— અશ્વિન ચંદારાણાએ  હોલોકૉસ્ટ (holocaust) એટલે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધના કાળમાં  નાઝીઓએ ચલાવેલા યાતનસત્ર અને માનવસંહારનાં બે ખૂબ મહત્ત્વનાં હૃદયસ્પર્શી  પુસ્તકો  ગુજરાતીમાં લાવીને બહુ પ્રસ્તુત યોગદાન આપ્યું છે ——

વડોદરાના અશ્વિન ચંદારાણાને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના અનુવાદ માટેના બે વર્ષોના પુરસ્કાર મળ્યા છે. 

વર્ષ 2018નો પુરસ્કાર ‘યાતનાઓનું અભયારણ્ય’ પુસ્તક માટેનો છે, જે એક કુષ્ઠરોગી વિશેની નવલકથા Who Walk Alone(1940)નો અનુવાદ છે. કુષ્ઠરોગના નિવારણ અને તેની અંગેની જાગૃતિને સમર્પિત અમેરિકન માનવસેવક પેરી બરજેસે (1886-1962) આ પુસ્તકમાં કુષ્ઠરોગનો સામનો કરનાર એક જીવનવીર નેડ લૅન્ગફોર્ડની કહાણી આલેખી છે. આ નિવૃત્ત સૈનિક રોગનિદાન થયા પછી કુષ્ઠરોગીઓ માટે ફિલિપાઇન્સના ક્યુલિઅન ટાપુ પરની Sanctuary of Sorrow  અર્થાત્ યાતનાઓનું અભયારણ્ય તરીકે ઓળખાતી વસાહતનો નિવાસી બને છે. આ પુસ્તક ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીએ પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.   

વર્ષ 2019ના પુરસ્કાર માટે અશ્વિનભાઈના અનુવાદ ‘ધ પિયાનિસ્ટ’(The Pianist, 1999)ની પસંદગી થઈ છે. મૂળ આ જ નામ ધરાવતું પુસ્તક પોલન્ડના લોકપ્રિય યહૂદી પિયાનોવાદક વ્લાદિસ્લોવ સ્પિલમેને (Władysław Szpilman,1911-2000) પોલીશ ભાષામાં લખેલી સ્મરણકથા  છે. હોલોકૉસ્ટની આ પીડાકારક આપવીતી એન્થિઆ બેલના અંગ્રેજી અનુવાદ પરથી ગુજરાતીમાં આવી છે. 

નાઝી જર્મનીએ સપ્ટેમ્બર 1939માં પોલન્ડ પર કબજો મેળવ્યો. સ્પિલમન અને તેમના પરિવારને દેશના પાટનગર વૉરસોમાં બનેલી યહૂદીઓ માટેની દોજખ સમી વસાહતોમાં – ‘ઘેટ્ટોઝ’માં રહેવાની ફરજ પડી. સમયાંતરે સ્પિલમનનાં મા-બાપ, ભાઈ-બહેનને યહૂદીઓ માટેના ટ્રેબ્લિન્કા ખાતેનાં 'કૉન્સન્ટ્રેશન કૅમ્પ' એટલે કે યાતનાછાવણીમાં મોકલી દેવામાં આવ્યાં, જ્યાં તેઓનાં મોત થયાં. સ્પિલમન બચી ગયા કારણ કે નાઝીઓથી નારાજ અને સંગીતપ્રેમી એવા જર્મન લશ્કરી અધિકારી વિલ્મ હોસેનફિલ્ડે તેમને મદદ કરી. પિયાનોવાદક વૉરસોની વસાહતમાં કાટમાળ અને યહૂદીઓનાં રખડતાં શબો વચ્ચે ભૂખમરો વેઠીને જીવ્યા. યુદ્ધ પૂરું થયા બાદ તેમણે પોતાનાં વીતક પ્રકાશિત કર્યાં જેમાં દિવંગત હોસેનફીલ્ડની ડાયરીનાં ખૂબ વ્યથાપૂર્ણ  પાનાંનો પણ સમાવેશ કર્યો. એક સૈનિકે નાઝીઓનાં દુષ્ટતા, અહંકાર અને અત્યાચારનો આપેલો ચિતાર પણ સંગીતકારની આપવીતી જેટલો વિદારક છે. આ લખનારની છાપ એવી છે કે આ પુસ્તક કરતાં તેના પર રોમાન પોલાન્સ્કીએ 2002માં બનાવેલી સાત ઑસ્કર અવૉર્ડ મેળવનારી ફિલ્મ વધુ જાણીતી છે. રાજકીય કર્મશીલ અને સાહિત્ય વિવેચક ભરત મહેતાએ ‘રોચક અનુવાદ’ મથાળા હેઠળની પ્રસ્તાવનામાં નોંધ્યું છે : ‘…આ [નાઝી] માનવસંહાર ધર્મના નામે વિશ્વસત્તા બનવા માટે જર્મનીના ઉગ્ર રાષ્ટ્રઝનૂનનું પરિણામ હતું .. .આ સ્મરણકથાનું ગુજરાતીમાં આવવું અત્યારે ખૂબ પ્રસ્તુત છે … આવી કથાઓ આપણને આપણો સાચો ધર્મ સમજાવવાની કોશિશ કરે છે. તેથી આ કોશિશનું અદકેરું મૂલ્ય છે.’ 

