ઘણી …….!

હિંદી અનુવાદઃ હુબનાથ પાંડે

ગુજરાતી અનુવાદઃ રમણ વાઘેલા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 24 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 16

https://www.youtube.com/watch?v=TganCJR5NRg

(આજકાલ વ઼ૉટ્સએપ, ફેસબુક કે ઇ-મેલ કે બીજા કોઇ પણ માધ્યમના પરદે કોરાના સામે કવચ, પ્રતિકાર, લડત અને વિજય મેળવવા માટેના દેશી ઔષધોના એટલા બધા નુસખા ઉભરાય છે કે વૈદ્ય-ગાંધીની દુકાનોને સારા તડાકા પડી રહ્યા છે. એ જોઈને એલોપથી અને હોમિયોપથીના મેડિકલ સ્ટોરવાળા પણ હળદર-સૂંઠના ગાંગડે મૌખિક વૈદું આચરતા થઈ ગયા છે. દેશી ઔષધો પરત્વેના પૂરા આદર સાથે પણ દરેક જાગ્રત વ્યક્તિએ વિચારવું તો પડે જ કે શું આ નવાગંતુક અજાણ્યા રોગ કોવિડ-19, કે જેની સામેનું શસ્ત્ર હજુ દુનિયા શોધી નથી શકી, તેની સામે આ બધાં ઓસડિયાં કારગર નીવડી શકે? જો એનો જવાબ ‘હા’માં પેદા કરી આપવો હોય, તો શું એ વૈજ્ઞાનિક ધોરણે સિદ્ધ કરી શકાય એમ છે? એનો ભાવનગરના ડૉ. ફિરદૌસ દેખૈયાની ફેસબુક વૉલ પરથી મળેલો જવાબ, સરળીકરણ માટે થોડા મામૂલી સંમાર્જન સાથે. — રજનીકુમાર પંડ્યા)

***

ઇલેક્ટ્રોનિક મીડિયા અને મુદ્રિત માધ્યમો ઉપરાંત મુખોમુખો કોઈપણ નવી સારવારપદ્ધતિ અદ્ધરોઅદ્ધર જ અમલમાં નથી આવતી. હું એક ડૉક્ટર છું. ધારો કે મને કોઈ એમ કહે કે હળદર કોવિડનો રામબાણ ઇલાજ છે. (ઉદાહરણ તરીકે હળદરને બદલે કોઈ ભૂરી દવા કે પારજાંબલી કિરણોને પણ લઈ શકાય.) તો સૌ પ્રથમ,  કોવિડ-19 નવી બીમારી હોવાથી, આ પ્રકારની અગાઉની બીમારીઓમાં હળદર કેટલી ઉપયોગી છે એ મારે તપાસવું પડે. તેને કહેવાય રેફરન્સ. એ સાબિતીઓ માટે આધારભૂત નક્કર પુરાવા જોઈએ. જો હળદર કોવિડમાં કામ કરે એ માત્ર મારો તુક્કો જ હોય તો એને કહેવાય કેવળ હાઇપોથિસીસ એટલે કે ધારણા. 

આ ચોક્કસ ઉદાહરણમાં હળદર આયુર્વેદિક પદાર્થ હોવાથી મારે કોવિડની સારવાર માટે તેને દવા તરીકે સ્વીકારતાં પહેલાં આયુર્વેદનાં હળદર વિશેનાં આધારભૂત સંશોધનો તપાસવાં પડે, જેનો સ્રોત ચરકસંહિતા કે ઉપનિષદથી લઈને અત્યારનાં આયુર્વેદિક કે એલોપથિક સંશોધનો સુધીનું કંઈ પણ હોઈ શકે. હળદરને કોવિડનો રામબાણ ઇલાજ સાબિત કરવા માટે મારે સૌ પહેલાં એની ક્લિનિકલ ટ્રાયલ કરવી પડે. તેમાં ત્રણ પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવા પડે :

• શું આ સારવાર કામ કરશે?

• શું એ બીજી સારવાર પદ્ધતિઓથી બહેતર છે?

• શું આની કોઇ આડઅસરો કે પશ્ચાદ્દ અસર છે?

આ ઉપરાંત એનો ડોઝ (દરેક રોગમાં અલગ અલગ ડોઝ પણ અજમાવવામાં આવે છે. એ નક્કી કરવા માટે પણ આધાર જોઈએ), સારવારનો સમયગાળો, સારવારનું વિરામબિંદુ એટલે કે ક્યારે સારવાર પૂરી કરવી, એ સારવાર જીવનની ગુણવત્તા પર કેવી અસર કરે છે — એવાં ઘણાં લક્ષ્યાંકો નક્કી કરીને એની અજમાયશ શરૂ કરવા માટે એક પ્રપોઝલ બનાવવી આવશ્યક છે.

