સિનિયર સિટીઝન્સ આમ પણ ઘરમાં અને દેશમાં બોજ છે. એ વાત તેઓ સારી રીતે જાણે છે. એ એટલા મૂરખ પણ નથી કે કોઈ પતાવે છે કે પટાવે છે તે ન સમજે. સરકારે એમનું ઘણું ભલું કરવું છે, પણ તે હોય ત્યાં સુધી તો શક્ય લાગતું નથી. સરકાર તેમનું ભલું કરવાનાં નાટકો હોલસેલમાં કરતી રહે છે, પણ વૃદ્ધો છેતરાવા તૈયાર હોય છે એટલે સરકાર પણ છેતરવાનો આનંદ લઈ શકે છે. સિનિયર્સ પણ જેમ એમનું ઘરમાં જુદું કઢાતું હોય છે એમ સરકારનું પણ જુદું કાઢે છે. હવે ગાય-કૂતરાનું ને સરકારનું લગભગ ઘણાં ઘરો જુદું કાઢતાં થયાં છે જેથી કોઈ બારણેથી ખાલી પેટે ન જાય. એક જમાનામાં માંગનારાઓ બારણે ટહેલ નાખતા રહેતા, તે હવે સરકાર પાસે જાય છે ને સરકાર અનેક રૂપે સવારથી જ બારણાં ઠોકતી જનતાની સામે હાથ લંબાવતી ઊભી રહી જાય છે. કોર્પોરેશન, વીજળી કંપની ને એવાં તો કૈં કૈં ઉઘરાણી કાઢતાં હાજર થઈ જાય છે. આવકવેરો ભર્યા પછી પણ બિસ્કિટના પેકેટથી માંડીને અનેક વસ્તુઓની ખરીદી પર અને વેચાણ પર એટલી બધી જાતના ટેક્સ લાગે છે કે સાધારણ માણસની આવક એ વેરા ભરવા માટે તો નથી ને એવો વહેમ પડે. ઇન્કમ એટલે જ ટેક્સ એવું સમીકરણ સામાન્ય માણસ માટે સાચું થઈ ગયું છે. એ પણ પ્રશ્ન જ છે કે જેટલા વેરા ભરાય છે તે તો સીધા આવકમાંથી જ કપાય છે તો વેરા, ઇન્કમમાંથી બાદ મળવા પાત્ર ખરા કે કેમ? ખરેખર તો સિનિયર્સને આવકવેરામાંથી કાયમી ધોરણે મુક્તિ આપવી જોઈએ, પણ નાણા મંત્રીએ બધાં ઘરડાંઓની એમ કહીને મશ્કરી કરી હતી કે એમણે રિટર્ન ભરવાનું નથી. એમણે જ્યારે કહ્યું કે 75 ઉપરનાઓએ હવેથી રિટર્ન ફાઇલ કરવાનું નથી, તો ડોસાઓ રાજી થયેલા કે ટેક્સ ભરવામાંથી તેમને મુક્તિ મળી છે, પછી ભોપાળું બહાર આવ્યું કે રિટર્ન ન ભરો તો ચાલે, પણ તે ફોર્મ ન ભરો એટલા પૂરતું જ, બાકી ટેક્સ લાગતો હોય તો, તે પેન્શનરનાં ખાતામાંથી બેન્ક જ કાપી લેશે. ડોસાઓએ એ દિવસે ઉલ્લુ બન્યાનો આનંદ લીધેલો.

આ વૃદ્ધો જે વ્યાજની આવકમાંથી હોજરી ભરવાનું પ્લાનિંગ કરીને બેઠેલા તે પાંચ ટકાનું વ્યાજ પણ ખાઈ ન શકે એવી હાલતમાં અત્યારે જીવે છે, તેમાં ટી.ડી.એસ. કપાય તે દાઝ્યા પર ડામ તો ખરો જ ! ક્યાંકથી આવકની ભનક પણ પડે તો સરકાર વેતરવા તૈયાર જ ઊભી હોય છે. એ ગાળામાં તો બધાંને કતલખાને ઊભાં હોવાનો જ અહેસાસ થાય છે. ખરેખર તો સરકારે વૃદ્ધોને લાચાર જ રાખ્યા છે ને બહુ વહી જતું હોય તેમ આ કે તે યોજનાને નામે અજવાળાં વગરની આરતી જ ઉતારી છે. લોન સસ્તી કરવા સરકારે ડિપોઝિટના રેટ ઘટાડ્યા. એનું પરિણામ એ આવ્યું કે બાર ચૌદ ટકા વ્યાજમાંથી નિર્વાહ કરવાની ગણતરી રાખેલી તે સિનિયર્સ ઊંધા પડ્યા ને પાંચ ટકાની દદુડી પડે તેમાં દાંત ખેરવવાનો વારો આવ્યો. એવા સિનિયર્સ વધુ દંડાયા જેમણે વધુ વ્યાજની ગણતરીએ પેન્શનનો વિકલ્પ પણ જતો કરેલો. હવે તો સાંસદો કે ધારાસભ્યોને બાદ કરતાં પેન્શન પણ ખાસ ક્યાં ય રહ્યું નથી એટલે એનું તો નાહી નાખવાનું જ રહ્યું.

