સાંતા ક્રુઝમાં એક જ વરસે પથરાયું વીજળી અને વિદ્યાનું અજવાળું

સાંતા ક્રુઝ પોલીસ ચોકીમાં જ અવારનવાર થતી ચોરી!

એરપોર્ટના રન-વે પર રાતે વપરાતા ઘાસલેટના દીવા

સાંતા ક્રુઝ એટલે આમ તો મુંબઈનાં અનેક પરાંમાંનું એક પરું. આજથી ૯૪ વરસ પહેલાં તો ગામડું કહી શકાય એવું. નહોતા વીજળીના દીવા. નહોતી ઝાઝી સ્કૂલ. પણ ૧૯૨૭નું વરસ સાંતા ક્રુઝ માટે સપરમું હતું. ફતેહ અલી એન્ડ કંપનીએ અહીં દીવાસળી બનાવવાનું કારખાનું શરૂ કર્યું તે આ જ સાલમાં. કિલિક નિકસન એન્ડ કંપનીએ સાંતા ક્રુઝના રસ્તાઓ અને મકાનોને ઈલેક્ટ્રિસિટી પૂરી પાડવાનું શરૂ કર્યું તે આ જ વરસે. અને ૧૯૨૭માં જ સાંતા ક્રુઝમાં વિદ્યાનો પ્રકાશ પાથરવાના કામની પણ શરૂઆત થઈ. હા, ૧૯૧૦માં અહીં ‘ગુરુકુળ વિદ્યાલય’ની શરૂઆત થઈ હતી, પણ પછી ૧૯૧૭માં તે ઘાટકોપર ખસેડાયુ હતું. એટલે મિશનરી સ્કૂલને બાદ કરતાં સાંતા ક્રુઝમાં એક પણ સ્કૂલ નહોતી. સાંતા ક્રુઝ ટાઉન પ્લાનિંગ સ્કીમ દ્વારા પ્લોટ નંબર ૭૩ સ્કૂલના મકાન માટે ફાળવવામાં આવ્યો હતો. કેટલાક સ્થાનિક લોકોએ એ પ્લોટ પર મકાન બાંધવા માટે ૧૫ હજાર રૂપિયાનો ફાળો એકઠો કર્યો. પણ સ્કૂલ કમિટીએ કહ્યું કે આ પ્લોટ પર જે સ્કૂલ શરૂ થાય તે હાઈ સ્કૂલ હોવી જોઈએ. હવે એ માટે તો મોટું મકાન બાંધવું પડે. એટલા પૈસા લોકો ભેગા કરી શકે તેમ હતું નહિ. આ વાતની ખબર પડી શેઠ આનંદીલાલ પોદારને. તેમણે કહ્યું કે વધારાના પૈસા જ નહિ, મકાન માટેનો બધો ખર્ચ હું આપીશ. આનંદીલાલ હતા તો રૂના વેપારી, પણ ગાંધીજી અને બીજા નેતાઓ સાથે નિકટના સંબંધ ધરાવતા હતા. ૧૯૨૨ના ઓગસ્ટની બીજી તારીખે તેમણે આનંદીલાલ પોદાર ટ્રસ્ટની સ્થાપના કરી. તેના પહેલા પ્રમુખ હતા મહાત્મા ગાંધી. મદન મોહન માલવિયા, જમનાલાલ બજાજ તથા આનંદીલાલ પોદાર તેના ટ્રસ્ટીઓ હતા. આ ટ્રસ્ટની મદદ મળી એટલે મોટું મકાન બંધાયું અને તેમાં ૧૯૨૭ના જૂન મહિનામાં શરૂ થઈ શેઠ આનંદીલાલ પોદાર હાઈ સ્કૂલ.

આનંદીલાલ પોદાર

એ વખતે હજી પ્લોટ નંબર ૭૩ પરનું મકાન બંધાયું નહોતું એટલે શેઠ આનંદીલાલ પોદાર વિદ્યાલાયની શરૂઆત ટાગોર રોડ પરના એક ચાલ જેવા મયૂરી નામના મકાનમાં ભાડાની જગ્યામાં થઈ હતી. તે વખતે તેમાં ચાર મરાઠી અને ચાર ગુજરાતી વર્ગો હતા : બાળ મંદિર અને ધોરણ એકથી ત્રણ. ચોથા ધોરણથી એ બંને પ્રવાહના વિદ્યાર્થીઓ માટે શિક્ષણનું માધ્યમ અંગ્રેજી થતું. પણ જમીનનો ટુકડો કે તેના પર બંધાયેલું મકાન એ તો સ્કૂલ માટેની સગવડ છે, સ્કૂલ નહિ. મકાનને સાચા અર્થમાં વિદ્યાનું આલય બનાવવાનું કામ તો કર્યું તેના પહેલા હેડ માસ્તરે (એ વખતે હજી સ્કૂલના વડા માટે પ્રિન્સિપાલ શબ્દ પ્રચલિત થયો નહોતો).