***

1. સારવાર અસરકારક છે કે નહીં એ નક્કી કરવા માટે દરદીઓનાં ઓછામાં ઓછાં બે જૂથ બનાવવાં પડે. એકમાં હળદર વાપરીને તેનાં પરિણામ તપાસવાં પડે. બીજામાં એ વાપર્યા વગરનાં પરિણામો તપાસવા પડે. કારણ કે આ તો પ્રયોગ છે. હળદરનો માનવજાત માટે બીજા અનેક રોગોમાં ઉપયોગ સાબિત થઈ ચુકેલો છે. એટલે આ પરીક્ષણમાં હું સીધો માનવ પર પ્રયોગ કરી શકું. પણ એની જ્ગ્યાએ  કોઇ નવું ઔષધ હોય તો પહેલાં શરીરની બહાર, પછી જાનવરો પર જેમ કે ગિનીપીગ, ઉંદર વગેરેમાં પ્રયોગ કર્યા પછી જ માણસમાં પ્રયોગ કરી શકાય. એવા પ્રયોગ માટે જે તે માણસોને માહિતગાર કરીને એમની સંમતિ મેળવી લેવી પડે.

2. બીજી સારવાર પદ્ધતિઓથી એને બહેતર સાબિત કરવા માટે બીજી પદ્ધતિઓનાં સંશોધનો દ્વારા જે પરિણામ પ્રકાશિત થયાં હોય એની સાથે એને એ જ માપદંડો વડે સરખાવવાં પડે. એમાં આંકડાશાસ્ત્ર પણ લગાડવું પડે. આમાં અને બીજી પદ્ધતિઓમાં નોંધપાત્ર તફાવત હોય તો જ એ બહેતર સાબિત થાય. પરિણામોની તુલના કરતી વખતે મામૂલી તફાવતને તો નજરઅંદાજ કરવાનો હોય છે. પદ્ધતિ Aમાં 100માંથી 50 કિસ્સામાં સારું પરિણામ મળે અને પદ્ધતિ Bમાં 100માંથી 56 કિસ્સામાં સારું પરિણામ મળે, તો માત્ર એટલા તફાવતને કારણે એવો નિષ્કર્ષ કાઢી ન શકાય કે સારવાર માટે પદ્ધતિ B પદ્ધતિ A કરતાં બહેતર છે. જટિલ આંકડાશાસ્ત્રીય ગણતરીઓ પછી એ નક્કી થાય કે એ તફાવત ખરેખર નોંધપાત્ર છે કે નહીં.

3. જેની અગાઉથી જાણ હોય એવી આડઅસરોની સંબધકર્તા દરદીઓને અગાઉથી જાણ કરવી પડે. એ સિવાય કંઈ પણ થાય એ માટે કોઈ પ્રયોગકર્તા જવાબદાર નથી એ મતલબની દરદીની લેખિત સંમતિ લેવી પડે.

હવે આ આખો પ્લાન પ્રમાણભૂત-ઑથોરાઇઝ્ડ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં રજૂ કરવો પડે. એ સંસ્થાનું બોર્ડ હોય. તેમાં આવી અજમાયશ કરવાની મારી દરખાસ્ત સ્વીકૃત થાય પછી જ હું એ પ્રયોગ અધિકૃત રીતે આરંભી શકું. આ બોર્ડનું કામ એ છે કે મારી દરખાસ્તનાં કાનૂની, નૈતિક અને પારસ્પારિક હિતઘર્ષણ સહિતનાં બધાં પાસાંઓ તપાસીને પછી જ મંજૂરી આપે. મારા પ્રયોગના દરેક તબક્કે મારે આ કમિટીને રિપોર્ટ કરવો પડે.

આ તબક્કા વટાવ્યા પછી મારી ક્લિનિકલ ટ્રાયલ ચાલુ થાય. તેના 3 તબક્કા છે:

* માત્ર 6થી 10 માણસ જેટલા નાના જૂથ પર પ્રયોગ થાય.

* ઉપરના ફેઝમાં સારું પરિણામ મળે, તો પછી 20-300 જેટલા માણસોના જૂથમાં પ્રયોગ થાય

* ફેઝ-2ની સફળતા પછી 300-3000 સુધીના જૂથમાં પ્રયોગ થાય.