આમ તો મંત્રીઓ, સાંસદો કે ધારાસભ્યો વિમાનમાં ઊડતા હોય છે, કારણ એમને વિમાન મફત ઉડાડે છે. કદાચ ને ટ્રેનોમાં જવાનું થાય તો ત્યાં પણ ગજવામાં હાથ નાખવાનો હોતો નથી. એમને કારણે રેલવે ખોટમાં નથી જતી, પણ જે યાત્રીઓ ટિકિટ લે છે, જે માલની હેરફેરનું નૂર ચૂકવે છે એને કારણે રેલવે ખોટમાં જાય છે. છે ને કમાલ ! ધોળા હાથીઓથી રેલવેને નુકસાન નથી, પણ યાત્રીઓને કારણે રેલવે ખોટમાં જાય છે. એને લીધે રેલવેને વૃદ્ધ યાત્રીઓને ભાડાંમાં કન્સેશન આપવાનું પરવડતું નથી. કાલના જ સમાચાર છે કે રેલવે હવે સિનિયર્સને કન્સેશન આપી શકે એમ નથી. રેલવે આમ પણ રડવામાં બારમાસી રહી છે. જેટલા પણ આયામો સરકારે શરૂ કર્યા છે એમાં તે ભાગ્યે જ સફળ કે સંતોષી જણાય છે. સરકાર મફત કશું આપતી નથી. જ્યાં પણ આપે છે ત્યાં મફતનો દેખાવ માત્ર હોય છે, બાકી નીતિ તો બોર આપીને કલ્લી કઢાવી લેવાની જ હોય છે. સરકાર શ્વાસ મફત લેવા દે છે એટલું જ, બાકી એવી કોઈ ચીજ નથી જેના પર સરકારનો ડોળો ન ફર્યો હોય ને ટેક્સ લેવાનું તેને યાદ ન આવ્યું હોય. એમાં પાછા ભાવિક ભક્તો એવું કીર્તન પણ કરતાં રહે છે કે આટલો મોટો દેશ ચલાવવાનું સહેલું નથી. ટેક્સ તો લેવો જ પડે. તે ભલે લે, ટેક્સની ના જ નથી, પણ ટેક્સ ભરવા લોન લેવી પડે એટલો ટેક્સ તો ન લૂંટાય ને ! તેમાં બહુ ઉપકાર કર્યો હોય તેમ સરકાર રાહતો આપવામાં પણ દિલ ચોરી કરે તે બરાબર નથી.

