૧૯૪૨માં જે બાવીશ વર્ષની છે તે સૂરત પંથકની વાણિયાની દીકરી ઉષા મહેતા (નિ. ૧૬-૧૨-૨૦૨૧ તેમ જ “ઓપિનિયન” 20 ઑક્ટોબર 2021) આઝાદીની ચળવળમાં ગુપ્ત રેડિયો સંભાળે, કેવાં કેવાં સાહસ કરે, પોતાના બચાવ માટે પોતાના કામ માટે કે આઝાદી પછી પોતાની આજીવિકા માટે એક શબ્દ પણ ન ઉચ્ચારે – દેશપ્રેમની આ દીવડી સામે ધરાર સૂરજ બનીને ચમકતા, ખરે ટાણે માફી માગતા કે આથમી જતા વીરપુરુષોની કેટલી કિંમત? સ્ટેજ ઉપર ભારતમાતાના ઝંડા ફરકાવતા અને વિરોધ ઊઠે તો સ્ત્રીનાં કપડાં પહેરીને પાછલા બારણાથી પલાયન થતા મહારાજને અભય સ્વદેશી સ્વાર્થત્યાગના ગાયત્રીમંત્રની દીક્ષા લેવા યા ઉષા સામે બેસવા જેવું છે! ઉષાની માતાને સમાચાર મળ્યા કે જેલમાંથી છૂટવા માટે ઉષાએ માફીપત્ર લખ્યો છે. બીજે દિવસે ટિફિનની એક રોટલીમાં માાતએ ચબરખી મૂકી : માફી માગીને ઘરે આવીશ તો મારા ઘરના દરવાજા બંધ હશે!

અભયમ્‌ સત્ત્વસંશુદ્ધિ: જ્ઞાનયોગ વ્યસ્થિતિ :- આ છે હિન્દુ! જે હિન્દુ-હિન્દુ કરતા નીકળી પડ્યા છે તેને અને જે સમજ્યા વિના હિન્દુને ગાળો કાઢે છે તે બન્નેને વેંત ઊંચા ઊઠવાની જરૂર છે.

પોરબંદર

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 12

૧.

“ધારો કે આ વાર્તા નથી” / રણછોડભાઈ પરમાર

છે તો આ એક વાર્તાસંગ્રહ, પણ માનનીય હિમાંશીબહેન શેલતે એનું નામ રાખ્યું છે, “ધારો કે આ વાર્તા નથી.” આપણને તરત જ પ્રશ્ન થાય કે આવું નામ કેમ રાખ્યું હશે ? એ જાણવા માટે પુસ્તક વાંચવું પડે. મેં વાંચ્યું. શું મળ્યું મને આ પુસ્તકમાંથી ?

આ પુસ્તકમાં કુલ નવ વાર્તાઓ છે. એમાં આઠ વાર્તાઓ હિમાંશીબહેન કાયમ લખે છે તેવા કદની, મતલબ કે છથી આઠ પાનાંની, જ્યારે એક થોડીક લાંબી છે. પૂરાં વીસ પાનાંની. પણ એમાં નવાઈ પામવાની જરૂર નથી. પન્નાલાલ પટેલે વાત્રકને કાંઠે અને સાચાં શમણાં જેવી ઘણી લાંબી વાર્તાઓ લખેલી છે.

હિમાંશીબહેનનો દરેક વાર્તાસંગ્રહ નવાં શિખર સર કરે છે. આ વાર્તાઓ પણ આગળની તમામ વાર્તાઓ કરતાં વધુ એક પગલું આગળ વધે. તેમની વારતાઓ હંમેશાં સામાજિક નિસબત ધરાવતી રહી છે. હાલના સમયમાં મૉબ લિંચિંગ, કુમળી બાળાઓ પર અત્યાચાર, વૃદ્ધોની અવગણના, શાળાનાં બાળકોમાં વધતી હિંસાની ઘટનાઓ, મહિલાઓની મજબૂરી વગેરે બાબતોના સમાચારો રોજ છાપાનાં પાનાં પર છપાતા રહે છે. સડેલા વ્યવસ્થાતંત્રને આ બધું કોઠે પડી ગયું છે. પણ સામાન્ય માણસ અકળાય છે. અંદર ને અંદર ભીંસાય છે. કશું કરી શકાતું નથી. અરે, ફરિયાદ પણ કરી શકાતી નથી. એટલે જ કદાચ હિમાંશીબહેન કહે છે, “જે કાળખંડમાં જીવવાનું આવ્યું છે એની ભીંસ અનુભવું છું. આ વાર્તાસંગ્રહની તમામ કૃતિઓમાં એ રાજકીય અને સામાજિક પરિબળોનું દબાણ વરતાય છે.”