આ ત્રણેય ફેઝમાં મને હળદરનું સરસ પરિણામ મળે એટલે મારી સારવારને માન્યતા મળી કહેવાય. પણ તેમ છતાં હજી એ સ્થાપિત ચિકિત્સા પદ્ધતિ નથી; ભલે મીડિયામાં જાહેરાત થાય કે આ ડૉક્ટરે કોવિડનો અસરકારક ઈલાજ શોધી કાઢ્યો. પણ હવે એ સારવાર બહોળા સમુદાયમાં અમલમાં મૂકાય. પછી એનો ફેઝ-4 શરૂ થાય, જેમાં મારો એના વિશેનો અભ્યાસ ચાલુ રહે. એ અભ્યાસમાં મને સફળતા મળે, પછી જ મારું રિસર્ચ કારગર સાબિત થાય.

તો આટલાં દળણાં દળવા પડે. બાકી આવા આધાર વગર મીડિયામાં મોટા મોટા ઇન્ટરવ્યૂ આપીને વાતને વાઇરલ કર્યેથી વાતની સત્યતા સાબિત નથી થતી. ઊલટાના કાયદાની ચુંગલમાં ફસાયા તો એવી પ્રસિદ્ધિ કોઈ મદદે નહીં આવે. એટલે જ આવા નુસખાઓ માધ્યમોમાં વહેતા મુકવા માગનારાઓને હું કહેવા માગું છું કે જો આ ફક્ત તમારા તુક્કાઓ જ હોય તો એને અમલમાં ન મૂકો અને જનતાને એની જાણ વગર પ્રયોગનું સાધન ન બનાવો. બાકી, સારવારશાસ્ત્ર એટલું આળું છે કે ધારો કે એક દવાના ચાર ડોઝ જ માર્ગદર્શિકા પ્રમાણે નિર્દેશિત હોય, તો પછી હું ડૉક્ટર તરીકે પણ ત્રણ કે પાંચ ડોઝ મારી મુનસફીથી આપી નથી શકતો. ત્યાર પહેલાં એ મારે સાબિત કરી આપવું પડે એ ડોઝ જરૂરી હતા.

માટે, આવા કોઈ પણ ઈલાજ વિશે મીડિયામાં આવે એટલે દોડાદોડી ન કરવી જોઇએ. પહેલાં એ દાવા વહેતા કરનારાઓને પૂછવું ઘટે કે તમે કયા આધારે આ દાવાઓ કરો છો? વિચાર કરો કે હાઇડ્રૉક્સિ-ક્લોરોક્વિન, રેમડેસિવિર, ટોસિલિઝુમાબ જેવી અત્યારે વપરાતી દવાઓ વિશે પણ WHO સહિત દરેક સંસ્થા તરફથી સંશોધન જેમ જેમ આગળ વધતું જાય છે એમ ગાઇડલાઇન્સ સતત બદલાતી જાય છે. આ બધું કોઈ આધાર વગર નથી થતું. આપણી હાલત અત્યારે એવી છે કે પ્રમાણભૂત સારવાર હજી નથી, એટલે એમાં શંકા-કુશંકાઓને લીધે વૈકલ્પિક સારવાર મેદાનમાં આવે છે, જેમાં ગેરંટી સાથેના દાવાઓ કરાય છે. લોકો એની પાછળ દોડે છે. વસ્તુત: આવા ઈલાજોની પાછળ દોડનારામાં અને ભૂવાઓ પાસે ઇલાજ કરાવનારા કે તાવીજ-દોરા કરાવનારામાં કોઈ ફરક નથી.

એક વાત ચોક્કસ છે કે મેલેરિયાને જેમ ક્લોરોક્વિન મળી, શીતળાને એની રસી મળી એમ કોરોના વાઇરસનો પણ રામબાણ ઈલાજ મળશે જ અને એમાં વિજ્ઞાન સિવાય કોઈ આપણો ઉદ્ધાર નહીં કરી શકે.

e.mail : drfirdausd@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 24 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 02-03

