(૧૦) વ્યાખ્યાન ઍક્ટિન્ગ નથી, પરફૉર્મન્સ છે

= = = વર્ગવ્યાખ્યાનોના અને અન્ય વ્યાખ્યાનોના મારા આજ સુધીના સુ-દીર્ઘ અનુભવનો એક સાર એ છે કે વ્યાખ્યાન રજૂઆત જરૂર છે, પરફોર્મન્સ, પણ એ ઍક્ટિન્ગ નથી. = = =

કોઈ કોઈ અધ્યાપકો સાભિનય વ્યાખ્યાન કરતા હોય છે. હાથ ઊંચા-નીચા કે લાંબા-ટૂંકા કરે. નયન આમતેમ ફેરવતા રહે. મુખમુદ્રાઓ બદલ્યા કરે. અહીંથી તહીં આવ-જા કરે. શક્ય બધું આંગિકમ્ કરે. એને એમ હોય કે – અભિનયથી વ્યાખ્યાન અને હું છવાઇ જઇશું.

નાટકના ‘ખાં’ ગણાઇ ગયેલા એક અધ્યાપકનો સાંભળેલો પણ સાચમાચનો એક કિસ્સો કહું :

કહેનારે કહ્યું મને : એક અધ્યાપક, હમેશાં નાટ્યાત્મક વ્યાખ્યાન કરે છે; કહે, દાખલો આપું, નવલકથામાં આવેલા વર્ણનને એમની સ્ટાઇલમાં સાંભળો; કહે :

અધ્યાપક આસ્તેથી બોલે છે : રૂમનાંઆં … બારણાંઆં … ખૂલ્યાંયાં (અધ્યાપક સાઇડમાં જઈને બારણાં ખોલવાનું માઇમ કરે છે). પ્રિયતમે પ્રિયાને પલંગમાં સૂતેલી જોઈ (અધ્યાપક લયપૂર્વકના હસ્તાભિનયથી ‘સૂતેલી’ દર્શાવે છે). પછી હળવેકથી ઢંઢોળી (અધ્યાપક હળવેકથી ઢંઢોળવાની ચેષ્ટા કરે છે). પ્રિયતમ નમ્રતાથી બોલ્યો – વ્હાલી કુંજુઉઉ …! (ખરેખર તો અધ્યાપક બોલેલા) … જો, મારે તારા જીવનમાં પાછા ફરવું છે … આટલી વખત મને માફ કરી દે … સદા કાળ તારો જ રહીશ … એમ કહી પ્રિયતમે એને બાહુપાશમાં લીધી. (અધ્યાપક બાહુ ફેલાવીને હવામાં બાથ ભીડી બતાવે છે. અને, લાઇક ધૅટ લાઇક ધૅટ કરતા, ફટાફટ, હતા એવા થઈ જાય છે). તાજ્જુબ થઈ વર્ગ એમને જોતો રહી જાય છે.

આ ઉદાહરણમાં મને લાગેલું કે કહેનારે અતિશયોક્તિ કરી છે, પણ વાત પાછળનો કટાક્ષ હું પકડી શકેલો.

વર્ગવ્યાખ્યાનોના અને અન્ય વ્યાખ્યાનોના મારા આજ સુધીના સુ-દીર્ઘ અનુભવનો એક સાર એ છે કે વ્યાખ્યાન રજૂઆત જરૂર છે, પરફોર્મન્સ, પણ એ ઍક્ટિન્ગ નથી.

મેં વ્યાખ્યાનને સર્જકતા સાથે જોડવાની વાત કરેલી. એ સર્જકતાનો શુભારમ્ભ અધ્યાપકના અવાજથી થાય છે. એણે અવાજનું મૉનિટરિન્ગ આવડવું જોઈએ. જરૂર પડ્યે સૉફ્ટ કે હાર્ડ; ફાસ્ટ કે સ્લો.

બીજું, પરફૉર્મન્સને વાગ્મિતાનો હમેશાં ખપ પડે છે. અલબત્ત, વ્યાખ્યાતાએ વાગ્મી નથી થઈ જવાનું પણ વાણીનો ઉચિત માત્રામાં વિનિયોગ કરવાનો છે : એક્કી શ્વાસે ન બોલવું. યતિ, વિરામ – અંગ્રેજીમાં જેને ‘પૉઝ’ કહે છે – એ લેવા. જરૂર હોય ત્યાં પ્રવાહી થઈ જવું : સૂર – ટોન – જાળવવો. કાકુ, સ્વરભાર, હ્રસ્વત્વ-દીર્ઘત્વ કે આરોહ-અવરોહ પણ જાળવવાં.

લખવામાં, અલ્પ અર્ધ પૂર્ણ અને ગુરુ વગેરે વિરામચિહ્નો છે. આજ્ઞાર્થ છે. પ્રશ્નાર્થચિહ્ન છે. ઉદ્ગારવાચક છે. આ બધાં વાણીનાં રૂપો છે. લખીએ ત્યારે તેમ જ બોલીએ ત્યારે પણ એ પ્રગટ થવાં જોઈએ. એટલે તો, સારા લેખકના લેખનમાં જેમ એનો અવાજ 'સંભળાતો' હોય છે તેમ સારા વક્તાની વાણીમાં એનું લેખન ‘દેખાતું’ હોય છે.

સાહિત્યકલા ભાવો અને તદનુસારી અર્થોની સૃષ્ટિ છે. સાહિત્યના અધ્યાપકો પોતાની સર્જક વાણી વડે ભાવોનું ‘અર્થપૂર્ણ દર્શન’ કરાવે અને અર્થોનું ‘ભાવપૂર્ણ શ્રવણ’ કરાવે એ બહુ જરૂરી છે.