*****

પૉલન્ડની જ ભૂમિ પરનું, હોલોકૉસ્ટની ક્રૂરતા વર્ણવતું  જે બીજું એક મહત્ત્વનું પુસ્તક 'શિન્ડલર્સ લિસ્ટ' (Schindler's List) અશ્વિનભાઈ ચાર વર્ષ પહેલાં ગુજરાતીમાં લાવ્યા છે તે. ઑસ્ટ્રેલિયન સાહિત્યકાર થૉમસ માઇકલ કીનિલી(Keneally)એ લખેલી બુકર અવૉર્ડ વિજેતા 'શિન્ડલર્સ આર્ક' (1982) નવલકથાની અમેરિકન આવૃત્તિનું નામ 'શિન્ડલર્સ લિસ્ટ' છે. આ જ નામે સ્ટીવન સ્પિલબર્ગે 1993માં બનાવેલી હચમચાવી જનારી ફિલ્મને સાત ઍકેડેમી અવૉર્ડ મળ્યા હતા. અહીં ઓસ્કર શિન્ડલર નામના એક વેપારીની માનવતાની કથા માંડી છે. પોલંડમાં ઘૂસેલા લેભાગુ જર્મન વેપારીઓમાંના એક એવા શિન્ડલરે યહૂદીઓની બેફામ હત્યાઓ નજરે  નિહાળી, તેનું હૃદયપરિવર્તન થયું અને તેણે જાનના જોખમે પણ તેરસો જેટલા યહૂદીઓને નાઝીઓના હાથે થનારા મોતમાંથી બચાવ્યા. ગુજરાતી પુસ્તકની સરસ અભ્યાસપૂર્ણ પ્રસ્તાવનામાં જાણીતા વાર્તાકાર કિરીટ દૂધાતે લખી છે. તેઓ ઑસ્ટ્રેલિયન અંગ્રેજીમાં લખાયેલી લાંબી અને હિમ્મત માગી લેતી કૃતિના અશ્વિનભાઈના શબ્દશ: અનુવાદને  'હમ લાયે હૈં તૂફાન સે કશ્તી નિકાલ કે' જેવો ગણાવે છે.

*******

અશ્વિનભાઈ અનુવાદિત ત્રીજી યુદ્ધકથા તે એરિક મારિયા રિમાર્ક (Erich Maria Remarque,1898-1970)ની જર્મન નવલકથા 'ઑલ ક્વાએટ ઑન ધ વેસ્ટર્ન ફ્રન્ટ' (1928). પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં હિસ્સો લેવા ગયેલા જર્મન સૈનિકો આત્યંતિક શારિરીક અને માનસિક યાતના ભોગવીને નૉર્મલ જિંદગી જીવવાનું ભૂલી જાય છે તેની વાર્તા અહીં છે. લેખક હજુ તો શાળાએ જતાં કિશોરમાંથી રાતોરાત સૈનિકમાંથી રૂપાંતરિત થઈ ગયેલા, ઓગણીસ વર્ષના ભાવનાશાળી યુવક પૉલ બોમરની આંખે અને તેના મનોજગત દ્વારા યુદ્ધને વર્ણવે છે. 'સાહિત્યની પહેલી સૌથી મોટી યુદ્ધ-વિરોધી નવલકથા'ની સર્વકાલીન અને સમકાલીન પ્રસ્તુતતા ઉઘાડી આપતી પ્રસ્તાવના વરિષ્ઠ પત્રકાર રાજ ગોસ્વામીએ લખી છે. તે એ પણ નોંધે છે કે અનુવાદ માટે આ કૃતિને 'પસંદ કરવી તે જ એક સાહસનું કામ છે'. વરિષ્ટ રંગકર્મી ઉત્કર્ષ મઝુમદાર 'લાજવાબ અનુવાદ' માટે દાદ આપતાં લખે છે : 'કથામાં જરા ય રસક્ષતિ થતી નથી, કારણ કે એમનું એવું સરસ ભાષાકાર્ય છે.' 

અશ્વિનભાઈએ 'ઑલ ક્વાએટ' અનુવાદ અર્પણ કર્યો છે 'માનવજાતના ઇતિહાસની શરૂઆતથી આજ સુધી રાષ્ટ્રનાયકોની અંગત સત્તાલાલસાઓની આપૂર્તિ માટે ખેલાયેલા અનેક યુદ્ધોના નામે, દેશભક્તિ અને રાષ્ટ્રવાદની વેદી ઉપર જેમનાં માથાં બલિ ચડી ચૂક્યાં છે એ વીર શહીદોને'. હૉલોકોસ્ટ પરના બે પુસ્તકો 'વિશ્વયુદ્ધના ખપ્પરમાં હોમાઈ ગયેલાં સાઠ લાખ જેટલાં યહૂદી સ્ત્રી-પુરુષ-બાળકો અને સઘળાં સૈનિકોનાં પરિવારજનોને' અર્પિત છે.

*******

પુસ્તકોનાં અર્પણ અને અનુવાદકના નિવેદન અશ્વિનભાઈની વૈચારિક ભૂમિકા અને રાજકીય સમજનો  નિર્દેશ આપે છે. આપણે ત્યાં થતાં સંખ્યાબંધ અનુવાદોની વચ્ચે દેશકાળની સંપ્રજ્ઞતા સાથેના આવા અનુવાદો ઓછાં જોવા મળે છે. બે વિશ્વયુદ્ધો, હોલોકૉસ્ટ, દેશના ભાગલા, ગોધરાકાંડને પગલે થયેલાં કોમી રમખાણો અને લૉકડાઉનને પગલે થયેલું શ્રમજીવીઓનું સ્થળાંતર સહિતની વિભિષિકાઓ ગુજરાતી સાહિત્યમાં, સન્માનનીય અપવાદો બાદ કરતાં, ઓછી જ ઝીલાઈ છે. એવા સંજોગોમાં પણ અશ્વિનભાઈનું દૃષ્ટિપૂર્ણ કામ વિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે.