ભગવાન બુદ્ધનો અને તેમનો ધર્મ ફેલાવનાર સમ્રાટ અશોકનો સંદેશ વર્ષો બાદ (લોકો તેમને અછૂત-અપવિત્ર ગણે તો પણ) દલિતોના દિલોદિમાગમાં સચવાઈ રહ્યો હશે, એવું એટલા માટે જણાય છે કે ઉત્તર પ્રદેશના સારનાથથી આશરે ૭૧ કિલોમીટરના અંતરે આવેલા બાંસગાંવનાં એક દલિત દંપતીએ ૪૨ વર્ષ પૂર્વે પોતાની કૂખે અવતરેલા બાળકનું નામ પાડ્યુ ‘સત્યમેવ જયતે’. જવલ્લે જ જોવા-જાણવા મળે તેવું નામ. આજે પણ ૩૦ વ્યક્તિનું આ કુટુંબ એક ચૂલે જમે છે. એ કુટુંબના અન્ય એક 32 વર્ષીય અને કલકત્તાની 'આર્કિઓલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા'માં નોકરી કરતા પિતરાઈનું નામ અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્ય જનકના નામ પરથી 'લિંકન' રાખવામાં આવ્યું હતું.

'સત્યમેવ જયતે'નો ઉલ્લેખ અથર્વવેદ સાથે સંકળાયેલા 'મુંડક ઉપનિષદ'ના ત્રીજા મુંડકના પ્રથમ ખંડના છઠ્ઠા શ્લોકમાં જોઈ શકાય છેઃ સત્યમેવ જયતે નાનૃતમ્. હંમેશાં 'સત્ય'નો વિજય થાય છે, અસત્યનો નહીં. નાત-જાતના વાડાઓમાં વહેંચાયેલા ભારતની સમાજ-ધર્મ-રાજ-શિક્ષણ નીતિ ગૌતમ બુદ્ધના અઢી હજારથી વધુ વર્ષના ભવ્ય જ્ઞાનપ્રબોધનના ઐતિહાસિક વારસા બાદ પણ 'સત્ય' કોને કહેવાય તેનો તથા સર્વને ન્યાય-શાંતિનો અનુભવ આપી શકે તેવો, અર્થ શોધી શકી નથી.

બાંસગાંવના સત્યમેવ જયતે ઉર્ફે પપ્પુરામ (પિતા રામસુખરામ) ૪૨ વર્ષની ઉંમરે પોતાની પત્ની મુન્નીદેવી અને ચાર બાળકો સાથે સહિયારા કુટુંબમાં રહેતા હતા. સૌથી મોટું બાળક ૧૨ વર્ષનું. કુટુંબ સહિયારી માલિકીની ૧૫ વીઘા ખેતીની જમીન ધરાવે છે. સત્યમેવ જયતે પ્રથમ વાર બાંસગાંવના સરપંચ તરીકે ચૂંટાયા. વાંસ અને હરિયાળીની ઝલકથી ગામનું નામ બાંસગાંવ. તાલુકો-પ્રખંડ તરવા અને જિલ્લો આઝમગઢ. ગામની વસતિ ૨,૪૧૩ અને તેમાં દલિત વસતિ ૧,૧૬૯, એટલે કે ૪૮.૭ ટકા. ઠાકુર-બ્રાહ્મણનાં ૩૦ ખોરડાં. તાલુકામથક તરવાથી ગામનું અંતર ૧૯ કિ.મી., જિલ્લા મથક આઝમગઢથી ૩૨ કિ.મી. અને પાટનગર લખનૌથી ૩૦૨ કિ.મી. આ ગામ મેહનગર વિધાનસભા ક્ષેત્ર હેઠળ આવે છે, જે અનુસૂચિત જાતિ માટે આરક્ષિત છે અને હાલ તે બેઠક સમાજવાદી પક્ષને ફાળે છે. લોકસભા મતવિસ્તાર આઝમગઢનું પ્રતિનિધિત્વ પૂર્વ મુખ્ય મંત્રી અખિલેશ યાદવ કરે છે.

સરપંચ સત્યમેવ જયતેની હત્યા પછી

૧૪મી ઓગસ્ટ ૨૦૨૦ના રોજ દેશ ૭૪માં આઝાદીના રાષ્ટ્રીય પર્વની ઉજવણીની તૈયારી કરતો હતો ત્યારે સાંજના પાંચેક વાગ્યે સરપંચ સત્યમેવ જયતેનું ખૂન થયું. છેલ્લા ૨૪ કલાકમાં આઝમગઢ જિલ્લામાં ૩ ખૂન થયાં તેમાંનું આ એક હતું તેમ ‘નવભારત ટાઇમ્સ’ જણાવે છે. પોતાના ઘરથી થોડે દૂર ખાનગી કોલેજ(શ્રીકૃષ્ણ પી.પી. કોલેજ)ની પાછળ સત્યમેવને આરોપી બોલાવી ગયા અને તેને છ ગોળી મારી. માથામાં મારેલી ગોળી ઘાતક હતી. તેમને મોટરસાઇકલ પર આવી બોલાવી જનાર વિવેકસિંહ ઉર્ફે ભોલુ, સૂર્યવંશ દુબે, બ્રિજેન્દ્રસિંહ ઉર્ફે ગપ્પુ અને વસીમ હતા. હત્યા બાદ આરોપીઓ સત્યમેવના ઘરે આવીને, તેની માને ગાળો ભાંડીને કહેતા ગયા કે સત્યમેવની લાશ જોઈ લો.