વાણીના વિનિયોગને વિશેની ઉચિત સભાનતાથી અભિવ્યક્તિ વધારે સુન્દર બને અને એથી શ્રોતાને વક્તા સાથે જોડાયેલા રહેવાની મજા આવે. સારા વક્તાઓને એ ખાસ આવડતું હોય છે. શ્રોતાને જરા જેટલો ય ચસકવા ન દે.

જો કે અતિ સભાનતા નુક્સાન કરશે. અધ્યાપક ચાવળો લાગશો. આપણા એક વિદ્વાન વિવેચક બોલવામાં પણ હ્રસ્વત્વ-દીર્ઘત્વ અણીશુદ્ધ જાળવતા – પરિશુદ્ધ ! ‘કૂતરું’ બોલે તો ‘કૂઊ’ – એમ લાંબું સંભળાય. જોઈ શકાય કે ‘રું’-ના અનુસ્વાર વખતે એમના નાકનાં ફોરણાં કેટલે ઊંચે ચડી ગયાં.  આરોહ-અવરોહની ચડ-ઊતરથી પણ વક્તા ઘરેડિયો લાગે છે. ઉતાવળે બોલનારને સભા સાંભળવાનું બંધ કરી દે છે.

છેવટે તો ઔચિત્ય જ વ્યાખ્યાતાને અને વ્યાખ્યાનને બચાવી શકે. પરમ ઔચિત્ય એ છે કે વ્યાખ્યાનને અન્તે વ્યાખ્યાતાએ સભામાં કે પોતાના ઘરે થોડા સમય માટે મૌન ધારણ કરવું. મૌન પણ વાણીનું જ એક રૂપ છે.

વ્યાખ્યાનના અનેક પ્રકારો છે. પોતે અધ્યાપક હોય એ નાતે દરેક જગ્યાએ એ-ની-એ સ્ટાઇલમાં લૅક્ચરબાજી કરે તે ન ચાલે. આવકાર-પ્રવચન, વક્તા-પરિચય, અવૉર્ડીની નવાજેશના ફન્કશનમાં પ્રશંસા-વચન, શોકાંજલિ કે આભારદર્શન જેવાં સાવ સામાન્ય વક્તવ્યોને પણ સુન્દર રૂપ આપી શકાય છે. જો કે સવિશેષે તો એ વક્તાની વૈયક્તિક સર્જકતાના પ્રતાપે થવાનું.

પણ, શું ન કરવું કે અનિવાર્યપણે શું કરવું એ કહું :

આવકારમાં પોતાની સંસ્થાની જીવનકથા કહીને લાંબું સ્તુતિગાન ન કરવું. કહેવું તો એ યોગ્ય કહેવાય કે – અમે કાર્યક્રમ પાછળના સાહિત્યિક આશયને ચરિતાર્થ કરવા જોડાયા છીએ.

તાજેતરના એક સમારમ્ભમાં એક જાણીતા વાર્તાકાર-વક્તાનો પરિચય માત્રવિવેચક તરીકે અપાયો. એ તો જાણે બરાબર, પણ સમારમ્ભ તો ટૂંકીવાર્તાઓના પુસ્તક-લોકાર્પણના હતો ! જાણકારો જાણતા હતા કે એ વક્તા ૬ વાર્તાસંગ્રહોના વાર્તાકાર છે, નેશનલ અવૉર્ડી છે, ૨૫ વર્ષથી ટૂંકીવાર્તાને માટેની વર્કશૉપ્સ ચલાવે છે. ખરેખર તો, એ બધી વીગતોને પ્રસંગોચિત વીગતો કહેવાય. સભાને એની જરૂર હોય છે. વક્તાનો આડોતેડો નહીં પણ માત્ર પ્રસંગોચિત પરિચય યોગ્ય ગણાય.

ઍન્કર કે એ કામ કરતો અધ્યાપક ગોખી મારેલાં કવેતાઇ રસિકડાંથી વક્તા અને વિષયને જોડ્યા કરે એથી એ પોતે રસકડો જરૂર લાગે છે, પણ એટલે જ, સભા ધ્યાનસ્થ નથી થઈ શકતી. રાહ જોતી થઈ જાય છે – બીજું રસિકડું ક્યારે આવશે !

અવૉર્ડી કે દિવંગત સાહિત્યકારની સંસિદ્ધિઓના પણ ગુણાનુવાદ કરાય; ત્યારે એની ટીકા ન કરાય. શોકાંજલિસભામાં મૃતક સાથેના પોતાના ‘સબંધ’-ની વાતોનાં વડાં ન કરાય. ‘પોતાની અતિ વ્યસ્તતામાંથી કીમતી સમય કાઢીને પધાર્યા’ – જેવું મસ્કાછાપ આભારવચન ઘણું જ ચવાયેલું તો છે જ, પણ ફાલતુ ખુશામત સૂચવે છે.

Pic Courtesy : Newdesignfile.com

અભિવ્યક્તિ આટલી સુચિન્તિત હોય એટલે સંક્રમણ નામનું ફળ મળે જ મળે. તેમ છતાં, સંક્રમિત થનાર સહભાગી વિદ્યાર્થીઓની કે અન્ય શ્રોતાઓની પણ એ સફળતામાં એટલી જ જવાબદારી છે.