ગેસ પર અપાતી સબસિડી વડા પ્રધાનના એક અવાજ પર આ જ પ્રજાએ જતી કરી ને એ પછી ગેસમાં પ્રજા  કેટલી લૂંટાઈ છે તે, તે બરાબર જાણે છે. સરકારની માનસિકતા એવી રહી છે કે એક તરફ તે રાહતો દૂર કરે છે ને તે સાથે જ મોંઘું પણ કરે છે. ગેસમાં સબસિડી દૂર થઈ તે સાથે જ સિલિન્ડરો મોંઘા પણ થયાં જ છે. રેલવેમાં પણ ભાવિ તો એવું જ દેખાય છે. રાહતો દૂર થશે ને ભાડાં વધશે. લોકસભામાં પુછાયું કે કોરોના કાળમાં રેલવેમાં વરિષ્ઠ નાગરિકોને આપતી રાહત ફરી ક્યારે શરૂ થશે, તો રેલ મંત્રીએ કહ્યું કે હાલ તુરત તો એ શક્ય નથી, એટલું જ નહીં, ખેલાડીઓને પણ રાહતો આપી શકાય એમ નથી. સરકાર વરિષ્ઠો પુરુષોને 40 ટકા અને મહિલાઓને 50 ટકા રાહત આપતી હતી, પણ સરકારને ઓવરઓલ ખોટ 50 ટકાની જતી જ હતી. આ બધું છતાં રેલવે જીવદયામાં માને છે ને વિકલાંગ શ્રેણીઓ અને 11 પ્રકારના દરદીઓને અને સાંસદોને રાહત દરે કે મફત ટિકિટ આપે છે. 2019-20માં 22.62 લાખ સિનિયર્સ એવા હતા જેમણે ભાડાંમાં રાહત સ્વેચ્છાએ જતી કરી હતી. રેલવેમાં સુવિધાઓ વિકસે એ માટે આ કન્સેશન વૃદ્ધોએ જતું કર્યું હતું. વૃદ્ધોને નડી એટલી શરમ રેલવેને નડતી નથી તેનું આશ્ચર્ય છે. રેલ મંત્રીએ કહ્યું કે વૃદ્ધોને રાહત આપવાને કારણે ભાડાના 50 ટકા સરકાર ભોગવે છે. આ રાહતને કારણે 2019-20માં 1667 કરોડનો ખર્ચ ઉઠાવવો પડ્યો છે. 2018-19 માં એ ખર્ચ 1,636 કરોડનો હતો. 2017-18થી 2018-19 સુધીમાં 4,794 કરોડની આવક રેલવેએ ગુમાવી છે. રેલવેને હવે વૃદ્ધોને ડિસ્કાઉન્ટ આપવાનું ભારે પડે છે. સરકારને ભારે પડે તો એ રાહત બંધ કરી શકે, પણ જનતાને ટેક્સ ભરવાનું ભારે પડે તો એ ટેક્સ ભરવાનું બંધ કરી શકતી નથી એ લાચારી છે. કોવિડને કારણે રેલવેની કમાણી ઘટી છે, પણ રેલવેને એ વિચાર નથી આવતો કે આવક તો જનતાની પણ ઘટી છે. ઘણાંને તો આવકનાં સાધનો જ નથી રહ્યાં, ત્યારે આવક કરવા રેલવેએ પ્લેટફોર્મ ટિકિટનો ભાવ વધારવામાં નાનમ નથી રાખી. કોરોનામાં વરિષ્ઠોનું કન્સેશન બંધ કરીને રેલવેએ 2020માં 1,500 કરોડની કમાણી કરી. કોરોના કાળમાં વૃદ્ધોની રાહતબંધ હતી, પણ સાંસદોને 62 કરોડની રાહત રેલવેએ યથાવત રાખી. ગમ્મત તો એ છે કે રેલવેને પોતાનાં ભાડાં ઓછાં લાગે છે. બધું મોંઘું છે, પણ રેલવે સસ્તી છે ! કાલ ઊઠીને બીજા બધાંને પણ દાળ, ચોખા સસ્તાં લાગે ને એ ભાવ વધારે તો ફરી લોકોએ જીવદયાની રાહ જોવાની રહે.

એમ લાગે છે કે રેલવે ખાસી ગરીબ થઈ ગઈ છે ને તે સિનિયર્સને અપાતી રાહત અટકે તો જ બેઠી થઈ શકે એમ છે, તો, સિનિયર્સે પણ જીવદયા રાખી રેલવેને વધુ ગરીબ થતી અટકાવવી જોઈએ. રેલવે સાંસદોને કે અન્ય નેતાઓ, મંત્રીઓને ભલે બધું મફત આપે, કારણ એ લોકો દેશ સેવા કરે છે ને એમને સિનિયર્સ કરતાં રાહતની જરૂર વધારે છે, તો છો એ રેલવેમાં ફરી ખાતા. સિનિયર્સને મોંઘવારી, ટેક્સ, ગરીબી આ બધું તો નડતું જ નથી. એ તો ખમી ખાય એવા છે તો છો ખમી ખાતા ને ખપી જતા, એ કૈં કામ લાગવાના નથી. એ તો બોજ છે, ઘર પર ને દેશ પર, એને વળી રાહત શેની? રાહતની જરૂર તો એ લોકોને છે જે ટ્રેનમાં તો ઠીક, વિમાનમાં ઊડી શકે એમ છે, વધારે ગરીબ તો એ લોકો છે જે એકથી વધુ પેન્શન મેળવવા હકદાર છે. તો રાહત તો એને જ હોય ને ! આ વરિષ્ઠોનું શું છે, એ તો આજે છે ને કાલે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 22 જુલાઈ 2022

નામદાર ન્યાયાધીશની દેશદેવડીએ એક નાગરિકને નાતે ધા નાખવાનો તકાજો અને તાકીદ – ખરેખર તો એને અંગે ધા નાખવાની અનિવાર્યતા – આજના દિવસોમાં કેમ જાણે ભીંત પરના અક્ષર પેઠે કે નિયોનઝબૂક જેમ સાફ વંચાય છે. આ લખું છું ત્યારે કરોડરજ્જુમાંથી ટાઢી કંપારી પસાર થતી અનુભવું છું.