ઘટનાના ૭૨ કલાક બાદ આરોપી લાપતા છે. પોલીસે દરેક આરોપીની ભાળ મેળવવા રૂ. ૨૫,૦૦૦નું ઇનામ જાહેર કર્યું છે અને આરોપીનાં સગાંને અટકાયતમાં લીધાં છે. છેલ્લા સમાચાર મુજબ એક આરોપીની પોલીસે ધરપકડ કરી છે અને બે આરોપી પોલીસની પકડમાંથી ભાગી ગયા. પકડાયેલ વિવેકસિંહે ધરપકડ અગાઉ પોલીસ પર ગોળી ચલાવી, પણ પોલીસ એન્કાઉન્ટરમાં તે મર્યો નથી. તેની પાસેથી તમંચો અને કારતૂસ મળ્યા છે.

ખૂન થયા પાછળનું કારણ જાણવા મળ્યા મુજબ, 'મનરેગા'ના કામ અંગે ઠાકુરો સરપંચ સત્યમેવ જયતેની કાગળોમાં સહી કરાવવા મથતા હતા અને ગેરકાયદેસર કામ ન કરવા માંગતા સત્યમેવે તેમ કરવા ઇન્કાર કર્યો. એક દલિત ઠાકુરને’ ના પાડે તે તેમના માટે અસહ્ય હતું. અગાઉ હત્યાના આરોપી ગપ્પુએ સરકારી રસ્તો પોતાની સંપત્તિવાળા તળાવમાં વાળી લીધો હતો. તેનું સમાધાન થવા છતાં દબાણવાળી જમીન ખાલી કરી ન હતી.

યોગ્ય કલમ હેઠળ ફરિયાદ

બાંસગાંવ પોલીસ કુમકથી દૂર નથી. બોનગરિયા બઝાર પોલીસચોકી ગામથી ૧.૮ કિ.મી., રાસેપુર પોલીસચોકી ૨.૯ કિ.મી. અને તરવા પોલીસમથક ૧૪.૪ કિ.મી. દૂર છે. ગુસ્સે ભરાયેલા દલિતોનું ટોળું બોનગરિયા બઝાર પોલીસચોકી ગયું અને તોડફોડ કરી. અંધાધૂંધીના માહોલમાં પોલીસની ગાડી નીચે ૮ વર્ષનો દલિત બાળક સૂરજ પ્રજાપતિ કચડાઈને મરણ પામ્યો. પરિસ્થિતિ કાબૂ બહાર જતાં ઉચ્ચ પોલીસ અધિકારી દોડી આવ્યા. રાત્રે પોણા બારે સરકારી જાહેરાત થઇ. અત્યાચાર ધારાની કલમ ઉપરાંત ગુંડા ધારાની અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા ધારાની કલમ પણ ગુનામાં ઉમેરાઈ. અત્યાચાર ધારા હેઠળ મળવા પાત્ર સહાય ઉપરાંત મુખ્યમંત્રી ભંડોળમાંથી બંને મૃતકને રૂ. પાંચ લાખ સહાય જાહેર થઈ. આરોપીની સંપત્તિ જપ્ત કરવાનો હુકમ થયો. તરવા પોલીસ મથકના પોલીસ ઇન્સપેક્ટર અને રાસેપુર પોલીચોકીના થાણેદાર બરતરફ થયા. અગાઉ અને હાલ પણ દલિત સંઘર્ષ ફરિયાદ યોગ્ય કલમ હેઠળ નોંધાય તે માટેનો રહ્યો છે ત્યારે સામેથી 'ગુંડા ધારા' અને 'રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા ધારા' હેઠળ ફરિયાદ નોંધાય તેનું આશ્ચર્ય થાય.