રામપ્રસાદ બક્ષી

આ જગ્યા માટે આનંદીલાલ શેઠની ઝીણી નજરે શોધી કાઢ્યા રામપ્રસાદ પ્રેમશંકર બક્ષીને. તેત્રીસ વરસના તરવરતા યુવાન. આખા મુંબઈ ઇલાકામાં જેની નામના ફેલાયેલી હતી એવી મુંબઈની સરકારી એલ્ફિન્સ્ટન સ્કૂલમાં શિક્ષક હતા. માન, મોભો, ભવિષ્યની ઊજળી તકો, બધું જ નજર સામે હતું. પણ એ બધું હડસેલીને એક ચાર ધોરણ સુધીની નવી ખાનગી સ્કૂલમાં હેડ માસ્તર તરીકે જોડાવા તૈયાર થઈ ગયા. મામા હિંમતલાલ અંજારિયાની છત્ર છાયામાં રામભાઈ ૧૯૧૫થી સાંતા ક્રુઝમાં રહેતા હતા. તેત્રીસ વરસની ઉંમરે પોદાર સ્કૂલમાં પલાંઠી વાળીને બેઠા, તે છેક ૬૫મે વર્ષે ૧૯૬૯માં નિવૃત્ત થયા. આજે તો પોદાર સ્કૂલ વડલાની જેમ મુંબઈ શહેરમાં જ નહિ, દેશનાં અનેક રાજ્યોમાં વિસ્તરી છે. પણ એના મૂળમાં છે સાંતા ક્રુઝમાં ‘મયૂરી’ નામના મકાનમાં શરૂ થયેલી શેઠ આનંદીલાલ પોદાર સ્કૂલ, અને તેના હેડ માસ્તર રામભાઈ. દુનિયાદારીની દ્રષ્ટિએ જે વસ્તુઓ મેળવવા જેવી મનાય છે તેમાંની ભાગ્યે જ કોઈ રામભાઈ પાસે હતી. નહોતો ઝાઝો પૈસો, નહોતી અમાપ સત્તા, નહોતી બહોળી લોકપ્રિયતા, નહોતી અદ્ભુત કળાકૃતિ રચવાની સર્જનાત્મક શક્તિ. પણ ‘સર્વધનપ્રધાન’ એવી વિદ્યા હતી એમની પાસે. રામભાઈ હંમેશાં સફેદ કપડાં જ પહેરતા. માથે સફેદ ફેંટો બાંધ્યા વગર ઘરની બહાર ન જ નીકળે. પણ તેમનાં આ શ્વેત કપડાં વધુ તેજસ્વી બનતાં તે તો એમના અંદરના અજવાળાને પ્રતાપે. ઉજળો શ્વેત રંગ એ માત્ર તેમનાં કપડાંનો જ રંગ નહોતો. તેમનાં શુદ્ધ વાણી, વિચાર અને વર્તનનો પણ હતો. દેવી સરસ્વતી જેના પર આરૂઢ થયેલી છે તે શ્વેત પદ્મની એક પાંખડી જેવા હતા રામભાઈ.

રામભાઈની અંદરની ઉજળાશનો પરિચય આનંદીલાલ શેઠને શરૂઆતમાં જ થઈ ગયેલો. નવી શરૂ થતી સ્કૂલને ધર્માદા સ્કૂલ બનાવવાની તેમની યોજના હતી. વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી ફીના પૈસા ઉઘરાવવા નહિ. આ અંગે રામભાઈ સાથે વાત કરી ત્યારે નમ્ર મક્કમતાથી રામભાઈએ કહ્યું કે ના, ફીના પૈસા તો લેવા જ જોઈએ. પોદાર શેઠે પૂછ્યું : પણ કેમ? જવાબ મળ્યો : ફી આપતા હશે તો જ મા-બાપ આપણી ભૂલો અને ઉણપો બતાવી શકશે. સૂચનો કરી શકશે. છોકરાં મફત ભણતાં હશે તો તેમ કરવાની તેમની હિંમત નહિ ચાલે. એમની વાત પોદાર શેઠને ગળે ઊતરી ગઈ. બસ, તે દિવસ પછી કોઈ દિવસ શેઠે સ્કૂલ કેમ ચલાવવી એ બાબતમાં માથું માર્યું જ નહિ.

એક જમાનામાં મુંબઈની હદ માહિમ પાસે પૂરી થતી હતી. વાંદરા પછીનો વિસ્તાર મુંબઈની બહારનો ગણાતો. એટલે BESTની બસો માહિમ સુધી જ જતી. ૧૯૩૧માં એફ.એમ ચિનોયે બાંદ્રા બસ કંપની શરૂ કરી. તેની બસો પશ્ચિમનાં પરાંઓને સાંકળી લેતી, પણ માહિમ પાસે તેની હદ પૂરી થતી. આગળ જવા માગતા પેસેન્જરોએ માહિમથી BESTની બસ પકડવી પડતી. ૧૯૪૯ના ઓક્ટોબરની પહેલી તારીખે BEST કંપનીએ પરાંઓની જવાબદારી પણ સંભાળી લીધી. એ વખતે બેસ્ટની બસના રૂટને આજની જેમ નંબર નહોતા અપાતા, પણ A B C વગેરે અંગ્રેજી આલ્ફાબેટના અક્ષરોથી રૂટ ઓળખાતા. પશ્ચિમના પરામાં જતો પહેલો A રૂટ હતો, જે ફ્લોરા ફાઉન્ટનથી જોગેશ્વરી સુધી જતો. કારણ તે વખતે હજી ગોરેગાંવ અને તેની પછીનો વિસ્તાર મુંબઈનો ભાગ બન્યો નહોતો.