ટાઢી કંપારી વચાળે લગરીક હૂંફનો અનુભવ આ ક્ષણે છત્તીસગઢના સર્વોદય કાર્યકર હિમાંશુ કુમારની એ સોજ્જી રણક – બલકે નાગરિક ડણક – થકી કરું છું કે ચાહે જેલ જવું પડે, મારા કુટુંબના સભ્યોનીયે મને સંમતિ છે કે ભલે જેલ જવું પડે, દંડ ભરવાનો નથી. છત્તીસગઢમાં નક્સલ પ્રતિકાર ને નાબૂદીના અભિયાનમાં ઉચ્ચસ્તરીય પોલીસ કારવાઈ કે અર્ધલશ્કરી કામગીરીમાં નિર્દોષ નાગરિકોનો ભોગ લેવાતો રહ્યો છે. વિનાયક સેન સરખા તબીબી સેવાકર્મીને કથિત નક્સલ સંડોવણી સબબ વરસો લગી જામીનછૂટ નહોતી તે તો હવે ઇતિહાસવસ્તુ થઈ. પણ નિર્દોષ નાગરિક હત્યા વાટે ‘નક્સલ નિકંદન’ની જુમલાબાજીનું જે રાજકારણ ત્યાં ચાલે છે એની સામે અને બીજાં અનર્થકારણ સામે પણ હિમાંશુ કુમાર ને સોની સોરી સરખી નરવીનક્કુર હાજરી હોવાની હકીકત સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનને સોરવાતી નથી. 

હિમાંશુ કુમારનું એક અવલોકન આ અનર્થકારણને હસ્તામલકવત્‌ સ્પષ્ટ કરી આપનારું છે : તમારા પર નકસલ ભય ઝળુંબે છે એટલે તમને સલામત સ્થળે ખસેડીએ છીએ એમ કહીને ગામો ખાલી કરાવાય છે, અને પછી એ ખુલ્લી જમીનો પર ‘ઓમ કોર્પોરેટાય સ્વાહા’નો સત્તાવાર જગન મંડાય છે. ગમે તેમ પણ, છત્તીસગઢમાં નક્સલ પડકારને ખાળવાને નામે નાગરિક સતામણીનો એક સત્તાવાર રવૈયો રહ્યો છે, અને પ્રસંગે અદાલતને પણ એમાં લોકતરફે દરમ્યાન થવાનું બન્યું હશે. તેમ છતાં, સત્તા-પ્રતિષ્ઠાન અને સર્વોચ્ચ ન્યાયાલય સ્તરે કેટલીકવાર જે અણચિંતવ્યું સંધાન માલૂમ પડે છે તે ચિંતાજનક છે. હિમાંશુ કુમાર પરનો તાજેતરનો દંડફટકાર એનું તરતનું ઉદાહરણ છે. કટોકટીકાળે સર્વોચ્ચ અદાલતે હેબિયસ કોર્પસને હવે કોઈ લોકસ સ્ટૅન્ડાઈ નથી એમ કહીને હાથ ઊંચા કરી દીધા હતા અને ‘નિર્બલ કે બલરામ’ની નાગરિક આરતને ભોંયપછાડનો અનુભવ કરાવ્યો હતો એનું આ ભલે અણચિંતવ્યું પણ સંધાન જણાય છે. 

કહેવું જોઈએ કે જુલાઈનું પહેલું પખવાડિયું જ આ રીતે બેઠું છે. હિમાંશુ ઘટનાએ સંકેલાતું પખવાડિયું તીસ્તા અને બીજાઓ સાથે બેઠું હતું. ઝકિયા ઝાફરીના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે કર્મશીલ સંડોવણી વિશે જે ટીકા કરી તેમાંથી સંકેત (ખરું જોતાં વાચાળ સૂચના કે સૂચન) મળી રહ્યું અને તીસ્તા સેતલવાડ, સંજીવ ભટ્ટ, શ્રીકુમાર સૌને પકડવા સારુ ઘડિયા કારવાઈ થઈ.