ગુંડા ધારાનો ઉપયોગ-દુરુપયોગ

૧૯૮૬માં વીરબહાદુર સિંહ મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારની ઉત્તર પ્રદેશની કૉન્ગ્રેસ સરકારે 'ધી યુ પી ગેંગસ્ટર્સ એન્ડ એન્ટીસોશ્યલ એલિમેન્ટ્સ એક્ટ’ – ટૂંકમાં 'ગુંડા ધારો' પસાર કર્યો હતો. સરકારી ચોપડે બોલતાં ૨,૫૦૦ જેટલાં જાહેર ગુંડાતત્ત્વોને જેર કરવા માટે આ કાયદો લાવવામાં આવ્યો હતો. કાયદાની કલમ ૨ અને ૩ જે અનુક્રમે ગુનાની વ્યાખ્યા અને સજા સંબંધે છે, તેના કારણે કાયદો કાનૂની ગૂંચમાં ફસાયો. ૧૫ જાન્યુઆરી, ૧૯૮૬માં અમલી બનેલ આ કાયદા હેઠળ સપ્ટેમ્બર ૧૯૮૬ સુધીના નવ મહિનામાં ૭૭૧ સામે ગુનો નોંધાયો, પરંતુ તેમાંથી ૪૭૫ જામીન મેળવવામાં સફળ થયા. એક સમયે કાયદો ઘડવામાં કાનૂની સચિવ તરીકે જેમનું પ્રદાન રહ્યું હતું તે હવે ઉત્તર પ્રદેશની વડી અદાલતના ન્યાયમૂર્તિ બન્યા હતા અને તેમની બૅન્ચ દ્વારા અન્ય ન્યાયાધીશને આ કાયદા હેઠળના આરોપીને જામીન આપવા સંદર્ભે કાયદાની કલમ ૨ અને ૩ ધ્યાને ન લેવા જણાવ્યું. આ કાનૂની મામલો સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પહોંચ્યો.

ખેર, હવે અત્યારે ઉત્તર પ્રદેશમાં યોગીશાસન હેઠળ આ કાયદા હેઠળ વ્યાપક ધરપકડો થઈ રહી છે, જેમાં નાગરિકતા કાયદાનો વિરોધ કરવાવાળા ૨૭ કર્મશીલોનો પણ સમાવેશ થાય છે.

કિશોરીઓ સાથે દુર્વ્યવહારની દાસ્તાન

આ જ દિવસે ઉત્તર પ્રદેશના પાટનગર લખનૌથી ૧૩૦ કિ.મી. દૂર ખેરી જિલ્લા અને લખીમપુર તાલુકાના પકરિયા ગામે ૧૩-૧૪ વર્ષની દલિત છોકરીની ચૂંથાયેલી લાશ મળી. આ ગામ નેપાળની સરહદથી ૫૦ કિ.મી. દૂર આવેલું છે. છોકરીના ગળે દુપટ્ટો કસેલો હતો અને તેનાથી જ તેને શેરડીના ખેતરમાં ઢસડી લઇ ગયેલાનું જણાય છે. ગામ ઈસાનગર પોલીસમથકના તાબા હેઠળ આવે છે.

બપોરના એક વાગે કુદરતી હાજત માટે ગયેલી છોકરી ઘણો સમય વીતવા છતાં પછી ન આવતા મા-બાપે પોલીસને જાણ કરી. પોલીસ અને ગામલોકોની સહિયારી શોધમાં છોકરીની લાશ મળી. પોલીસની માહિતી મુજબ તેની આંખ ફૂટેલી હતી અને જીભ કપાયેલી હતી. પોસ્ટમોર્ટમ અહેવાલમાં બળાત્કારની પુષ્ટિ થઇ છે. શેરડીના ખેતરનો માલિક બેમાંથી એક આરોપી છે અને તેણે હત્યા કર્યાનું કબુલ્યું છે. સંતોષ યાદવ અને સંજય ગૌતમની પોલીસે ધરપકડ કરી છે. આ ઘૃણાસ્પદ ઘટનામાં એકાદ દલિત યુવાનની સામેલગીરીના અહેવાલો પણ બહાર આવી રહ્યા છે. ફરિયાદમાં બળાત્કાર ઉપરાંત ‘પોક્સો’ અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા ધારાની કલમ પણ લાગી છે.

કિશોરી સાથે જાતીય દુર્વ્યવહાર ઉત્તર પ્રદેશની સંસ્કૃતિનો જાણે ભાગ બની ગયો છે. ૧૮ વર્ષથી નીચેની છોકરીઓ સાથે જાતીય દુર્વ્યવહારની ઘટના ૨૦૧૭માં ૧૩૯ નોંધાઈ હતી, તે વધીને ૨૦૧૮માં ૧૪૪ થઈ છે. આ આંકડા માત્ર પોલીસ ચોપડે નોંધાયેલી ઘટનાઓના જ છે. ભારતનો આ પ્રદેશ નેપાળના આવા જ ગરીબી અને અવિકાસથી સબડતા પ્રદેશ સાથે ભૌગોલિક રીતે જોડાયેલો છે.