૧૯૦૭માં સાંતા ક્રુઝને મળી પહેલી પોસ્ટ ઓફિસ, જે સાંતા ક્રુઝ ઇસ્ટમાં શરૂ થયેલી. એ જ અરસામાં મળી પહેલી પોલીસ ચોકી, જે ઘોડ બંદર રોડ પર શેઠ તુલસીદાસ ખીમજીના ‘તુલસી ભવન’ બંગલાની બાજુમાં આવેલી હતી. પણ પોલિસ ત્યાં રાતે રોકાતા નહિ. સવારે વાંદરાથી આવતા અને સાંજે પાછા ચાલ્યા જતા. યુનિફોર્મનાં કપડાં પાછળ પોલીસ ચોકીમાં મૂકતા. ઘણી વાર પોલીસ ચોકીમાંથી જ રાતે આ કપડાં ચોરાઈ જતાં! ૧૯૨૦ સુધી સાંતા ક્રુઝમાં એક પણ બાંધેલી માર્કેટ નહોતી. તિલક રોડ પર છેક રેલવે સ્ટેશન સુધી રોજ ખુલ્લામાં બજાર ભરાતી. ૧૯૨૦માં સરકારે હસન અલીની કેટલીક જમીન હસ્તગત કરીને તેના પર માર્કેટ માટેનું મકાન બાંધ્યું. તેની સાથે હસન અલીની દીકરી બાઈ અન્તુબાઈ ઝેહરાનું નામ જોડ્યું. ૧૯૨૯ સુધી સાંતા ક્રુઝમાં ખાધા ખોરાકીની વસ્તુઓ વેચતી એક પણ મોટી દુકાન નહોતી. કાં ઝુંપડા જેવી નાની દુકાનોમાંથી કે પછી ફેરિયાઓ પાસેથી લોકો દાણોપાણી પણ ખરીદતા.

RAF સાંતા ક્રુઝ પર બ્રિટિશ લડાયક વિમાન

૧૯૩૦ના દાયકામાં સાંતા ક્રુઝનું મહત્ત્વ વધારનારી એક મહત્ત્વની ઘટના બની. પહેલું વિશ્વ યુદ્ધ પૂરું થવાની ઘડીઓ ગણાતી હતી ત્યારે, ૧૯૧૮ના એપ્રિલની પહેલી તારીખે ગ્રેટ બ્રિટને રોયલ એર ફોર્સ(RAF)ની સ્થાપના કરી. એ વખતે જે દેશો પર બ્રિટનની હકૂમત હતી તે દેશોમાં તે પછી ધીમે ધીમે RAF માટેની સગવડો ઊભી થઈ. તેમાં સાંતા ક્રુઝ ખાતે લડાયક વિમાનો માટે એરોડ્રોમ તૈયાર કરવામાં આવ્યું, જે એ વખતે RAF સાંતા ક્રુઝ તરીકે ઓળખાતું હતું. શરૂઆતમાં અહીં ઈલેક્ટ્રિસિટીની સગવડ નહોતી એટલે રાત્રે ખાસ પ્રકારના ઘાસલેટના દીવા રન-વે પર વાપરતા. બીજા વિશ્વ યુદ્ધ દરમ્યાન અહીં મોટી સંખ્યામાં ગ્રેટ બ્રિટનનાં લડાયક વિમાન રાખવામાં આવ્યાં હતાં. પછી એક બાજુ બીજું વિશ્વ યુદ્ધ પૂરું થયું, અને બીજી બાજુ હિન્દુસ્તાન પરની બ્રિટિશ હકૂમતનો અંત આવ્યો. એટલે હવે બ્રિટિશ યુદ્ધ વિમાનોને અહીં રાખવાનો તો પ્રશ્ન જ નહોતો. એટલે ૧૯૪૬માં RAF દ્વારા આ એર પોર્ટ ડિરેક્ટર ઓફ સિવિલ એવિયેશનને સોંપવામાં આવ્યું. એટલે દેશની અંદરની અને દેશની બહાર જતી વિમાન સેવા માટે આ એર પોર્ટ વાપરવાનું નક્કી થયું. પણ મુસાફરો અને તેમના માલ-સામાન માટે જે મકાન – ટર્મિનલ – જોઈએ એ તો હતાં જ નહિ. એટલે વિમાન રાખવા માટેના બે હેંગરમાં થોડા ફેરફાર કરી તેને બે ટર્મિનલ બનાવવામાં આવ્યાં – એક નેશનલ અને બીજું ઇન્ટર નેશનલ વિમાની સેવા માટે.

સાંતા ક્રુઝ એર પોર્ટ, ૧૯૪૯

૧૯૪૭માં દેશના ભાગલા પડતાં કરાંચી પાકિસ્તાનમાં ગયું એટલે સાંતા ક્રુઝ એર પોર્ટ પર આવતી-જતી ફ્લાઈટની સંખ્યા એકાએક વધી ગઈ. એ વખતથી આજ સુધી થોડે થોડે વરસે આ એર પોર્ટનું વિસ્તરણ થતું રહ્યું છે. ૧૯૯૯માં આ એરપોર્ટનું નામ રાખવામાં આવ્યું છત્રપતિ શિવાજી એરપોર્ટ. ૨૦૧૮માં તેમાં ‘મહારાજ’ શબ્દ ઉમેરાતાં એ બન્યું છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ એરપોર્ટ. હવે તો આ એરપોર્ટ નાનું પડવાથી નવી મુંબઈ એરપોર્ટ તૈયાર થઈ રહ્યું છે અને તે બંધાઈ રહે તે પહેલાં જ તેના નામ અંગે ખેંચતાણ થઈ રહી છે.