આ સીધીસાદી ફુરસદમાં વાંચવાની વાર્તાઓ નથી, કોઈ પેમલાપેમલીની વાર્તાઓ નથી. સાધુ સંતો રોજ માઈકમાં કહે છે તેવી ઉપદેશાત્મક વાર્તાઓ નથી, પણ પેલાં કુમળાં બાળકો, મજબૂર સ્ત્રીઓ અને બેબસ ઈન્સાનોનો ચિત્કાર છે. જે સાંભળ્યા પછી મગજ સુન્ન થઈ જાય છે. ચિત્તને કયાં ય સુધી શાતા મળતી નથી. અને એટલે જ એનું નામ રાખ્યું છે, “ધારો કે આ વાર્તા નથી.”

૨.

સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ વિશે / પ્રણય જામનગરી

આ ‘સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ’ શબ્દયુગ્મ પ્રત્યેક શબ્દને પોતાની શરતે અથાર્ન્વિત કરવાનો સ્વાર્થિક પ્રયત્ન છે. સંસ્કૃતિ એ ક્યારે ય દેશકાળની સીમાઓમાં બાંધી શકાય નહીં. સંકુચિત રાષ્ટ્રવાદમાં કોઈ ખરો સર્જક પોતાના શબ્દને વેડફી મારે નહીં; રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની ‘ઘરે બાહિરે’ નવલકથાને કાકાસાહેબ કાલેલકરે એથી જ ‘રાષ્ટ્રોદ્ધારક નવલકથા’ કહી છે.

હિન્દીમાં પોલિટિકલ સૅટાયર બહુ સફળતાથી પ્રભાવક રીતે લખાય છે. આપણે ગુજરાતીમાં તો ચુનીલાલ મડિયા અને હરીન્દ્ર દવે અને વિનોદ ભટ્ટના શબ્દથી સંતોષ માનવો પડે. એ પણ કેટલા ગુજરાતી વાંચકને અંદરથી અસ્વસ્થ કરી શકી છે ? હિન્દીમાં ફણીશ્વરનાથ રેણુ, મન્નુ ભંડારી, હરિશંકર પરસાઈ, ‘રાગ દરબારી’ના સર્જક શ્રીલાલ શુક્લ અને ‘જો સચ બોલેગા, મારા જાયેગા’ના કવિ રમેશ જોશીને યાદ કરવા જેવા.

હા, શેખાદમે ‘ખુરશી કાવ્યો’ લખી યાદગાર કવિતા આપી ખરી !

ટાગોરની રીતે જો કહેવાનું હોય તો ‘સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદ’ને સ્થાને મને ‘વૈશ્વિક સાંસ્કૃતિકવાદ’ અથવા ‘વૈશ્વિક માનવવાદ’ શબ્દયુગ્મ વધુ ગમે.

‘ઘરે બાહિરે’માં રાષ્ટ્રને માટે હિંસાત્મક વલણના વિરોધી ટાગોર કહે છે કે ‘દેશકાળથી ઉપર જે સત્ય છે એને જ હું વંદન કરીશ’.

આપણને માનવમાત્ર પ્રત્યે પ્રેમ-કરુણા-અનુકંપા હોય એ જ વૈશ્વિક માનવસંસ્કૃતિ ગણાય. કરે કે ન કરે પણ દરેક રાષ્ટ્રે આ વૈશ્વિક માનવસંસ્કૃતિનું-માનવવાદનું ગૌરવ કરવું જોઈએ.

સ્પષ્ટ રીતે કહેવું હોય તો પૃથ્વીના કોઈ પણ ખૂણે, કોઈ પણ દેશની કોઈ પણ વ્યક્તિમાં રહેલ સત્યમ્‌-શિવમ્‌-સુન્દરમ્‌ને વંદન કરવાની આપણી સંપૂર્ણ તૈયારી હોવી જોઈએ. આ જ સાચી સંસ્કૃતિ જે સદીઓથી મહિમાવંત ગણાઈ છે.

સૌન્દર્યની સત્તા અને સત્તાનું સૌન્દર્ય સામસામા છેડાનાં જ હોવાનાં !

(૧૬ જાન્યુઆરી ૨૦૨૨ના ‘નિરીક્ષક’માં પ્રકાશિત લેખ સંદર્ભે બે ટિપ્પણી, ફેસબુક સૌજન્ય)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 13

યુ.પી.માં ચૂંટણી જાહેર થતાં જ રણશિંગુ ફૂંકતાં હોય એમ વીડિયો આલ્બમ પણ રજૂ થવા માંડ્યા. ગોરખપુરના સાંસદ અને જાણીતા ભોજપુરી ગાયક રવિકિશને ‘યુ.પી.મેં સબ બા'નામે એક વીડિયો આલ્બમ લખલૂંટ ખર્ચે તૈયાર કરી આખા યુ.પી.માં ફેલાવી દેવા માટે જરૂરી સંખ્યા સાથે તૈયાર કર્યો. યોગી આદિત્યનાથે એ આલ્બમ લૉન્ચ કર્યું. જાણે ચૂંટણી યુદ્ધનું જોરદાર શસ્ત્ર હોય એવો દાખડો ય કર્યો. રવિકિશનના વીડિયોમાં જાત જાતનાં લોકેશન,એનાં જુદાં જુદાં લૂગડાંનો વેશ હતો.