ભેદભાવનો જાતઅનુભવ, વિકાસની વાસ્તવિકતા

થોડાં વર્ષો પહેલાં પકરિયા ગામથી માત્ર ૭૫ કિ.મી. દૂર નેપાળના ધનઘડી જિલ્લાના કૈલાલી મુકામે એક અઠવાડિયું રહેવાનું થયેલું. દલિત આગેવાનો સાથે ત્યાંની પરિસ્થિતિ જાણવાનો આ પ્રસંગ હતો. ઘણા લોકો મને મળવા આવ્યા હતા, તે કલાકો સુધી ડુંગરા ખૂંદતા પગપાળા આવ્યા હતા, કારણ તે દુર્ગમ વિસ્તારનાં ગામોમાં વાહનની વ્યવસ્થા ન હતી. આ ગામોમાં મેં પ્રથમ વાર સ્ત્રી માસિકમાં હોય ત્યારે ઘરથી દૂર બિસ્માર ઝૂંપડીમાં રહેવાની પ્રથા જોઈ. નેપાળમાં પીપળના વૃક્ષની પૂજા થાય છે પણ મેં એક પીપળનું તોતિંગ વૃક્ષ જોયું જેની પૂજા થતી ન હતી કારણ તે દલિતે વાવેલું હતું. શાળામાં દલિત બાળકો પ્રાર્થના ગાઈ ન શકે તેવો પ્રતિબંધ-ચાલ પણ અહીં ભુલકાંઓના મોઢેથી સાંભળ્યો.

વિકાસ ભારતનો આધુનિક મંત્ર છે. પરંતુ વિકાસની વ્યાખ્યા લોકશાહીમાં લોકો વધુ સારી રીતે કરી શકે છે. ૧૯૮૬માં ધંધુકા તાલુકાના રાણપુરથી ગુજરાતમાં 'માથે મેલું' ઊંચકવાની પ્રથા સામે આંદોલન મંડાયું હતું જે વીસેક વર્ષમાં આખા દેશમાં ફરી વળ્યું. એ આંદોલનમાં પ્રાણ પૂરનાર મહાન નેતા ન હતા પણ સાવ ઓછું અક્ષરજ્ઞાન પામેલા, તાલીમબદ્ધ-કોઠાસૂઝવાળા પાયાના કાર્યકર હતા. આ વાત એટલા માટે અહીં પ્રસ્તુત છે કારણ પકરિયામાં જાતીય હિંસાના ભોગ બનવા સાથે જીવ ગુમાવનાર દલિત કિશોરી તે પ્રથમ ઘટના નથી. ઉત્તર પ્રદેશના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આવી ઘટના ઢગલાબંધ જોવા મળે છે અને તેનો ઉલ્લેખ 'ભેદભારત'માં છે. માથે મેલું નાબૂદીના ભાગરૂપે સરકારે 'સ્વચ્છતા મિશન' શરૂ કર્યું અને તેના ભાગરૂપે શૌચાલય બનાવવાનું અભિયાન.

વળતે દિવસે સવારે ૯ વાગે ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભા પરિસરમાં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવી મુખ્યમંત્રી યોગીએ પોતાના ભાષણમાં ન તો સત્યમેવ જયતેનો ઉલ્લેખ કર્યો કે ન પકરિયાનો. તેમણે દાવો કર્યો કે તેમની સરકારે દેશમાં ૨ કરોડ શૌચાલય બાંધ્યાં છે. પકરિયાની દલિત કિશોરી પાસે શૌચાલય પહોંચ્યું ન હતું. ગુજરાત જેવા ગતિશીલ રાજ્યમાં આ અભિયાન હેઠળ જે શૌચાલય બન્યાં છે તે કેવાં બન્યા છે તેના તસવીરી પુરાવા નવસર્જન પાસે ભારે મહેનત બાદ એકત્રિત કરેલા અને અપ્રકાશિત પુસ્તક સ્વરૂપે પડેલા છે. વિકાસના ભાગરૂપે મનરેગા હોય કે શૌચાલય નિર્માણનો કાર્યક્રમ, ભ્રષ્ટાચારનો ભોરિંગ 'સત્યમેવ જયતે'નો કાંટો કાઢી નાંખે છે.