પણ આ RAF સાંતા ક્રુઝ એ મુંબઈનું પહેલું એરપોર્ટ નહિ. તો પહેલું એર પોર્ટ કયું?  એ માટે તો આવતા શનિવારે पुढचा स्टेशन विले पार्ले.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 17 જુલાઈ 2021

એક વિદ્યાર્થીએ શિક્ષકને ફોન કર્યો : સાહેબ, મારે પરીક્ષા આપવી છે.

શિક્ષકે કહ્યું : શેની પરીક્ષા આપવી છે?

વિદ્યાર્થી : ગણિતની.

શિક્ષક : ક્યારે આવું?

વિદ્યાર્થી : તમે આવશો?

શિક્ષક : જી. પરીક્ષા લેવા તો મારે જ આવવાનું હોયને !

વિદ્યાર્થી : ક્યારે આવશો?

શિક્ષક : તમને ક્યારે સમય છે?

વિદ્યાર્થી : અત્યારે તો સમય નથી.

શિક્ષક : એક કામ કરો. હું આવી જ જાઉં છું. તમને મૂડ હોય ત્યારે કહેજો.

વિદ્યાર્થી : પેપર અઘરું ના કાઢતા, સાહેબ !

શિક્ષક : એ શું બોલ્યા, સાહેબ ! પેપર તમે જ કાઢજો ને જવાબ પણ તમે જ લખજો.

વિદ્યાર્થી : પણ મેં કૈં વાંચ્યું નથી.

શિક્ષક : વાંચ્યું હોત તો, તો પરીક્ષાની જરૂર જ શી હતી? તમારે તો ન વાંચ્યું હોય તેની પરીક્ષા આપવાની છે.

વિદ્યાર્થી : ન આવડ્યું તો?

શિક્ષક : ચોપડીમાં જોઈને જ લખવાનું છે.

વિદ્યાર્થી : ચોપડીમાં ક્યાં શું છે એની ખબર પણ હોવી જોઈએને !

શિક્ષક : તમારા મમ્મી – પપ્પાને તો હશેને?

વિદ્યાર્થી : એમને તો છે, પણ એ તો નોકરીએ હોય ! તમે ચોપડીમાંથી જોઈને ના લખાવી શકો?

શિક્ષક : જવાબો તો લખી આપું, પણ મેં પણ ચોપડી જોઈ નથી. આખું વર્ષ ભણાવવાનું જ ન થયું, તો ચોપડી જોઈને પણ શું કરું? સોરી.

વિદ્યાર્થી : સારું, મેં થોડું જોયું છે. હું લખાવીશ એમ તો લખાશેને?

શિક્ષક : જરૂર.

વિદ્યાર્થી : પછી તમે માર્કસ ક્યારે આપશો?

શિક્ષક : માર્ક્સ પણ તમારે જ આપવાના છે, હું તો ખાલી સુપરવિઝન કરીશ.

આ કાલ્પનિક સંવાદ છે, પણ આવનારા દિવસોમાં આવું ન જ થાય એવું નથી. ગુજરાતનો શિક્ષણ વિભાગ જે રીતે અત્યારે વિદ્યાર્થીઓ સાથે રમી રહ્યો છે એમાં વિદ્યાર્થી, શિક્ષણ વિભાગની ભલમનસાઈ પર ને શિક્ષણ વિભાગ વિદ્યાર્થિની (ફી) મલાઈ પર નભી રહ્યો છે. ગુજરાતનાં શિક્ષણ વિભાગને પોતીકું અસ્તિત્વ છે કે કેમ તે નથી ખબર, પણ એ સી.બી.એસ.ઈ. પર નભે છે એ ખરું. સી.બી.એસ.ઈ. પરીક્ષા રદ્દ કરે તો ગુજરાતમાં પણ પરીક્ષા રદ્દ થઈ જાય. સી.બી.એસ.ઈ. 10માં ધોરણમાં ગણિતના વિષયના બે પેપર વિકલ્પ તરીકે આપે તો ગુજરાતનો શિક્ષણ વિભાગ પણ બે વિકલ્પ આપે. એ જેટલું પાણી પાય એટલું ગુજરાત વિભાગ પીએ છે. વિદ્યાર્થી નકલ કરે તો તેને પકડાય, પણ અહીં તો બોર્ડ જ નકલ કરે છે તો ફરિયાદ પણ શું કરવાની?

વાલીઓને ફીમાં રાહત મળે એ સિવાય બીજો રસ નથી. સંચાલકો ફી કેવી રીતે વસૂલવી એની ચિંતામાં સુકાઈ રહ્યા છે. શિક્ષકો પગાર કતરાય તો નહીંને એના દાખલા ગણે છે ને વિદ્યાર્થીઓ તો દીકરી ને ગાય દોરે ત્યાં જાય-ની જેમ ઓનલાઈન ભણવાની ટેવ ફરી પડશે કે કેમ એના મેસેજ ફેરવી રહ્યા છે. બધાં જ આવાં છે એવું નથી. શિક્ષણ મંત્રીશ્રી, બીજા અધિકારીઓ, સંચાલકો, શિક્ષકો, વાલીઓ, વિદ્યાર્થીઓ શિક્ષણને લઈને ગંભીર પણ છે જ, પણ ખૂટે છે તે ચિંતન. સરકાર લાગુ કરી દેવાની અને સ્કૂલો લાગુ કરી લેવાની ઉતાવળમાં છબરડા કરે છે ને એને લીધે બધું સરળ થવાને બદલે અઘરું થાય છે. નવી શિક્ષાનીતિમાં કેટલીક વાતો ખરેખર મહત્ત્વની છે, પણ એને આડેધડ લાગુ કરવાની ઉતાવળ શિક્ષાનો બીજો અર્થ ફેલાવે એમ બને.