પરંતુ યુ.પી.માં (ભલે મેઘાણીની ચારણકન્યા તો નહીં પણ નાનકડી છોકરીએ) ભા.જ.પ.ના આ આલ્બમ સામે નાનકડી, એક મિનિટ વીસ સેકન્ડની કવિતા ગાઈને ભા.જ.પ.ની ઊંઘ હરામ કરી નાંખી છે .સોશિયલ મીડિયાની ભાષામાં બોલે તો એ..ટ..લી..વાઈરલ થઈ કે અત્યારે આંકડો દસ લાખ ચાહકોનો થયો છે! એનું ગીત યુ.પી.મેં કા બા.. છે.

મેં વધુ માહિતી મેળવવા ખાંખાખોળા કર્યા તો જોયું કે આ નેહા સિંહનાં તમામ ગીતો પ્રજાની વેદનાને વ્યક્ત કરે છે. વળી, આનંદની એક વાત એમના એક ઈન્ટરવ્યુમાંથી જાણવા મળી કે ભોજપુરી ગીતસંગીતમાં પ્રવેશેલી અશ્લીલતા સામે પણ જંગ કરે છે જે સંગીતની પિતૃસત્તા ભા.જ.પ.માં છે! રીંકીયા પાપા..યાદ કરો.

નેહા સિંહ રાઠોર કેવળ ગાતાં જ નથી, પોતે જ ગીત રચે છે. એમના આ ગીતની અપાર લોકચાહનાથી ભા.જ.પ.ને અત્યારે પડ્યા ઉપર પાટું જેવું થયું છે. રવિકિશનનું મોંઘું ગીત કે બચાવમાં આવેલા બીજાં ગીતો ફિસ્સાફસ્સ લાગે છે. બી.જે.પી.ના ટ્રૉલબહાદુરોએ અપમાન અને ગાળોનો વરસાદ કર્યો છે. નેહા સિંહનાં મા અને ભાઈ ડર્યાં. થોડો વખત સ્થાન છૂપાવવું પડયું. અજિત અંજુમ સાથેની મુલાકાતમાં એમણે કહ્યું કે આ ગીત મારી પણ વેદના છે કોરોનામાં રેમિડીસેવરના અભાવે પરિવારજન ગુમાવ્યાં છે. એમના ગીતમાં ક્રાઇમમાં હવે નંબર વન બનેલું ગોરખપુર છે, હાથરસનો બળાત્કાર છે, લખીમપુરની કિસાનોની હત્યા છે, ચૂંટણી ટાણે દલિતોને ત્યાં જઈને કરાતું દલિત ટુરિઝમ છે, અયોધ્યાની જમીન કૌભાંડ છે.

લાખ ધમકી મળવા છતાં આ ગાયિકા ડરી નથી. એણે કહેલું યુ.પી.મેં કા બા નો બીજો ભાગ આવશે અને ગઈકાલે આવી ગયો.

બેઉ કવિતા સાદા કેમેરાથી, સામાન્ય ઘરમાં એક જ સ્થિતિમાં શુટ થઈ છે. સરકારી પ્રચારતંત્રની હવા કાઢી નાંખી છે આ ગીતોએ. અજિત અંજુમના ઈન્ટરવ્યુમાં એણે કહ્યું જુઓ કેવાં ટાંચા સાધનોથી હું કામ કરી રહી છું! ગીતમાં એક માખી કનડતી ખભે બેસે છે એની વાત પણ કરી. વીડિયો જોયો ત્યારે વાત સાચી લાગી. એ માખી જ નેહા સિંહ રાઠોરનું પ્રતીક છે. યુ.પી.ને બેહાલ કરી વોટ માંગવા નીકળતાં ઈમાનદાર નેતાઓને આ ગીત પેલી માખીની જેમ કનડશે.

આવી કવિતામાં કવિતા કેટલી એવું કલૉઝરીડિંગ કરવાનો હવે સમય નથી. પ્રેશર કૂકરના સેફટી વાલ્વ જેવી હોય છે આવી કવિતા. અંદર કેટલો બળાપો છે એનો અંદાજ આપે છે. લગભગ બધી જ ચેનલોમાં એનાં ઈન્ટરવ્યુઝ થયા છે. આપણને સહુને પારુલબહેનની રચના 'શબવાહિની ગંગા' યાદ આવશે.

જય હો કવિતા.

જાન્યુઆરી ૨૫, ૨૦૨૨

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 10