******

અશ્વિનભાઈએ અત્યંત નિષ્ઠાથી શબ્દશ: અનુવાદો કર્યા છે એવું મૂળ સાથે નમૂના-કસોટી કરતાં ધ્યાનમાં આવે છે. શબ્દોની ભાવવાહિતા અને વિશેષનામોના ઉચ્ચારોને ગુજરાતીમાં લખવામાં પણ એકંદરે ચીવટ રાખી છે. લેખક અને પુસ્તક વિશેની માહિતી પૂરી પાડતાં વિગતવાર લેખો પણ મૂક્યાં છે. જો કે શિરમોર છે તે અશ્વિનભાઈ અને તેમના સર્જક જીવનસંગિની મીનક્ષીબહેનનું આ કામ સાથેનું ઉત્કટ  જોડાણ. અશ્વિનભાઈ જણાવે છે કે 'યાતનાઓના અભયારણ્ય'ની કહાણીનો ભાર અનુવાદની પ્રક્રિયા દરમિયાન સતત અનુભવાતો રહેતો. નાયક નેડનો એક પત્ર વાંચવામાં દરેક વખતે આંખો ભીની થતી. અનુવાદકે એક કરતાં વધુ વખત એ મતલબની વાત કરી છે કે યુદ્ધકથાઓના અનુવાદ દરમિયાન પુન:વાચન અને પ્રૂફરિડીંગમાં બંનેનું હૃદય ઉદ્વેગથી ભરાઈ આવતું, સામૂહિક હત્યાઓના દૃશ્યોનાં વર્ણનોનાં પ્રૂફ તપાસતાં-તપાસતાં મીનાક્ષીબહેનનું બ્લડ પ્રેશર વધતું, અને એટલા માટે બહેનને કામ અધૂરું મૂકી દેવું પડ્યું. અશ્વિનભાઈને ઝવેરચંદ મેઘાણીની ‘કોઈનો લાડકવાયો’ સતત યાદ આવતી. 

આવી ઉદ્વિગ્ન મનોદશામાં એક તબક્કે નિર્ણય લેવો પડ્યો કે ‘હમણાં તો આ યુદ્ધકથાઓ નહીં જ !’ તે પછી ફુરસદના સમયમાં સારાં વાચનની શોધ કરતાં કરતાં હાથ લાગ્યું ટૉલ્સ્ટૉયનું 'What Then Must We Do?' (1899) જેનો નરહરિ પરીખે અને પાંડુરંગ વળામેએ કરેલો ગુજરાતી અનુવાદ 'ત્યારે કરીશું શું ?' (1926). તે સંતોષકારક ન લાગતાં અશ્વિનભાઈએ ગયાં વર્ષે 'તો પછી આપણે કરવું શું ?' પુસ્તક આપ્યું અને અનુવાદના કામે તેમના 'મનને કશીક શાતા' આપી. 'વિશ્વસાહિત્યને ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદિત કરવાની' રઢ લઈને બેઠેલાં અશ્વિનભાઈએ એમ. ક્લાર્કના 'સ્ટોરિ ઑફ ટ્રૉય' અને એફ. સ્કૉટ. ફિટ્ઝ્જેરાલ્ડ(F. Scott-Fitzgerald)ની લોકપ્રિય અમેરિકન નવલકથા 'ધ ગ્રેટ ગૅટસબી'(The Great Gatsby, 1925) પણ ગુજરાતીમાં લાવ્યા છે. બાય ધ વે, ઇલેકટ્રિકલ એન્જિનિયર અશ્વિનભાઈ રિલાયન્સમાં એગ્ઝિક્યૂટીવ છે. તેમણે મહેનત અને નિસબત સાથે કરેલું કામ બહોળા વાચકવર્ગ સુધી પહોંચવું જરૂરી છે. બોરિસ પાસ્તરનાકની મહાનવલ ડૉ. ઝિવાગોનો તેમનો અનુવાદ ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી નજીકના ભવિષ્યમાં પ્રસિદ્ધ કરી રહી છે એવા સમાચાર છે.

ભારતીય જનતા પક્ષના શાસનમાં ધર્મઝનૂન અને ઝનૂની રાષ્ટ્રવાદ ઘરઘરમાં પહોંચી રહ્યો છે. ફાસીવાદના આ સ્વરૂપો કેવી ભીષણ સંહારક ટોચે પહોંચી શકે તે હોલોકૉસ્ટ કથાઓ ગુજરાતી વાચકને હૃદયદ્રાવક રીતે બતાવે છે. પુતિને ચલાવેલી યુક્રેનની તારાજી વાંચતા થોડા દિવસ પહેલાં જ નજર નીચેથી પસાર કરેલી ‘ઑલ ક્વાએટ’ યાદ ન આવે તો જ નવાઈ.

*******

પેરી બરજેસના પુસ્તક સિવાયના અશ્વિન ચંદારાણાનાં અનુવાદ-પુસ્તકો તેમના પોતાના જ સાયુજ્ય પ્રકાશને બહાર પાડ્યાં છે.