2021-2022માં ધોરણ 10માં એક પ્રયોગ આવી રહ્યો છે. એવું જોવા મળ્યું છે કે 10માંની ગણિતની પરીક્ષામાં 50 ટકાથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ થાય છે. આમ નાપાસ થવાને કારણે એ એક વિષયની પરીક્ષા આપ્યા કરવી પડે છે અથવા તો અભ્યાસ છોડવો પડે છે. વારુ, સાયન્સમાં ન જવું હોય તો પણ ગણિતમાં પાસ ન થવાને કારણે બીજી વિદ્યાશાખામાં વિદ્યાર્થી જઈ શકતો નથી. એના ઉપાય તરીકે શિક્ષણ વિભાગે 14 જુલાઈએ એવું ઠરાવ્યું કે માત્ર 10માંના વિદ્યાર્થીને, ગણિતમાં જ સ્ટાન્ડર્ડ અને બેઝિક એમ બે પેપર વિકલ્પ તરીકે આપવાં. જે વિદ્યાર્થી સાયન્સમાં ન જવા માંગતો હોય તે બેઝિક ગણિતનુ પેપર આપે ને પાસ થઈ જાય તો સામાન્ય પ્રવાહમાં આગળ જઈ શકે. એને નડે એટલું કે એ સાયન્સમાં જવા માંગતો હોય તો બેઝિક ગણિતમાં પાસ થવાનું એને કામ નહીં લાગે. સાયન્સમાં જવું હોય તો તેણે પૂરક પરીક્ષામાં સ્ટાન્ડર્ડ ગણિતનું પેપર ક્લિયર કરવું જ પડે. જો વિદ્યાર્થી સ્ટાન્ડર્ડ ગણિતનું પેપર ક્લિયર કરે ને એનો વિચાર સામાન્ય પ્રવાહમાં જવાનો થાય તો તેણે બેઝિકનું પેપર ક્લિયર કરવાનું રહેતું નથી.

આમ આ સારી વ્યવસ્થા છે એવું લાગે, પણ એમાં ઘણી ગરબડો છે. બેઝિક ગણિતના પેપરનો ઉદ્દેશ, ગણિતને કારણે વિદ્યાર્થી આગળ જતો અટકે નહીં ને કમ સે કમ સામાન્ય પ્રવાહમાં તો પ્રવેશ લઈ જ શકે એ છે, પણ એણે જે ગણિતનો વિષય ભણવાનો છે તેનું પાઠ્યપુસ્તક તો એ જ ભણવાનું છે જે સ્ટાન્ડર્ડના પેપર માટે નક્કી થયેલું છે. વર્ગ, શિક્ષક, ભણાવવાની પદ્ધતિ કે ભણવાના દાખલામાં કોઈ કન્સેશન નથી. જે પ્રશ્નો પૂછાશે તેમાં પ્રકરણ, પ્રકાર અને હેતુઓ મુજબ ગુણભારમાં ફરક હશે. જો પુસ્તક અને પદ્ધતિમાં ફેર ન પડવાનો હોય તો જેને ગણિતનો જ કંટાળો છે તે કેટલા રસથી એ વિષય ભણશે એ વિચારવાનું રહે. ગણિત ફાવતું ન હોવાને લીધે જ તો બેઝિકનો વિકલ્પ પસંદ કર્યો હોય તો આખું વર્ષ એણે સ્ટાન્ડર્ડ સાથે શું કામ ભણવાનું? એ વાતનો ખુલાસો થયો નથી કે જાહેર પરીક્ષામાં અપાનાર વિકલ્પો, વર્ષ દરમિયાનની પરીક્ષાઓમાં અપાવાના છે કે કેમ? જો પ્રશ્નપત્રનું પરિરૂપ પરીક્ષામાં જ ખબર પડવાની હોય તો બેઝિકનું પેપર પોતે આપવાનો છે એનો લાભ વિદ્યાર્થીને ક્યારે મળે? કહેવાયું છે તો એવું કે પોતે જે વિકલ્પ પસંદ કર્યો છે એની જાણ વિદ્યાર્થીએ માત્ર વાર્ષિકનું ફોર્મ ભરતી વખતે જ બોર્ડને કરવાની છે. એટલે છેવટ સુધી સ્ટાન્ડર્ડ ને બેઝિક વચ્ચે પદ્ધતિમાં ફેર નથી તો બેઝિકની ખરેખરી હળવાશ વિદ્યાર્થી ક્યારે અનુભવે એ સ્પષ્ટ નથી. આ તો અઘરું ભણવાનું છે ને સહેલી પરીક્ષા આપવાની એવું છે. આ યોગ્ય છે? કોઈ પણ પ્રકારનો નમૂનો આપ્યા વગર ને ભણવાનું શરૂ થયાને દોઢ મહિનો વીતી ગયા પછી, બે વિકલ્પોની જાહેરાત મૂંઝવણો વધારે એમ બને.