વર્ગમાં બેઠેલો પ્રત્યેક વિદ્યાર્થી સંક્રમણની ઇચ્છા અને ગરજથી ચિત્ત ધરી રહ્યો છે એમ માનવું વિશફૂલ થિન્કિન્ગ છે. ત્યાં વિદ્યાના અર્થીની સરખામણીએ પરીક્ષાના અર્થી વધારે હોય છે. સાહિત્યસભાઓમાં પણ જેને સહેતુક શ્રોતા કહેવાય એવા તો જૂજ મળે. કૉલેજોમાં જેને ગુરુનો 'અન્તેવાસી’ કહેવાય એવો તો કો’ક સદ્ભાગીને જ મળે. મોટા ભાગના ‘આગન્તુક' હોય છે. અધ્યાપક એવા મિક્સ્ડ્ લૉટને સમ્બોધતો હોય છે.

તેથી સંક્રમણ હમેશાં 'પર્ટિક્યુલર કેસ’ હોય છે. કોને થયું કોને ન થયું તેનાં કારણોની વિશિષ્ટ તપાસમાં ઊતરવું પડે છે.

અભિવ્યક્તિ બાબતે ‘ઇન જનરલ’ કહી શકાય છે એવું સંક્રમણ વિશે નથી કહી શકાતું.

તેમ છતાં, એટલું ચૉક્કસ કે વિદ્યાર્થીમાં સંક્રમિત થવાની દાનત હોય, વિદ્યાવૃત્તિ હોય, તો અધ્યાપક એને જરૂર સંભળાય, એ સાંભળતો રહે, ને એમ સંક્રમણ શરૂ થાય. પરન્તુ સંક્રમણ સમ્પન્ન થયું તો ત્યારે જ કહેવાશે જ્યારે અધ્યાપકની વાતો એને સમજાઇ હોય બલકે એની સંચિત સમજમાં ઘડીભર ઠરી હોય.

જો કે, શરૂ થઈને સમ્પન્ન થતાં સુધીમાં તો રીસેસ પડી જાય, છૂટવાનો બેલ પણ પડી જાય. આજના સરેરાશ વિદ્યાર્થીમાં જોડાવાની જિગર નથી એટલી છૂટવાની લ્હાય વધારે છે !

આ સઘળી આપણી કરુણ વાસ્તવિકતા છે ને તેનો મને તો હૃદયથી સ્વીકાર છે ને એટલે સ્તો આટલી નુક્તેચીની ! 

દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટીના આ વિષયમાં, લેખનકલા, વાચન અને ચર્ચા એ ત્રણ પરિમાણની વાત બાકી રહે છે. એ દરેક વિશે પણ મારે ઘણું કહેવું છે, માંડીને કહેવું છે. પણ એટલે જ, બાકી રાખું છું, કોઈ બીજા તબક્કે.

મધુર રસભરી કેરીને ચૂસતાં ચૂસતાં ગોટલા લગી તો ટૅસથી પ્હૉંચી જવાય, પણ પછી ગોટલાને અમુક હદથી વધારે નથી ચૂસી શકાતો, જતો કરવો પડે છે. સાહિત્યકલાની વાતનું પણ એવું છે. મીન્સ, બીજા સુ-અવસરની રાહ જોવી રહે છે.

= = =

(January 17, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી મેડિકલ રિસર્ચને મામલે ડુક્કરોનો બહોળો ઉપયોગ થાય છે. આપણને ગમે કે ન ગમે, વાસ્તવિકતા એ છે કે માણસ પોતાનો જીવ બચાવવા કોઇ પણ હદે જઇ શકે છે

ગયા અઠવાડિયે યુ.એસ.એ.ના ડેવિડ બેનેટની તસવીરો અને તેને લગતા સમાચાર પર લોકોએ રસ-નજર રાખી. તેના શરીરમાં જીનેટિકલી મૉડિફાઇડ ડુક્કરનું હ્રદય ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરવામાં આવ્યું. બેનેટના સ્વાસ્થ્યની અપડેટ અંગે મેડિકલ સાયન્સ ઉપરાંત આમ લોકોને પણ ઉત્સુકતા રહે તે સ્વાભાવિક છે. હાલમાં તેની સ્થિતિ પર USAના ડૉક્ટર્સ બહુ નજીકથી નજર રાખી રહ્યા છે. આ તો ૨૦૨૨ની વાત છે. પણ ૧૯૯૭માં બે સર્જનને એક ભારતીય દરદી પર આવો જ અખતરો કરવા બદલ જેલની સજા થઇ હતી. એ કિસ્સાની વિગતો ફરી ક્યારેક. જો કે અહીં હાર્ટ ટ્રાન્સપ્લાન્ટની વાત નહોતી છતાં ય એક સમયે જે અખતરો હતો તે આજે વિજ્ઞાનનો એક લગભગ સફળ પ્રયોગ બની ચૂક્યો છે. એક્સપર્ટ્સનું કહેવું છે કે જો આ સર્જરીનું પરિણામ સ્થિર અને સફળ રહ્યું, તો માનવ અંગોને ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરવાને મામલે જે અછત વેઠવી પડે છે તેમાં બહુ મોટો ફાયદો થશે.