સંપર્ક સૂત્ર : 9998003128, 9601257543,

e.mail : chandaranas@gmail.com

(તસવીર કોલાજ : પાર્થ ત્રિવેદી)

27 ફેબ્રુઆરી 2022

ધર્મ અને રાજકારણના મિશ્રણથી ટૂંકા ગાળા માટે ફાયદો જરૂર થાય છે, પણ બહુમતી કોમને જ. સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં એવો એક પણ દાખલો નથી જેમાં લઘુમતી કોમને કોમવાદની હરીફાઈ કરીને ફાયદો થયો હોય. છતાં, ભૂતકાળની એવી નિષ્ફળતાઓમાંથી કશું શીખ્યા વગર મુસ્લિમો બેવકૂફી કરીને એક પછી એક ટ્રેપમાં આવતા જ ગયા છે.

કર્ણાટકમાં હિજાબ પહેરવાનો વિવાદ 'આ બેલ મુજે માર'નું તાજું ઉદાહરણ છે. એમાં શું થયું હતું? ડિસેમ્બર મહિનામાં, કોવિડ-૧૯ના કારણે એક વર્ષની ગેપ પછી, ઉડુપીની સરકારી કૉલેજના કૅમ્પસમાં અમુક છોકરીઓ પાછી ફરી. એમાંથી છ છોકરીઓએ હિજાબ પહેર્યો હતો. એ ક્લાસરૂમમાં આવી, તો શિક્ષકે કહ્યું કે પ્રિન્સિપાલની પરવાનગી લઈ આવો, કારણ કે તેમણે નિયમ બહાર પાડ્યો છે કે કૅમ્પસમાં હિજાબ પહેરી શકાય, પણ ક્લાસરૂમમાં ઉતારવો પડશે.

છોકરીઓએ અગાઉના દાખલા ટાંકીને હિજાબ પહેરવાનો આગ્રહ રાખ્યો. તેમના કહેવા અનુસાર, તેમની પુરોગામી છોકરીઓએ ક્લાસરૂમમાં હિજાબ પહેર્યા હતા. પ્રિન્સિપાલે અગાઉ એવું થયાની ના પાડી. કોકડું ગૂંચવાયેલું રહ્યું. તેમાંની અલમાસ એ.એચ. નામની એક છોકરીએ બી.બી.સી.ના પત્રકારને કહ્યું કે પ્રિન્સિપાલે નનૈયો ભણ્યો એટલે તેણે કૅમ્પસ ફ્રન્ટ ઑફ ઇન્ડિયા (સી.એફ.આઈ.) નામના મુસ્લિમ વિદ્યાર્થી સંઘનો સંપર્ક કર્યો. એ પછી, સી.એફ.આઈ.ના સમર્થન સાથે છોકરીઓ પણ જીદે ચઢી. એમાંથી વાત ફેલાઈ, અને બીજા લોકોને મોકો મળી ગયો.

બીજી અન્ય કૉલેજો, જે હિજાબના વિરોધમાં નહોતી, એ પણ સક્રિય થઈ ગઈ. એમના દરવાજા હિજાબ પહેરેલી છોકરીઓ માટે બંધ થઈ ગયા. તેની સામે, અલગ અલગ કૅમ્પસમાં ભગવા ખેસ પહેરેલા છોકરાઓ મારફતે હિંદુ આઇડેન્ટિટીની પરેડ કરવામાં આવી. કૉલેજ સત્તાવાળાઓએ તેમને પણ અટકાવ્યા હતા. સત્તાવાળાઓ નૈતિક અભિગમ બતાવીને કહ્યું કે ભગવા ખેસ કે હિજાબ કૅમ્પસમાં પહેરી શકાશે, ક્લાસરૂમમાં નહીં. છોકરાઓએ તેમનો પૉઇન્ટ રજૂ કરીને ભગવા ખેસ કાઢી નાખ્યા અને ક્લાસમાં જતા રહ્યા. મુસ્લિમ છોકરીઓ દરવાજાઓ બહાર જ રહી અને હિજાબ સાથે અંદર આવવા દેવા વિનંતીઓ કરતી રહી, ચીસો પાડતી રહી.

ફ્રેબ્રુઆરીના પહેલા અઠવાડિયા સુધીમાં, ઉડુપી જિલ્લાની અંદર અને બહારની અમુક કૉલેજોએ હિજાબ પ્રતિબંધ જાહેર કર્યો. કર્ણાટક એજ્યુકેશન એક્ટ, ૧૯૮૩ના આર્ટિકલ ૧૩૩(૨)નો સહારો લઈને ભારતીય જનતા પાર્ટીની સરકારે પણ હિજાબ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. ઍક્ટમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે “યુનિફોર્મ જેવાં કપડાં ફરજિયાત પહેરવાં પડશે.”

સી.એફ.આઈ.ના સમર્થન સાથે, વિરોધ કરી રહેલી એક છોકરીએ કર્ણાટક હાઈકોર્ટનો સંપર્ક કર્યો અને તેની સુનાવણી ચાલુ છે. કોર્ટ છોકરીઓની તરફેણમાં ચુકાદો આપે તો પણ છોકરીઓને નુકસાન થવાનું છે. વિરોધ શરૂ થયો ત્યારથી તેમની ગેરહાજરી નોંધવામાં આવી છે. માર્ચમાં તેમની વાર્ષિક પરીક્ષા શરૂ થશે. કોર્ટ તેમને પરીક્ષામાં બેસવા દે તો પણ, કૉલેજવાળા તેમને ગેરશિસ્ત અને ગેરહાજરી બદલ સજા કરી શકે છે.