આ વિકલ્પોથી ગણિતમાં નાપાસ થનારની સંખ્યા ને ટકાવારી ઘટશે ને એવું થતાં સ્કૂલોનું પરિણામ પણ ઊંચું આવશે, પણ એ ઊંચાઈ ખીણ કરતાં બદતર હશે. આ વર્ષે, બધાંને વાર્ષિક પરીક્ષા લીધાં વગર પાસ કર્યાં ને 100 ટકા પરિણામ આપ્યું, પણ આપણે નથી જાણતા કે એમાં કેવું ખાતર પર દિવેલ થયું છે? ઊંચી ટકાવારીનો આનંદ લેવાય એવું ખરેખર કૈં છે? એવું તો નથીને કે પરિણામો ઊંચાં લાવવા કોઈએ વિકલ્પનો વિકલ્પ આપ્યો હોય? એવું હોય તો એ ગંભીર બાબત છે.

જો બેઝિક ગણિતની પરીક્ષા આપવાથી સાયન્સમાં જઈ જ ન શકાવાનું હોય ને આગળ ઉપર પણ વિદ્યાર્થી ગણિતમાં આગળ જવાનો જ ન હોય તો એને ગણિતના બોજથી મુક્ત કરવામાં વધારે ડહાપણ છે એવું નહીં? ધોરણ નવ સુધી એ ગણિત ભણ્યો છે એટલું પૂરતું છે ને આગળ ઉપર એ ગણિત ભણવાનો જ નથી તો 10માંથી જ એ ગણિત છોડે તો શું વાંધો? દયા જ કરવી છે તો પૂરી કરાયને ! દયા તો એવી પણ કરાય કે અંગ્રેજી પણ ઘણાંને નથી ફાવતું, ગુજરાતીમાં જ લાખ દોઢ લાખથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ દર વર્ષે નાપાસ થાય છે, તો તેને માટે પણ સ્ટાન્ડર્ડ અને બેઝિક એમ બે પેપર કઢાય ને ! વળી સાયન્સમાં જવાનો છે તેને 10ની ભૂગોળ કે ઇતિહાસ નહીં ફાવે એમ પણ બને ને ! તો તેણે તે વિષયનો બોજ શું કામ વેંઢારવાનો? કેટલા ય એવા હશે જેમને ભણવાનું ગમતું નથી ને ડોક્ટર, વકીલ કે એંજિનિયર થવું છે, તે પણ એટલે કે એમાંથી કમાણી થાય છે, તો તેને સર્ટિફિકેટ આપી દઈએ તો ના ચાલે? એવું જતે દિવસે થાય તો નવાઈ નહીં કે અમુક કરોડ રૂપિયા શિક્ષણ વિભાગમાં જમા કરાવી દે તેને અમુક ઉંમરે સ્કૂલ કે કોલેજમાં ગયા વગર જ, ભરેલી રકમ પ્રમાણે ગ્રેજ્યુએશન કે પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશનનું ફર્સ્ટ ક્લાસ કે ગોલ્ડ મેડલનું પ્રમાણપત્ર ઘેરબેઠા જ મળી જાય. એંજિનિયર થઈને પુલો કે સ્ટ્રક્ચર્સ જ તોડવાના હોય કે ઓપરેશન થિયેટરમાં દરદીઓ જ મારવાના હોય તો ભણીને શું કામ છે? ને બીજું કૈં ન આવડે ને એકલા પૈસા જ હોય તો મંત્રી થતાં કોણ રોકે છે?

વિદ્યાર્થીઓને ગણિત નથી ફાવતું તો બે પેપર. એક અઘરું ને એક સહેલું. અઘરું પાસ કરે તો સાયન્સ અને સહેલું પાસ કરે તો આર્ટ્સ કે કોમર્સ. કોઈને પ્રશ્ન નથી થતો કે આ શું ચાલી રહ્યું છે? કોલેજ કક્ષાએ સ્પેશિયલાઈઝેશનમાં ચોક્કસ વિષય પર કોન્સન્ટ્રેટ કરવા અમુક વિષય ઘટે કે પેપર ઘટે તે સમજાય, તેનો પણ હેતુ તો ચોક્કસ વિષય પર વધુ ગંભીરતાથી ધ્યાન અપાય તે છે. જ્યારે અહીં તો 10માંથી જ બધું અઘરું લાગવા માંડે છે ને સરકાર પણ દયા ખાઈને તેના વિકલ્પો આપે છે. કેમ, 10માં સુધી બધા વિષયો ફરજિયાત હોય તો કયું આભ તૂટે? ગણિત, વિજ્ઞાન બધું અઘરું લાગે છે તો તે ભણાવવાનું વધુ સઘન નથી કરાતું, પણ વિદ્યાર્થીઓને સહેલા વિકલ્પો અપાય છે. ખરેખર તો શિક્ષણ વિભાગે કબૂલ કરવું જોઈએ કે અમારાથી સરખું ભણાવી શકાતું નથી ને માત્ર પરીક્ષાઓ જ લઈ શકીએ છીએ તેનો સંકોચ થાય છે. કૈં પણ ભણાવ્યા વગર વિદ્યાર્થીને આગળ કેમ વધારી શકાય એનો પ્રયોગ ચાલી રહ્યો છે તે યોગ્ય નથી.