મૂળે જે ડુક્કરને જોઇને આપણાં ભવાં ચઢે, સૂગ ચઢે તેમનાં અવયવો જો માણસના શરીરમાં યોગ્ય કામ આપશે, તો માણસને તેનો ય વાંધો નહીં હોય. આપણે પ્રાણીઓ પર થતાં પ્રયોગોની જાતભાતની વાતો સાંભળી છે. એક રિપોર્ટ અનુસાર માણસોમાં ઓર્ગન ટ્રાન્સપ્લાન્ટને મામલે ડુક્કરોની ઉમેદવારી મજબૂત બની રહી છે. મનુષ્ય અને ડુક્કરનાં અંગોમાં ઘણી સમાનતા હોય છે અને ડુક્કરનાં અવયવો તથા જનીન જિનેટિક એન્જિનિયરિંગને વધારે સારો પ્રતિભાવ આપે છે. છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી મેડિકલ રિસર્ચને મામલે ડુક્કરોનો બહોળો ઉપયોગ થાય છે. આપણને ગમે કે ન ગમે વાસ્તવિકતા એ છે કે માણસ પોતાનો જીવ બચાવવા કોઇ પણ હદે જઇ શકે છે – હા આ વિજ્ઞાનના વિકાસની વાત પણ છે અને તેને કોઇ નકારતું પણ નથી. પરંતુ પ્રાણીઓને ‘ગ્રાન્ટેડ’ લેવામાં માણસ જાતનું રૂંવાડું પણ ફરકે તેમ નથી. પ્રાણીઓનાં અંગોનો માણસના શરીર માટે ઉપયોગ કરવાના વિજ્ઞાનને ઝેનોટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન કહે છે. વિશેષજ્ઞો ઝેનોટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન તરફ વળ્યાં છે કારણ કે ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરવા માટે માણસનાં જ અંગો મળવાં મુશ્કેલ બને છે. જેમ કે ભારતમાં વર્ષે અંદાજે ૩૦ હજાર દરદીઓને લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરવાની અનિવાર્યતા હોય છે પણ માંડ ૧,૫૦૦ જેટલાને લીવર મળી શકે છે. વર્ષે ૫૦ હજાર હાર્ટ ફેલનો શિકાર બને છે પણ છતાં ય વર્ષે માંડ ૧૦-૧૫ હાર્ટ ટ્રાન્સપ્લાન્ટ પાર પડે છે. માણસના શરીરમાં કંઇ પણ બીજું જાય જેને અંગ્રેજીમાં ફોરેન બૉડી કહેવાય તો તેને અનુકૂલન સાધતાં સમય લાગે પણ ઝેનોટ્રાન્સપ્લાન્ટેશનમાં તબીબી વિશેષજ્ઞો પાસે જનીન તંત્રમાં ફેરફાર કરવાની શક્યતાઓ બચે છે.

માણસો પોતાની જાત બચાવવા માટે પ્રાણીઓ પર આધાર રાખતાં આવ્યાં છે. ૮૦નાં દાયકા સુધી ટાઇપ I ડાયાબિટીસના દરદીઓનાં શરીરમાં બ્લડ ગ્લૂકોઝ લેવલ પ્રમાણમાં રાખવા  પ્રાણીઓના ઇન્સ્યુલિનનો આધાર લેવાતો હતો. હાલમાં તો માણસનું ઇન્સ્યુલિન પણ બજારમાં મળે છે પણ તે ઉપરાંત ડુક્કર અને ગાયના પેનક્રિયાઝમાંથી હોર્મોન લઇને માણસો માટે ઇન્સ્યુલિન બનતું આવ્યું છે. ડુક્કરમાં ઇન્સ્યુલિન બનાવતા ઇસ્લેટ સેલ્સને જો માણસમાં ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરી શકાય તો ઇન્સ્યુલિન શોટ્સની જરૂરિયાત ઘટે જેની પર વૈજ્ઞાનિકો કામ કરી રહ્યા છે.

માણસોનો સ્વાર્થ સાધવા પ્રાણીઓ પર થતાં પ્રયોગો જૂની વાત છે. પરંતુ તે માટે પ્રાણીઓ સાથે થતી ક્રૂરતા શબ્દોમાં વર્ણવી શકાય તેમ નથી. જેમ કે બીગલ બ્રીડનાં કૂતરાં પર થતાં પ્રયોગો એવા આકરા હોય છે કે ઘરડાં થયાં પછી લેબમાંથી છૂટેલાં બીગલ્સમાં ડરની લાગણી વણાયેલી હોય છે. આજ કાલ આવા છોડાવાયેલા બીગલ્સ જેની ફ્રીગલ્સ કહે છે તેને દત્તક લેનારાની સંખ્યા વધી છે, પણ તેમને માણસો સાથે ગોઠવતાં વાર લાગે છે કારણ કે તેમને એકલા રહેવાંની ટેવ પડી ગઇ હોય છે. એનિમલ ટેસ્ટિંગનો ધંધો બહુ વિશાળ છે. ચીન, જાપાન અને યુ.એસ.એ.માં સૌથી વધુ એનિમલ ટેસ્ટિંગ થાય છે. યુ.એસ.એ.માં વર્ષે અંદાજે ૧૦૦ મિલિયન જેટલાં જુદાં જુદાં પ્રાણીઓ પર પ્રયોગો થાય છે અને તેનો કોઇ સ્પષ્ટ આંકડો તો છે જ નહીં. વિદેશમાં હાઇ સ્કૂલ્સમાં શિક્ષણમાં પ્રાણીઓનો ઉપયોગ થાય છે કો કેમિકલ હાઉસહોલ્ડ કોમ્સમેટિક ટેસ્ટિંગમાં પણ પ્રાણીઓ વપારય છે. ડ્રગ અને વેક્સિન ડેવલપમેન્ટમાં પણ પ્રાણીઓનો ભોગ લેવાય છે તો થોડાં વર્ષો પહેલાંના ફેરફાર અનુસાર ફુડ એન્ડ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશને હવે પોતાના ડ્રગ અને વેક્સિનનો બે અલગ અલગ પ્રજાતિઓ પર ઉપયોગ કરવો પડશે અને પછી માણસોના ઉપયોગ માટે તે લાયક છે કે નહીં તે નક્કી કરવાનું રહેશે. વળી એક રિપોર્ટ અનુસાર પ્રાણીઓ પર કારગત નિવડેલા વેક્સિન અને ડ્રગ્ઝ માણસો પર નિષ્ફળ જવાના કિસ્સા પણ ઘણા છે તો પછી શા માટે પ્રાણીઓ પરના આ અખતરા ચાલુ રાખવા જોઇએ?