દેખીતું જ છે કે મુદ્દો હવે હિજાબનો રહ્યો નથી. એક કૉલેજમાં એક નાનકડી ગેરશિસ્તનો મામલો રાજકીય યુદ્ધ બની ગયું છે જેમાં કૉલેજો અખાડો છે અને યુવાન છોકરા-છોકરીઓ મહોરાં. જમણેરી રાજકારણના બ્રહ્માંડમાં બેઠેલા કોઈકે દીર્ઘદૃષ્ટિ વાપરીને મુસ્લિમોને હાંસિયામાં વધુ ધકેલી દેવા માટેની એક જાળ બિછાવી અને મુસ્લિમ સંગઠનો એ ટ્રેપમાં આવી ગયાં. તેમને સમજણ જ ન પડી કે તેમના જ કમજોર લોકોને તેનાથી વધુ હાનિ પહોંચશે.

આ છોકરીઓને મદદ કરી રહેલા બૅંગલુરુ સ્થિત એક કાર્યકરે કહ્યા અનુસાર, મોટા ભાગની છોકરીઓ નબળા પરિવારોમાંથી આવે છે. તેમના જીવનને બહેતર બનાવાનો એક માત્ર ઉપાય શિક્ષણ છે જે અત્યારે તો ખોરવાઈ ગયું છે. આ સ્થિતિનો ખ્યાલ આવતાં, બીજું એક વિદ્યાર્થી સંગઠન, સ્ટુડન્ટ ઇસ્લામિક ઑર્ગેનાઇઝેશન ઑફ ઇન્ડિયા જિલ્લા અને કૉલેજસત્તાવાળાઓ સાથે મંત્રણા કરીને સમાધાનનો રસ્તો કરી રહ્યું છે. એમાં થશે એવું કે છોકરીઓને કૅમ્પસમાં હિજાબ પહેરવા દેવામાં આવશે, પણ ક્લાસરૂમમાં નહીં. મામલાની શરૂઆત થઈ ત્યારે સ્થિતિ આવી જ હતી, પણ એનો અંત એવી રીતે નહીં આવે.

મુસ્લિમ છોકરીઓ માટે મુખ્ય ધારાની શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં ભણવાનું ઉત્તરોત્તર અઘરું થતું જશે. વિદ્યાર્થી સમુદાયનું વધુ ધ્રુવીકરણ થશે, કૉલેજોમાં વિભાજન વધશે. ચૂંટણીઓના ફાયદા સત્તાધારી પાર્ટી માટે એકદમ સટીક હશે.

આ આખો વિવાદ ટાળી શકાયો હોત?

આપણે પાછા શરૂઆતમાં જઈએ. ધ ક્વિન્ટ નામના પોર્ટલને એક ઇન્ટરવ્યૂમાં એક છોકરીએ કહ્યું હતું કે તેમણે પહેલા વર્ષમાં હિજાબ નહોતો પહેર્યો, કારણ કે તેમને એવું લાગ્યું હતું કે તેમનાં માતા-પિતાએ કૉલેજને એવી ખાતરી આપી હતી. જો કે, તેમને જ્યારે ખબર પડી કે માતા-પિતાઓએ આવી કોઈ બાંહેધરી નથી આપી એટલે તેમણે હિજાબ પહેરવાનું નક્કી કર્યું. દેખીતું જ છે કે તેમને હિજાબ વગર પણ કૉલેજ જવામાં વાંધો નહોતો. પ્રિન્સિપાલને પણ તેઓ કૅમ્પસમાં હિજાબ પહેરે તે સામે વાંધો નહોતો. તેમની શરત એટલી જ હતી કે ક્લાસરૂમમાં તે ઉતારવો પડશે. આ વાત ન તો નવી હતી કે ન તો મોટી.

સી.એફ.આઈ.એ ટાંગ ન અડાવી હોત, તો છોકરીઓએ પ્રિન્સિપાલે કહ્યું તેમ જ કર્યું હોત. મુદ્દો ઊછળ્યો ન હોત અને તમામ કૉલેજોમાં જૈસે થેની સ્થિતિ જળવાઈ રહી હોત. આજે, બેઉ પક્ષ મમતે ચઢ્યા છે અને હિજાબને ઇસ્લામિક આઇડેન્ટિટી બનાવી દેવામાં આવ્યો છે. ડાહ્યા લોકો તેને સ્ત્રીની પસંદગીના મુદ્દા સાથે જોડે છે. બંને અભિગમ ખોટા છે.

ઇસ્લામમાં શારીરિક આઇડેન્ટિટી માટે કોઈ નિયમ નથી. જે ત્રણ આયાતોમાં દેખાવની વાત છે, તેમાં માત્ર છેલ્લી આયાતમાં સ્ત્રીઓનો ઉલ્લેખ છે. એમાં સ્ત્રીઓને બહારના એક વસ્ત્રથી ઢંકાયેલા રહેવાની વાત છે, જેથી મુસ્લિમ સમજીને કોઈ તેમને હેરાન ન કરે.

આ આયાતનું મહત્ત્વ સમય સાથે જોડાયેલું છે. મદીનામાં મુસ્લિમ સમુદાય લૂંટારાઓ વચ્ચે રહેતો હતો, જે રાતે બહાર નીકળતી સ્ત્રીઓને હેરાન કરતા હતા. એટલે લૂંટારાઓને ખબર પડે કે સ્ત્રીઓ મુસ્લિમ છે એટલે તેમને હિજાબ પહેરાવવામાં આવતો હતો. સદીઓ પછી, પુરુષ ઇસ્લામિક વિદ્વાનોએ એ પરંપરાને સ્ત્રીને ઢાંકેલી રાખવાનું રૂઢિચુસ્ત અર્થઘટન કર્યું. વાસ્તવમાં ત્રણે આયાતોને સાથે વાંચો તો તેમાં લજ્જાનો ભાવ છે; શરીરના અંગ તરફ કોઈનું ધ્યાન નહીં ખેંચવું.