જો ગણિતનું પુસ્તક એક હોય, ભણાવનાર એક હોય, વિદ્યાર્થીઓ ય બદલાતા ન હોય તો બે પેપર શું કામ એ સવાલ નથી થતો. જેને ગણિતનો જ કંટાળો છે તે તો બેઝિક પણ સરખું નહીં ભણે તો એને માટે બીજી કઈ જીવદયા સરકાર કરવાની છે? વિદ્યાર્થીઓને ઘડવાને બદલે, તેમને સામનો કરવાનું શીખવવાને બદલે, વધુ સુશિક્ષિત કરવાને બદલે, તેમને વિકલ્પો આપીને પાંગળા કરવાનો આ ઉદ્યમ વિદ્યાર્થીઓના જરા પણ હિતમાં નથી. આવા પાંગળા ને કાચા વિદ્યાર્થીઓ દેશના વિકાસમાં જોડાવાના હોય તો તે કેવો હશે તે કલ્પવાનું અઘરું નથી.

સરકારને બે હાથ જોડીને વિનંતી કે વિકલ્પોની ટેવ પાડીને વિદ્યાર્થીઓને શોર્ટકટિયા જિંદગી જીવવાની ભેટ ન આપે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 16 જુલાઈ 2021

ગુજરાત પ્રદેશના સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ખાસ કરીને મહાભારતના મર્મોને ખુલ્લા કરી આપનાર શ્રેષ્ઠ વક્તા તરીકે જેમની ગણના થાય તેવા સંસ્કૃતના પ્રકાંડ પંડિત, એક ઉમદા વિવેચક ડૉ. શાન્તિકુમાર પંડ્યાનું તા. ૧૭/૫/૨૦૨૧ના રોજ નિધન થયું છે, જેનાથી સંસ્કૃત જગતમાં ન પુરાય તેવી ખોટ પડી છે. ગુજરાતમાં રચાયેલાં મહાભારત આધારિત રૂપકોના અભ્યાસીઓનો જાણે અસ્ત થઈ ગયો છે.

મહેસાણા જિલ્લાના નાનકડા નદાસા ગામમાં તા. ૫-૯-૧૯૪૧ના રોજ શિક્ષક દિવસે મોઢ ચતુર્વેદી કુળમાં જન્મેલા ડૉ. શાન્તિકુમાર પંડ્યાને વારસામાં મળેલ સંસ્કારનું સિંચન થતા સ્વાભાવિક રીતે જ સંસ્કૃત વિષયમાં વિશેષ રુચિ દાખવતાં એમ.એ., પીએચ.ડી.ની પદવી સંસ્કૃત વિષય સાથે હાંસલ કરી.

અમદાવાદની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં સ્નાતક કક્ષાએ લગભગ ૪૦ વર્ષ સુધી સુદીર્ઘ સેવા તેમ જ અનુસ્નાતકમાં ૩૫ વર્ષ સુધી એમના શિષ્યોને જ્ઞાન પીરસતા રહ્યા હતા. ક્લાસમાં પંડ્યાસાહેબ ‘કાવ્યપ્રકાશ’ ભણાવતાં હોય, ત્યારે સાક્ષાત્‌ મમ્મટાચાર્યનો જ જાણે આવિર્ભાવ ન થતો હોય તેવું લાગતું. એમની સમજાવવાની સાહજિક શૈલી એવી નિરાળી હતી કે ભલભલા વિદ્યાર્થીઓ આસાનીથી સમજી શકતા. આવી શીખવવાની અદ્‌ભુત કળાનો સંચાર એમની વિદ્યાર્થીઆલમમાં દૃષ્ટિગોચર થતો હતો. આથી જ સદ્‌ગત પંડ્યાસાહેબ પ્રિય શિષ્યોના આદર્શ બની જતા. એમના શિષ્યો સંસ્કૃત વિષયને જાણતાં, માણતાં, પિછાણતાં, અનુભવતાં જ્ઞાનરૂપી કસોટીની એરણ ઉપર ઘડાતા થાય તે માટે તેઓ અથાગ પ્રયત્નો કરતા. તેઓ મહાભારતના વિષયવસ્તુનું ઉત્તમ વિશ્લેષણ કરી એમાં આવતાં કૃતિનિષ્ઠ રહસ્યોને ખોલી આપવામાં નિપુણ હતા. આથી આપણે ચોક્કસપણે કહી શકીએ કે સંસ્કૃતની કૃતિનું ઉત્તમોત્તમ રસદર્શન કેવી રીતે કરી શકાય એ દિવંગત પંડ્યાસાહેબ પાસેથી શીખવા મળતું હતું.