આ તો હજી વાત માંડી છે. પણ ખોરાક માટેથી લઇને દંતશૂળ અને ટાઇગર ટોનિક જેવા ફિતૂર માટે જાત ભાતનાં પ્રાણીઓનો ભોગ લેવાયા કરે છે. સંતુલનની વાતો કરતી થયેલી ‘Woke’ (જાગૃત) જનતાને પ્રાણીઓનાં શોષણની પાતાળ લોક જેવી દુનિયાની સપાટી વિશે જ કલ્પના હશે.  પાળેલાં કે રસ્તે રખડતાં પ્રાણીઓ સાથેના અત્યાચારનો મુદ્દો એનિમલ ટેસ્ટિંગ કરતાં સાવ જૂદો છે, પણ અંતે વાત તો ક્રૂરતાની જ છે.

અવયવ મેળવવાની રાહમાં ગુજરી જનારાઓની સંખ્યા પણ મોટી છે. પ્રાણીઓ પર થતા પ્રયોગો માણસ જાતને બચાવી શકે છે, તે વિજ્ઞાન સાબિત કરી રહ્યું છે, પણ આપણને એ સવાલ પણ થવો જોઇએ કે આપણે કેટલી હદો પાર કરવી જોઇએ.

બાય ધી વેઃ

આ તો પ્રાણીઓનાં શોષણની વાત થઇ, પણ આપણા સમાજમાં જે આર્થિક ખાઇ છે તેને પગલે વંચિત માણસોને પૈસા આપી તેમની પર વેક્સિન અને ડ્રગ્ઝના પ્રયોગો પણ થતા આવ્યા છે. વળી ઓર્ગન ટ્રાન્સપ્લાન્ટના ખેલમાં સાજા દરદીઓની કિડની જેવા અંગો ચોરાઇ જવાના કિસ્સાથી આપણે અજાણ નથી. એ નૈતિક ભ્રષ્ટતા કોઇ બીજા જ સ્તરની છે. જાણીતા લેખક મંજુલા પદ્મનાભનનું એક નાટક છે ‘હાર્વેસ્ટ’ – જેમાં અમેરિકાના ધનિકો ભારતના – ત્રીજા વિશ્વના લોકોના મ્હોંએ પૈસા ફેંકી તેમના શરીરના અંગો ખરીદે છે. એમાં માણસની લાલચ, વરવાં સંજોગો  તેને કઇ હદે લઇ જાય છે તેનું તેમાં બખૂબી વર્ણન છે. આ તમામ વાતો ડૂંગળીનાં સ્તર જેવી છે, ઉતરતાં જશે પણ પૂરાં નહીં થાય.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  16 જાન્યુઆરી 2022

પેલું કહે છે ને કે let us begin from beginning – બરાબર એમ જ હું પદગ્રહણ વક્તવ્યનો કંઈક ઉલ્લેખ કરી એના અનુસંધાનમાં થોડીએક દિલી વાતો પહાડ, સમુદ્ર અને રણ એમ ત્રિવિધ સાખે કરવા ઇચ્છું છું.

અંબાલાલ સાકરલાલ. ઉદ્યમી જણ. મહાસભાના અધિવેશનમાં સ્વાગતપ્રમુખ તો વળી પરિષદપ્રમુખ પણ ખરા. એ ગયા ત્યારે રામાનંદબાબુના ‘મૉડર્ન રિવ્યૂ’માં અંજલિનોંધમાં આવેલું કે In some respects he anticipated Gandhi. એમણે લખેલી એક વારતા સંભારું, અને એમ અંબાલાલના ‘અ’થી શરૂ કરું.

એ વારતા શાંતિદાસના જોડાની છે. મલયાનિલની ‘ગોવાલણી’ પ્રસિદ્ધ થઈ એનાયે આગલા દસકાની. ગામમાંથી પહેલો છોકરો દૂર, મોટા શહેરની કૉલેજમાં ભણવા ગયો. રજાઓમાં ઘરે આવ્યો, ત્યારે શહેરી છટાને શોભીતા ચમચમતા બૂટમાં આવ્યો. જેમણે બાપગોતરમાં શહેર (ને ઊંચું ભણતર) નહીં દીઠેલ એ છોકરાંવ સારુ એ બૂટ કેમ જાણે ઉપલી પાયરીની ઓળખ બની રહ્યા. પછી તો દર રજાએ શાંતિદાસ આવે ત્યારે દસવીસપચીસ એમ જોડાની જોડ વરદીથી લેતો આવે. હવે ચમચમતા જોડા તો ઠઠાડ્યા, પછી શું. ઇવનિંગ વૉક, ગામને ગોંદરે સ્તો. ત્યાં શું તો કહે કે ઊભો કરો ચાનો ગલ્લો. જુવાનિયાનો કામધંધો હવે શું, સિવાય કે ચમચમતા જોડા, ગોંદરે ગામગપાટા ને ચાનાં ઠીબરાં. જોડાના એકચક્રી સપાટાએ ગામના મોચીનો ધંધો ભાંગ્યો. વિનિમય પર ચાલતી ગામની અર્થવ્યવસ્થા અને પ્રથા આખી લથડી પડી … પછીની વાત છોડી દઈ એટલું જ કહું માત્ર કે ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ અને એક સાંસ્થાનિક મુલકની વિષમ પરિસ્થિતિની એ દાસ્તાં છે.