વાત રહી વ્યક્તિગત પસંદગીની, તો રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં, તમે જે ક્ષણે કોઈ ચીજને ધર્મ સાથે જોડી દો, એટલે તે વ્યક્તિગત પસંદનો મામલો નથી રહેતો. એ ધાર્મિક કર્તવ્ય બની જાય છે. જે મુસ્લિમ સ્ત્રીઓ એમ કહે છે કે હિજાબ પહેરવો એ તેમની વ્યક્તિગત ઇચ્છાનો મામલો છે, તે એ વાત ભૂલી જાય છે કે તેઓ તેમનો ધર્મ કહે છે એટલે જ એ પહેરે છે.

મુસ્લિમ સ્ત્રીઓને જે પહેરવું હોય તે પહેરે, મને કોઈ પ્રોબ્લેમ નથી. મારો પ્રોબ્લેમ એટલો જ છે કે કથિત મુસ્લિમ નેતાઓએ ફરી એક વાર મુસ્લિમોના અધિકારને આઇડેન્ટિટીનો મુદ્દો બનાવી દીધો છે. આ ૧૯૬૪નું પુનરાવર્તન છે, જ્યારે મુસ્લિમ બુદ્ધિજીવીઓ મુસ્લિમોની રોજી-રોટી માટે નહીં પણ આઇડેન્ટિટીની લડાઈ માટે એક થયા હતા. દુઃખ આ વાતનું છેઃ આપણે એટલું દોડ દોડ કરીએ છીએ કે ૭૫ વર્ષ પછી પણ ઠેરના ઠેર છીએ.

અનુવાદક : રાજ ગોસ્વામી (સાભાર – મિન્ટ-લોન્જ મૅગેઝિન)

(ગઝાલા વહાબ 'ફોર્સ’ પત્રિકાના સંપાદક અને Born A Muslim : Some Truths About Islam In India પુસ્તકનાં લેખિકા છે.)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 11-12

અમદાવાદની વરસગાંઠ અને ગોધરા-અનુગોધરા વીસવરસીના અઠવાડિયામાં બે અક્ષરો પાડી રહ્યો છું ત્યારે થોડા સ્ફુટ વિચારો દોહરાવવાની રજા લઉં છું.

સોળે સાન અને વીસે વાન એ કહેવત મુજબ ૨૦૦૨ પછીનાં વરસોમાં આપણે પ્રજાકીય હિસાબ શો અને કેવો આપ્યો છે એ વિશે જાતતપાસને ધોરણે એકબે વાતો કરવા ચહું તો મારી પ્રતીતિ એ છે કે સ્વરાજસંગ્રામ અને બંધારણનિર્માણની જે કંઈ પુરાંત હશે તેનાં સંગોપન ને સંવર્ધનને બદલે (અને અલબત્ત શોધનને બદલે) આપણું વલણ વેડફાટનું રહ્યું છે. અને આ વેડફાટની બલિહારી પાછી એ છે કે એની તરફેણમાં એક આખી તર્કસરણી અને વિચારસરણીનો અસબાબ આપણી કને છે, ચાટુકારો સમેત.

ગોધરા-અનુગોધરાના સમગ્ર, રિપીટ, સમગ્ર ઘટનાક્રમને આપણે કેટલાકે કેમ જાણે કોઈ દ્વિરાષ્ટ્રવાદ પ્રેરિત આંતરવિગ્રહ તરીકે જોયો અને ઘટાવ્યો, અલબત્ત અપરિભાષિતપણે પણ. વાત પહેલી તો, સીધીસાદી, કાયદાના શાસનની હતી. ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયાના ન્યૂટનનિયમ થકી વાજબીપણાના વ્યાયામની નહીં પણ ચુંટાયેલ સરકાર હસ્તક ધોરણસરના શાસનની હતી. કાયદો હાથમાં લેવાની નહીં, ‘હાથમાં લેવા’ને હવા આપવાની નહીં પણ ધોરણસરની રાજવટ હસ્તક કાયદો પાળવાની અને પળાવવાની હતી. શાસન અને અનુશાસનની હતી, નહીં કે દુઃશાસન અને નિઃશાસનની.

નાગરિક સમાજના કોઈક હિસ્સામાં, સરકારને ભાવતી રીતે, બિનસાંપ્રદાયિક્તા અને રાષ્ટ્રવાદને ધોરણે કેવળ વ્યામોહવ્યસ્ત વિતંડાનો અનુભવ ત્યારે અને ત્યાર પછી થતો રહ્યો છે. ભાઈ, માણસ માણસને મારવાબાળવા લે એ પ્રવૃત્તિને રોકવા ખાળવા દંડવાની જવાબદારી સરકારની હતી, છે અને રહેશે. જેમણે નાગરિક રાહે બિનસાંપ્રદાયિકતાની ભૂમિકા લીધી તે જાણે પરબારા રાષ્ટ્રવિરોધી રાજદ્રોહી અને આતંકવાદી ઠર્યા – ને કાયદો હાથમાં લઈ નિર્ઘૃણ કાંડ રચનારા એક હિસ્સાને રાષ્ટ્રવાદનું ઝભલું પહેરાવાયું.