સ્વ.પંડ્યાસાહેબ વિદ્યાર્થીવત્સલ વર્ગને સ્વર્ગમાં ફેરવી દેવામાં બેતાજ બાદશાહ હતા. વર્ગમાં સાહજિકતાથી અભિનય રજૂ કરતાં નાટ્યો અને કાવ્યો લગભગ કંઠસ્થ હતાં. ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો પર પણ સંસ્કૃત પાઠશાળાના વર્ગોનું સુચારુ સંચાલન કરી તેને વધુ ને વધુ લોકભોગ્ય બનાવવાની દિશામાં ખૂબ જ મોટું યોગદાન આપ્યું હતું. સંસ્કૃતમાં પણ રૂપકો ભજવતા. આકાશવાણી તથા દૂરદર્શન પર રથયાત્રા હોય કે જન્માષ્ટમી પર શ્રીકૃષ્ણના જન્મોત્સવ કે અન્ય સાહિત્યને લગતાં કાર્યક્રમોમાં સંસ્કૃત તજજ્ઞ તરીકે એમણે અનહદ સેવાઓ આપેલી છે. અરે ! દૂરદર્શન ઉપર મહાભારત શ્રેણી દર રવિવારે રજૂ થતી, ત્યારે ‘ગુજરાત સમાચાર’માં આ મુરબ્બી પ્રત્યેક એપિસોડનો ચિતાર આપી મહાભારતનાં પાત્રોને મૂલવવાની સમજ કેળવતા હતા.

મહાભારતની સમીક્ષિત વાચના ગુજરાતીમાં તૈયાર કરવા માટે પ્રવીણ પ્રકાશન, રાજકોટે જે બીડુ ઝડપ્યું અને લેખકોને પસંદ કર્યા તેમાં દિવંગત પ્રો. ડૉ. નાન્દીસાહેબ સાથે સદ્‌ગત ડૉ. શાન્તિકુમાર પંડ્યાને પણ પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. ઓરિએન્ટલ કૉન્ફરન્સ ગુજરાતમાં યોજાઈ ત્યારે સંપૂર્ણ ઉત્તરદાયિત્વ સંસ્કૃત અધ્યાપકમંડળના નેજા હેઠળ તેમણે હેમખેમ પાર પાડ્યું હતું.

આવા સ્વ.પંડ્યાસાહેબને માનવસંસાધન વિભાગ, ન્યુ દિલ્હી ઈ.સ. ૧૯૮૬ તથા ૧૯૮૭માં બે ગુજરાતી કૃતિઓ ‘ગામનાં તીરથ’ અને ‘સુખનો સૂરજ’ને ગુજરાતી ભાષામાં પ્રૌઢશિક્ષણ અનુસરણ માટેનો રાષ્ટ્રીય ઍવૉર્ડ પ્રાપ્ત થયો હતો. આ ઉપરાંત સંસ્કૃતસાહિત્ય અકાદમી તરફથી ૧૯૯૪માં સંશોધનને લગતું પારિતોષિક પ્રાપ્ત થયું હતું.

સદ્‌ગત પંડ્યાસાહેબના માર્ગદર્શન હેઠળ ત્રણ વિદ્યાર્થીઓએ પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી છે. તેમના રસના વિષયોની વાત કરીએ તો તેમાં મહાભારત અને તત્ત્વદર્શન, ગુજરાતમાં લખાયેલું સંસ્કૃત સાહિત્ય, સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસા અને પાશ્ચાત્ય સાહિત્યશાસ્ત્રનું તુલનાત્મક અધ્યયન, ભારતીય સંસ્કૃતિ અને હિન્દુ ધર્મ, શ્રીમદ્‌ ભગવદ્‌ ગીતા, તત્ત્વજ્ઞાન અને ગુજરાતમાં રચાયેલા મહાભારત પર આધારિત સંસ્કૃત રૂપકો અને મહાકાવ્યો ઉપર વિશિષ્ટ કાર્ય કરેલ છે. આ સિવાય લગભગ ૬૦ જેટલાં પુસ્તકો સરસ્વતી પ્રકાશન અને પાર્શ્વ પ્રકાશનમાંથી ગુજરાતી, સંસ્કૃત, અંગ્રેજી અનુવાદ વિવેચનટિપ્પણી સાથે પ્રગટ થયા છે.

સંસ્કૃત વિષયની અને વિષયના અધ્યાપકોની ચિંતા, સતત એમના પ્રશ્નોની મથામણ મજબૂત રીતે અને નિર્ભયતાથી એમના કાર્યકાળમાં સારી રીતે રજૂઆત કરતા હતા. એમનાં વ્યાખ્યાનો પણ સતત વિદ્વત્તાપૂર્ણ અને અભ્યાસ માગી લે તેવા અનેકાનેક સંદર્ભો સાથેનાં રહેતાં. તેઓ સ્પષ્ટ વક્તા સરળ, સહજ, નિખાલસ હોવા છતાં તેજોદ્વેષથી પર વિદ્યાપુરુષ હતા.

મારો એમની સાથેનો ઘરેલુ સંબંધ રહ્યો છે. ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં પેપર મૂલ્યાંકનમાં ચૅરમેનપદે રહી અમને તટસ્થ મૂલ્યાંકન શીખવતા. મારી કૉલેજમાં બેથી ત્રણ વખત વ્યાખ્યાન આપવા આવ્યા ત્યારે મહાભારત પર આધારિત રૂપકોનું સાંગોપાંગ વક્તવ્ય આપી વિદ્યાર્થીઓને રસતરબોળ કરી દેતા. આખા વર્ગને ગૂંજવી દેતા હતા. આવા પ્રેમાળ સ્વભાવના દિવંગત પંડ્યા સાહેબને મારી ભાવપૂર્ણ શ્રદ્ધાંજલિ નતમસ્તકે અર્પણ કરું છું.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2021; પૃ. 14