મુખ્યમંત્રીએ 'સત્યમેવ જયતે'ના આત્માની શાંતિ માટે કામના કરી. જીવતા નાગરિકો કરતાં, ઘૃણિત હત્યાનો ભોગ બનેલા વધારે ભાગ્યશાળી હોય છે, કારણ કમ સે કમ, તેમના કોઈએ ન જોયેલા-અનુભવેલા-પુરાવાવિહીન અસ્તિત્વવાળા આત્માની ગણના થાય છે.

વિવિધ રાજકીય પક્ષો વચ્ચે શો ફરક?

ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ અને પ્રથમ દલિત મુખ્યમંત્રીએ સવાલ પૂછ્યો છે: ભા.જ.પ. અને સમાજવાદી પક્ષ વચ્ચે ફરક શું? યોગ્ય સવાલ એ છે કે જ્યાં સુધી આ દેશના બહુમતી ગરીબ-વંચિત-દલિત-લઘુમતીના અધિકારોને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી ભારતના તમામ પક્ષો વચ્ચે શું ફરક છે?

ડૉ. આંબેડકરના રાજકીય વિચારોને રાજકીય સત્તામાં પરિવર્તિત કરનાર કાંશીરામે દલિતો માટે દેશમાં ભારે આશા જગવી હતી. પંજાબ-ઉત્તર પ્રદેશમાં એ કરી શક્યા તેની પાછળ એમના ભારે શ્રમ ઉપરાંત પંજાબમાં આદિ-ધર્મ-ચળવળના સ્થાપક મંગુરામ અને ઉત્તર પ્રદેશમાં સ્વામી અછુતાનંદનું પ્રદાન ભારે હતું. ફુલનદેવીના વિસ્તારમાં ગામડાંમાં મુલાકાત વેળા એવા વૃદ્ધોને મળવાનું થયું જે રાત-દિવસ સાઇકલના સહારે કાંશીરામ સાથે ગામડાં ખૂંદતા હતા. નાની વસતિઓમાં સભા, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોથી સૌથી બ્રાહ્મણ-પ્રભાવશાળી અને સમગ્ર ભારતની સંસદની પાંચમા ભાગની બેઠકો પર પ્રભુત્વ જમાવનાર ઉત્તર પ્રદેશમાં વૈકલ્પિક અને સફળ રાજનીતિ ઊભી કરી. પરંતુ વર્ષ ૨૦૦૭માં ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભામાં ૪૦૬માંથી ૨૦૩ બેઠક મેળવનાર બહુજન સમાજ પક્ષ ૨૦૧૭માં માત્ર ૧૯ બેઠક જીતી શક્યો. પણ, ઉત્તર પ્રદેશમાં ૮૫ વિધાનસભાની બેઠકો દલિત-અનામત છે. તેમાંથી ભા.જ.પ. અને સાથી પક્ષોને ૭૫, સ.પા.ને ૭, એક અપક્ષ અને બી.એસ.પી.ને ફાળે માત્ર ૨.

દલિતો પાસે સંખ્યાબળ અને આક્રોશ છે પણ સામાજિક ન્યાયની દિશા સ્પષ્ટ નથી. સમાજમાંથી જે રાજકીય નેતાગીરી ઉભરી તે સ્વ-કેન્દ્રિત વધુ છે. નવી યુવા નેતાગીરીને રાજકીય ખુરશીમાં સત્તા દેખાય છે. તે માને છે કે સત્તા મેળવવા કંઈ પણ કરવું જોઈએ. દેશની લઘુમતી પાંચથી સાત ટકા બ્રાહ્મણ વસતિને રીઝવવા હવે પરશુરામની પ્રતિમા તે નવો રાજકીય કાર્યક્રમ છે.

તારણ એ છે કે સરકાર કોઈ પણ પક્ષ બનાવે, દલિતો પર અત્યાચાર વધે છે, કારણ જ્ઞાતિ વ્યવસ્થાનિર્મૂલન ભારતના કોઈપણ રાજકીય પક્ષનો એજેન્ડા નથી. ઉત્તર પ્રદેશમાં દલિતો લઘુમતી નથી, ૨૦.૭ ટકા (૨૦૧૧) વસતિ છે. છતાં દેશમાં સૌથી વધુ અત્યાચાર દલિતો પર ઉત્તર પ્રદેશમાં થાય છે. રાજકીય અનામત ન હોત તો દલિતો વધુ સંગઠિત હોત અને અત્યાચારો ઓછા થાત તેવું ઘણી વાર લાગે છે.

e.mail : martin.macwan@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 24 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 07-10