સામે પલ્લે, એમ તો રા.વિ. પાઠકે – આપણા દ્વિરેફે સ્તો – મુકુન્દરાયની વારતા ક્યાં નથી લખી? શાન્તિદાસના કિસ્સામાં આપણે એક તરેહનો અલગાવ કે વિખૂટાપણું અગર alienation જોયું. અહીં મુકુન્દરાય કૉલેજિયન મિત્રોને લઈને ગામ આવે છે અને એને ગોઠતું નથી. વિધવા બહેન અને બુઢ્ઢા બાપને પણ એના વહેવારથી સોરવાતું નથી. મુકુન્દરાય અને મિત્રો પહેલી તકે પાછા ફરી જાય છે. પિતાના મુખમાં પાઠકસાહેબે વિમળશાહનો પ્રસંગ મૂક્યો છે. વડીલે બંધાવેલી વાવ પર દાપું ઉઘરાવી ખાતા છોકરાને જોયા પછી વિમળશાહ માતાજી પાસે સંતાનને બદલે પોતાનું નખ્ખોદ માગે છે.

પલટાતી વ્યવસ્થાએ અને પેઢીભેદે સરજાતા આ અલગાવનો ઉગાર શો. અંબાલાલ સાકરલાલ અને રા.વિ. પાઠકની વચ્ચે આપણા એકના એક રણજિતરામ સાંભરે છે. એમણે એક સરસ પાત્ર સજ્ર્યું છે, માસ્તર નંદનપ્રસાદ. નિરંજન ભગત રણજિતરામ ચંદ્રક વેળાએ એમનું ભાષણ તૈયાર કરતા હતા તે વખતે જે પણ હાથમાં આવે એને નંદનપ્રસાદની વારતા સંભળાવ્યા વિના છોડતા નહોતા એવી વાયકાનું, ભગતસાહેબ કને એમને જ સાધ્ય એવા અનવદ્ય પઠનથી લાભાન્વિત એવો હું જરૂર સમર્થન કરીશ. આ નંદનપ્રસાદના મોમાં રણજિતરામે એક શબ્દ મૂક્યો છે ennui – એન્યુઈ, ખરેખર ઉચ્ચાર જો કે ઑન્વી. પાંચેક દાયકા પર આપણે સૌ ‘અંબા રમવા આવ તો બતલાવું’ની તરજ પર સાર્ત્ર-કામૂ, સાર્ત્ર-કામૂ કરતા હતા, ત્યારે એન્યુઈ એ ખાસી પ્રચલિત સંજ્ઞા હતી. પણ થાકની, કંટાળાની, બલકે વિરતિની આ વાત એના પણ પાંચ દસકાપૂર્વે રણજિતરામ લઈ આવ્યા હતા.

આ જે વિરતિ અગર અલગાવ, એનું વારણ શું. નંદનપ્રસાદ નાનાવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં પરોવાવાના વિકલ્પમાં એનું વારણ જુએ છે. ગુજરાતની વિકાસરેખાના સગડ પકડવા આપણે અંબાલાલ સાકરલાલથી પાછળ જઈએ ત્યાં દલપતરામ સાંભરે છે. ભોળાનાથ સારાભાઈએ, કેમ કે ફૉર્બ્સ કહેતાં ફાર્બસસાહેબને ગુજરાતી શીખવું હતું, દલપતરામને છેક વઢવાણથી તેડાવ્યા. દલપતરામ વઢવાણથી પગપાળા પહોંચ્યા. ફાર્બસ રેનેસાંનો વારસો લઈને આવ્યા હતા. દલપતરામને નવી દુનિયા અને નવા જ્ઞાનનો પરિચય એમના થકી – કહો કે એમણે વઢવાણથી અમદાવાદનું અંતર ગાઉમાં નહીં એટલું સૈકાઓમાં કાપ્યું હતું. ૧૮૪૧થી ૧૮૫૦નો એ આખો દસકો સુરતમાં દુર્ગારામ મહેતાજી અને માનવધર્મ સભાથી માંડી અમદાવાદમાં દલપત-ફાર્બસ અને ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી(ગુજરાત વિદ્યાસભા)એ રસકસવંતો છે. નવું જ્ઞાન ને ખૂલતી આવતી દુનિયામાં એવું કશુંક જરૂર હોઈ શકે છે, જેમાં પેલી વિરતિનો મોક્ષ થાય અને અલગાવને સ્થાને સારી સરખી સોબતે લગાવ પણ થતો આવે.

આ જ દસકો, ૧૮૪૧થી ૧૮૫૦નો, તમે જુઓ – પણે પશ્ચિમમાં માક્‌ર્સ અને એન્ગલ્સનો છે. ૧૮૪૪ની માક્‌ર્સની હસ્તપ્રતો (મળી તો એ જો કે મોડેથી, માકર્સવાદ ચિત્રમાં આવ્યો તે પછી) અલગાવની સમસ્યાથી પરિચાલિત હતી. અલગાવમાંથી લગાવ એ યુવા માક્‌ર્સની (એક અર્થમાં માક્‌ર્સવાદપૂર્વ માક્‌ર્સની) તહેદિલ ખોજ હતી. એક પા આ થિયરીની છટપટાહટ અને બીજી પા વાસ્તવદર્શનઃ એન્ગલ્સે લંડન સ્લમ્સમાં બસર થતી જિંદગીઓનો, ઘોલકાતાં જીવતરનો અભ્યાસ કરી જે મનઃસ્થિતિ તારવી હતી તે હતી unfeeling isolationની, લાગણીશૂન્ય એકલતાની. માક્‌ર્સ-એન્ગલ્સનું મળવું એક વૈચારિક ભૂમિકા અને વાસ્તવદર્શનનું મળવું હતું. વિચાર અને વાસ્તવ વચ્ચે સાર્થક આપલેની જે એક આખી સંઘર્ષગર્ભા એટલી જ સર્જનાત્મક પ્રક્રિયા છે, એમાં પણ તમે અલગાવનો ઉગાર જોઈ તો શકો.