અહીં હું જસ્ટિસ વર્માનું સ્મરણ કરવું લાજિમ ગણું છું. સર્વોચ્ચ અદાલતના સ્તરેથી એમણે હિંદુત્વ એક જીવનરીતિ (વે ઑફ લાઈફ) છે એવો ચુકાદો આપ્યો હતો, અને તે ચુકાદો રથી અડવાણીના એક તબક્કે અતિ પ્યારાં અવતરણો પૈકી હતો. આ જ જસ્ટિસ વર્મા જ્યારે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચના અધ્યક્ષની હેસિયતથી ગોધરા-અનુગોધરા તપાસ સારુ અમદાવાદ પહોંચ્યા ત્યારે એમને હિંદુત્વ રાજનીતિ હસ્તક શું થઈ શકે એનો સાક્ષાત્કાર થયો અને એમણે ચોક્કસ તપાસ માટે આગ્રહ સેવ્યો એ હવે ઇતિહાસવસ્તુ છે.

ઊલટ પક્ષે, ગોધરા-અનુગોધરા તપાસમાં જેમ વિચારધારાકીય મોચનો વણછો પહેલેથી લાગેલો હતો તેમ આપણી સંસ્થાગત મર્યાદાઓ પણ ખાસી વળગેલી હતી. બ્રિટિશ વારાથી ચાલી આવેલી પબ્લિક પ્રોસીક્યુટર પ્રણાલિ પરના સાંસ્થાનિક ઓથારને અહીં ગુજરાતઆંગણે એક ઓર વળ ચઢેલો હતો. પબ્લિક પ્રોસીક્યુટરોનો ખાસો હિસ્સો વિશ્વ હિંદુ પરિષદ સાથે કંઈક સીધો કંઈક આડકતરો સંકળાયેલો હતો. માથે રાજવટની વિચારધારાનું અભયછત્ર અને અદાલતમાં વિ.હિં.પ. પ્રોસીક્યુટરો, સૈંયા ભયે કોતવાલ. તપાસ બચાડી મુજરો ભરે. ને ન્યાય? ન જાને કિસ ખેત કી મૂલી … નહીં કે કંઈ થયું જ નથી. નહીં કે ન્યાયપાલિકા વિશે કોઈ અનાદર છે. માત્ર, પ્રજાસત્તાક બંધારણવશ જે પણ આશાઅપેક્ષા હશે એમાં પછાડનો અનુભવ છે તે છે.

રાજ્યશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થી તરીકે હૉબ્ઝનું ‘લેવિયેથન’ પહેલ પ્રથમ વાંચવાનું થયું એને હવે તો છ દાયકા સહેજે થયા હશે. રાજ્યસંસ્થાના નિર્માણનું જે વાજબીપણું હૉબ્ઝે જોયું છે તે જંગલના કાયદાને સ્થાને વ્યવસ્થા–સંસ્થાપક શાસનરૂપે રજૂ કર્યું છે. શાસન વિનાની સ્થિતિમાં મનુષ્યનું જીવન, હૉબ્ઝના શબ્દોમાં, solitary, nasty, poor, short, brutish છે – એકાંકી, હીણું, દરિદ્રી, અલ્પાયુ, પશુવત્ (કે પાશવી) આ અનવસ્થાનું વારણ રાજ્યસંસ્થા થકી અપેક્ષિત છે. ગોધરા-અનુગોધરા દિવસોમાં રાજ્યસંસ્થા એક ટૂંકાગાળા માટે અંતર્ધ્યાન અનુભવાઈ હતી, તો તે સાથે અનવસ્થાની અનુમોદના કરતી પણ  અનુભવાઈ હતી. માટે સ્તો, અગાઉ કહ્યું કે શાસન અને અનુશાસનનો નહીં પણ દુઃશાસન અને નિઃશાસનનો એ અનુભવ હતો.

નાગરિક છેડેથી આ વાસ્તવદર્શનની સાથે બીજો પણ એક મુદ્દો પ્રસ્તુત વરતાય છે. કાયદાના શાસનને વિચારધારાકીય વણછા સાથે લકવી મારતી આ પ્રક્રિયા (ખરું જોતાં વિક્રિયા) વસ્તીના ખાસા હિસ્સાને વાસ્તવિક રાજકીય-શાસકીય સહભાગિતાથી વંચિત કરી મેલે છે. હમણાં બંદૂકવાલા ગયા અને એમને દિલી અંજલિઓ પણ ઠીક અપાઈ. પણ મને પોતાને એમનો ઉત્તરકાળનો એક વસવસો સવિશેષ સાંભરે છે. છેલ્લાં વર્ષો એમણે મુસ્લિમ છાત્રોમાં શૈક્ષણિક પ્રસાર અને કારકિર્દીનિર્માણમાં આપ્યા એનું ગૌરવ પણ થયું – અને ન્યૂક્લીઅર ફિઝિક્સની દોમદોમ અમેરિકી સાહ્યબી મેલી વડોદરે વિદ્યાજીવનમાં વિલસ્યા એ અલબત્ત મોટી વાત હતી. પણ ઉત્તરવર્ષોમાં જે એક વિષાદયોગ આ ધર્મગભરુ નાગરિક જીવને કોરી રહ્યો હતો એ આપણા અંજલિવિમર્શમાં વણગાયો રહી ગયો; અને તે એ કે દેશની રાજકીય-શાસકીય પ્રક્રિયામાં ન્યાયપુરસ્સર સહભાગિતાથી વંચિત રહેવાની નિયતિ સ્વીકારી લઈ મુસ્લિમોએ કારકિર્દીનિર્માણની તકો ખોજવાની છે. સહભાગિતાથી બાકાત રહેવાની આ દુર્નિવાર અવસ્થા (ખરું જોતાં અનવસ્થા) એક મોટા હિસ્સાને વસ્તુતઃ વિ-નાગરિકવત્‌ બનાવી મેલે, એ સાદી સમજનું આજે ક્યાં છે કોઈ ખરીદાર.

જરી વ્યાપકપણે પણ આ વિષાદમુદ્દો ખોલવા જેવો છે. વિકાસથી વંચિતો વિશેનો વિમર્શ વૈશ્વિકીકરણનાં વર્ષોમાં ‘વિકાસના વંચિતો’ (‘વિકાસવશ વંચિતો’) રૂપે એક દુર્દૈવ વાસ્તવ તરીકે ક્ષણોક્ષણ સામે આવી રહ્યો છે. એક પા, હમણાં વર્ણવ્યા તેવા વિ-નાગરિકવત્‌ તબકા તો બીજી પા આ નવ્ય વંચિતતા – અને એનું વકરવું, દેશજનતાને કઈ હદે ગ્રસી શકે, સમજાય છે? આખરે તો, ખલિલ જિબ્રાનનાં સટીક વચનોમાં, કોઈપણ સાંકળ એની નબળામાં નબળી કડી જેટલી જ મજબૂત હોઈ શકે છે.

કાઁગ્રેસ-ભા.જ.પ.ના કુંડાળામાં નહીં ગોટવાતા, એથી હટી ઊંચે ઊઠી નાગરિક સમાજને છેડેથી આ બધું વિચારવાની મથામણ વસ્તુતઃ પેલી નબળી કડીને મજબૂત કરી આખી સાંકળને મજબૂતી આપવાની દિશામાં છે. પણ પેલો દુઃશાસન-નિઃશાસન અભિગમ હવે દેશના વડા સુરક્ષા સલાહકાર અજિત દોવલની ભાષામાં એક ઓર ખતરાનું બહુમાન પામે છે ત્યારે શું કહીશું, સિવાય કે મોસમ છલકે છે.

પાયાગત વિચારની રીતે બે’ક ઇંગિતો મૂકી મારી વાત સંકેલવાની કોશિશ કરું. જે બે સંજ્ઞાઓ વિશે વર્તમાન શાસકીય વર્તુળોએ આપણને પ્રજાસત્તાક સ્વરાજથી પાછોતરી અવદશામાં નાખ્યા છે તે ‘રાષ્ટ્ર’ અને ‘ધર્મ’ છે. રાષ્ટ્રની સાંકડી વ્યાખ્યાના રાજકારણે ભારતના ભાગલા પડાવ્યા એ સાદું સત્ય એને સમજાતું નથી, અને એ જ સાંકડી વ્યાખ્યાવશ પોતે વગર ભાગલે વિભાજકતા વકરાવી રહેલ છે એની એને ખાસ તમા પણ નથી. કોઈ ચોક્કસ ધર્મકોમબદ્ધ રાષ્ટ્રની વ્યાખ્યાથી ખસી બંધારણીય મર્યાદામાં સહજીવનને ધોરણે વિકસતી વિલસતી દેશજનતાનો અભિગમ એ યુગમાંગ છે. તમે ચાહે તો એને બંધારણીય રાષ્ટ્રવાદ કહો, ચાહે તો નાગરિક રાષ્ટ્રવાદ.

હમણાં જેના જન્મદિવસની જિકર કરી તે અમદાવાદના નામાન્તર વિવાદને આ સંદર્ભમાં લગરીક સંભારી લઉં? એને કર્ણાવતી કહેવાનો જોસ્સો પેલી સાંકડી વ્યાખ્યાવશ વૈચારિક વ્યામોહમાંથી આવેલો છે, અને વ્યામોહગ્રસ્ત માનસિકતા સ્વાભાવિક જ ઇતિહાસબોધથી મુક્ત હોઈ પણ શકે. અહમદશાહે વસાવેલું નગર કોઈ કર્ણાવતી ભાંગીને વસાવેલું નગર નહોતું. કર્ણાવતીની કામગીરી વસ્તુતઃ સોલંકીકાલીન છાવણીનગર તરેહની હતી. કર્ણાવતી અને અહમદાબાદ પડોશમાં પણ અલગથલગ હતાં. જો ઇતિહાસમાં પાછળ જ જવું હોય તો પડોશવશ એવું સ્થાનક આશાપલ્લીની ભીલ ઠકરાતનું છે. પણ હિંદુત્વની મુશ્કેલી એ છે કે તે સોલંકીને તો સટ દઈને આગળ કરી શકે, પરંતુ ભીલને વિશે એને જો ઉત્સાહ હોય ત્યારે ય ઓછો તો હોય જ. ગમે તેમ પણ, કાલવ્યુત્ક્રમને ધોરણે ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધ અને ૨૦મી સદીના પૂર્વાર્ધની કથિત હિંદુ-મુસ્લિમ સામસામીને અગાઉના સૈકાઓની હિંદુરાષ્ટ્ર વિ. ઇતરની નવી ઇતિહાસકથામાં ઢાળવાના ઉદ્યમની મૂર્છા ઉતરે એટલું પણ સાન-વાનની દૃષ્ટિએ વીસવરસીએ સમજાય તો એથી રૂડું શું.

ફેબ્રુઆરી ૨૬, ૨૦૨૨    

સૌજન્ય : "નિરીક્ષક", 01 માર્ચ 2022; પૃ. 01-02