અલગાવ અને લગાવનું આ દ્વંદ્વ ક્યાંથી ક્યાં લઈ જાય છે, આપણને? જયંત ખત્રીની વાર્તા ‘અમે બુદ્ધિમાનો’ યાદ આવે છે. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામનું વાતાવરણ છે, એટલે યુવાન હૈયાં અનુભવી શકે એવી લગાવગુંજાશ હાજરાહજૂર છે. પણ એ જે એક સામાજિક સંદર્ભ છે તેમ વૈયક્તિક પ્રશ્નો પણ છે, જેમ કે વયસહજ યૌનખેંચાણ. બુદ્ધિમાનો પૈકી એકની આત્મહત્યા વાચક સમક્ષ આવે છે, ત્યારે સમજાય છે કે અલગાવથી લગાવનું અંતર કાપવું જેટલું સુકર લાગે છે, એટલું સરળ નથી.

આ જે આરત અને અનુવસન, આ જે longing અને belonging – ઉમાશંકરે જે શબ્દ ક્યાંથી ક્યાં અને ક્યાં-ક્યાં લઈ ગયો એનું કવિકૌતુક કીધું છે, એનું સ્મરણ કરતે કરતે બીજા એક કચ્છીમાડુને સંભારવાની છૂટ લઉં? યુસૂફ મહેરઅલી. કચ્છનું સંતાન. ઓગણચાલીસમે વરસે તો મુંબઈના મેયર થયેલા. આપણા બદલતા સંગ્રામકારણનાં બે વળાંકસૂત્રો એમને નામે જમે બોલે છે – ‘સાઇમન ગો બૅક’ અને સવિશેષ તો ‘ક્વિટ ઇન્ડિયા’ (‘હિંદ છોડો’). કશીક મોહની હતી આ સૂત્રોમાં, આ શબ્દોમાં જે યુવાનોને અલગાવની એકાંત કેદ અગર અલગાવના ઐશ્વર્યમાંથી લગાવે લાંગરી આપતી હતી. આ જે લગાવ, અલગાવનું આ જે વારણ, એ ક્યાં-ક્યાં, કેવે રૂપે પ્રગટ થતું હશે? આશક ને માશૂકનું તો જાણે કે સમજ્યા … પણ આપણા આ મહેરઅલી બંધુનો એક અફલાતૂન કિસ્સો બટ્ર્રામ વુલ્ફે ‘ધ સ્ટ્રેન્જ કૉમ્યુનિસ્ટ્‌સ આઇ હેવ મેટ’ કે એવા જ શીર્ષકની કિતાબમાં નોંધ્યો છે. માંદગીની સારવારના એક ગાળામાં યુસૂફ અમેરિકા હતા. ક્યાંક જતા હશે ને દરિયો દીઠો તો કારમાંથી ઊતરી દોડી ગયા ને મહીંથી અંજલિ ભરી – અમ હિંદીવાનોને સારુ તીર્થોદકનો જે મહિમા છે તે તમને અમેરિકનોને ક્યાંથી સમજાય, વારુ. તો, અલગાવને લાંઘી જતા લગાવનું આ પણ એક રૂપ છે સ્તો.

આ વતનપ્રીતિ, આર્થિક-સામાજિક ન્યાય સારુ સંઘર્ષ અને ગતિ, વ્યાપક વિશ્વ-માનવતાનું ખેંચાણ, સ્વતંત્રતા અને સમતાની લહે, અલગાવથી લગાવ ભણીની મથામણ કહો, અસ્તિત્વને અર્થ આપતાં વાનાં છે. કોઈ પણ સમયમાં આ બધી મથામણોએ ‘સત્તા’ સાથે ટકરાવાના પ્રસંગો તો આવતા જ રહેવાના. મનુષ્યજાતિની એ ઇતિહાસનિયતિ છે, આપણા સમયમાં સવિશેષ.

મુદ્દાની વાત એ છે કે સાહિત્ય જો સહૃદયતાને સંવારતુંસંકોરતું મનાતું હોય તો આપણા સમયમાં સહૃદયતાની વ્યાખ્યામાં એક તરેહનું નાગરિક પરિમાણ પણ લગભગ અવિનાભાવ જેવું છે. હિમાંશી શેલતનો કદાચ કંઈક વંચાયેલો પણ ચોક્કસ નહીં ચર્ચાયેલો વાર્તાસંગ્રહ ‘ધારો કે આ વાર્તા નથી –’ અહીં સાંભરે છે. એની તમામ કૃતિઓમાં રાજકીય અને સામાજિક પરિબળોનું દબાણ વરતાય છે. લેખિકાએ કહ્યું છે કે જે કાળખંડમાં જીવવાનું આવ્યું છે એની ભીંસ અનુભવું છું. બૌદ્ધિક નિષ્ઠાની કટોકટીના કાળમાં જે કહેવાનો તરફડાટ જાગતો રહે છે એ જ આ વાતો લખાવે છે એમ પણ એમણે કહ્યાનું સાંભરે છે.

ચોક્કસ સંજોગોમાં નાગર નરસિંહે પોતાને વિશે હળવાં કરમનો હું નરસૈંયો એમ સાભિપ્રાય કહ્યું હતું. આપણો સમય સૌને સારુ, સવિશેષ અક્ષરકર્મી માત્રને વાસ્તે હળવાં કર્મનો હું નાગરિક એમ પ્રીછવાનો છે. ઉચ્ચવર્ણી એવું જે સામાજિક સત્તા-પ્રતિષ્ઠાન, એની વચ્ચે નરસિંહને આ ભૂમિકામાં પોતાની અનન્ય ઈશનિષ્ઠાવશ ધર્મ સમજાયો હતો. જીવ ને શિવના એકાત્મ એકરૂપ થવાનો ધોરી રસ્તો હરિજનવાસની સંગતિમાંયે એને અનુભવાતો હશે. ‘વૈષ્ણવજન’ એ ગાંધીકૃપાએ અતિવ્યાપક રચનામાં ‘પીડ પરાઈ’ની જે જિકર છે તે શત્રુવત્‌ અગર તિરસ્કારપાત્ર ‘ધ અધર’ની અનવસ્થાના સંદર્ભમાં નવઘટન માગે છે એમ પણ હું તો કહું.

વળી દલપતરામને સંભારું જરી ? ૧૮૯૮ પહોંચતે આંખ ગયેલી છે અને અંતર કદાચ વધુ ઊઘડ્યું છે ત્યારે પરમ આસ્તિક દલપતરામે સંકેલાતી સદીએ આવતી સદી જોગ આપેલી ખો એ છે કે મનુષ્યથી થઈ શકે તે કામ પ્રભુને ભળાવવાં નહીં. ને નર્મદ? ન હાલે મસ્ત, ન માલે મસ્ત, પણ ખયાલે મસ્ત. સભાની, મંડળીની, ‘ટેબલ ટાક’ની હિમાયત કરતો નર્મદ. એણે બુદ્ધિવર્ધક સભા છોડેલી; કેમ કે ત્યાં રાજકારભારની ચર્ચા નિષિદ્ધ હતી. સંસાર સંબંધી સર્વ સુખોમાં સૌથી મોટું સુખ તે રાજ્ય સંબંધી સુખનું હોવું છે એવી સાફ સમજ સાથે નર્મદની ફરિયાદ હતી કે આપણે ગુજરાતીઓ એની ચર્ચામાં લગારે મોં ઘાલતાં નથી. તો, દલપતરામે વઢવાણથી અમદાવાદ પહોંચતાં સૈકાઓમાં કાપેલ અંતર અને થંભેલાં મનજળ ઝટ્‌ટ ડહોળી નાખવાના નર્મદબોલને સહારે આપણે જ્યાં આવીને ઊભા છીએ તે પાપપુણ્યની બારી આ છે.

સત્રમાં સ્વાભાવિક જ પારુલ ખખ્ખરનો ઉલ્લેખ થયો. આ પ્રકરણના સંદર્ભમાં અકાદમીના અધ્યક્ષે અને ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ના તંત્રીએ લગભગ વ્યાસપીઠ પરથી, જે કહ્યું હતું તે સંભારું? એમણે કહ્યું કે અમે સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદની વિચારધારાને વરેલા હતા, છીએ અને રહીશું. આનો માયનો સમયજાય છે તમને ? પાયાનો મુદ્દો પારુલકૃતિ કાવ્ય છે કે અકાવ્ય એ નથી – અમારી (સરકારી, સત્તાપક્ષી, સત્તાવાર) રાજકીય વિચારધારા છે.

હમણાં મેં જે પાપપુણ્યની બારીની વાત કરી એનું આ તાજું (પણ એથી ગંધાતું નહીં એવું નહીં) ઉદાહરણ છે. એ જો તમને ને મને સમસમાટ ન જગવે તો આપણે અક્ષરકર્મી છીએ કે અક્કરમી. છેલ્લાં દસબાર વરસમાં આપણે ત્યાં આવેલાં ને કદાચ કોઈક વણલખી સમજૂતીથી ચર્ચાબાહ્ય રહેલાં પુસ્તકો તે ‘ઉમાશંકર જોશીની વિચારયાત્રા’ (શતાબ્દી ગ્રંથનો અદ્યાપિ અગ્રનમૂનો) અને હમણાં ઉલ્લેખ્યો તે હિમાંશીબહેનનો વાર્તાસંગ્રહ છે. આ પુસ્તકોમાં ખાટલે મોટી ખોડ કદાચ એ છે કે એમાં રાજકીય અભિજ્ઞતા પર ખાસો ભાર છે. ટેનિસનની ‘લૅન્ડ ઑફ લોટસ ઈટર્સ’ વાળી કવિતા અહીં સાંભરે છે. પ્રજા કમલજીવી બનીને ખોવાઈ ન જાય એની ચિંતાવશ કવિએ ‘ટુ સ્ટ્રાઈક, ટુ સીક – ઍન્ડ નૉટ ટુ યીલ્ડ’ તરેહના ઉદ્‌ગારો કાઢ્યા છે તે પણ સાથેલગા સાંભરે છે. આ અભિજ્ઞતા હશે તો પેલી ‘ઑન્વી’ જે ઘરનું ઘર શોધે છે એનો રાજપથ ને જનપથ જડવો દુઃસાધ્ય નથી એમ મને એક અદના અક્ષરકર્મીને નાતે લાગે છે.

જાન્યુઆરી ૮, ૨૦૨૨

(તા. ૨૪-૨૫-૨૬ ડિસેમ્બર ૨૦૨૧ના રોજ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ભુજ જ્ઞાનસત્રમાં પ્રમુખસ્થાનેથી તેમ જ સત્રમાં દરમિયાન થતાં બોલાયેલું ને બોલવા ધારેલું.)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2022; પૃ. 08-09