જ્યાં સુધી ગુજરાત ૨૦૦૨ના ઘટનાક્રમનો સવાલ છે, શાંતિ ને સ્વસ્થતાથી વિચારીએ તો સાફ સમજાય છે કે સામે પૂરે કર્મશીલોએ જે પહેલ ને પ્રયાસ કીધાં તે પછી, રિપીટ, તે પછી જ, અદાલતો જાગી અને કાનૂની કારવાઈ શક્ય બની. પક્ષપરિવાર સાથે સીધુ સંધાન ધરાવતાં પબ્લિક પ્રોસીક્યુટરોને અને રાજ્ય સરકારની ધરાર નામરજીને વટીને કર્મશીલ મથામણે અદાલતી રાહે ન્યાયનો પથ પ્રશસ્ત કર્યો. જસ્ટિસ ક્રિષ્ણા અય્યરના વડપણ હેઠળના નાગરિક પંચે, ખુદ માનવ અધિકાર પંચે કર્મશીલોની સક્રિયતાને પગલે ન્યાયિક પ્રક્રિયા શક્ય બનાવી એ હકીકત છે. બેસ્ટ બેકરી પ્રકરણમાં તો માનવ અધિકાર પંચના તત્કાલીન અધ્યક્ષ જસ્ટિસ આનંદે કહ્યું તેમ ‘ન્યાયની કસુવાવડ’નોયે અનુભવ એક તબક્કે થયો હતો. કર્મશીલો મારફત શક્ય બનેલી કાનૂની સક્રિયતા અને વિશાળ માનવ સાંકળ પ્રકારનાં નાગરિક નિદર્શનોએ બાજી પલટી હતી. શ્રીકુમાર તીસ્તા પેઠે સીધા કર્મશીલ ખાનામાં ન આવે, પણ એક શુર્ચિદક્ષ પોલીસ અધિકારી તરીકે એમને હસ્તકની અધિકૃત વિગતોએ પણ ન્યાયની પ્રક્રિયામાં કંઈક સુવાણ જરૂર સરજ્યું હશે. આપણી આખી આ વ્હિસલબ્લોઅર સંભાવના સર્વોચ્ચ અદાલતની તાજેતરની ટિપ્પણીઓ અને આદેશવશ પ્રકારાન્તરે ગેરબંધારણીય રાહે દંડાઈ રહી છે એ કોણ કોને કહેશેસમજાવશે. ન જાને.

અદાલતો પાસે, સન્માન્ય ન્યાયમૂર્તિઓ પાસે એમના નિર્ણય પૂંઠે ટેકનિકલ ખુલાસા ખસૂસ હશે. પણ નકરી ટેક્નિકલ સમજૂતમાં ખેંચાઈ અને ખોવાઈ જવું તો હેબિયસ કોર્પસ જેવા હેબિયસ કોર્પસને નકારવાનું લૉજિક પૂરું પાડે છે – અને એકવાર આવું ઉલાળિયું થયું કે હું અગર તમે કે ખુદ તેઓ પણ હોતે છતાં નથી હોવાના, એ સમજાય છે ? વ્હિસલબ્લોઅરનું દંડાવું તે નાગરિકમાત્રને વાસ્તે છતે બંધારણે, છતે ન્યાયતંત્રે કેવી મોસમનાં એંધાણ છે એ કહેવા વાસ્તે કોઈ જોષીનજૂમીની કે ભડલીવાક્યવેત્તાની જરૂર ખરું જોતાં હોવી તો ન જોઈએ. કરોડસોંસરી ટાઢી કંપારી પૂરતી છે. 

તીસ્તા વગેરે વિશે ઘડિયા પકડના હુકમો થ્રી નોટ થ્રીની પેઠે છૂટ્યા ત્યારે ક્યાંક એવી પણ નુક્તેચીની જોવા મળી હતી કે ‘નિરીક્ષક’નીયે તપાસ કેમ નહીં. ભાઈ, જે કેસો નવેસર ઉઘાડી શકાયા એમાંથી મળતું ચિત્ર ઝોકફેરે ‘નિરીક્ષક’ દીધું નથી તો શું છે. રાજ્યપ્રેરિત અગર રાજ્યસમર્થિત કે શાસનને પક્ષે આંખ આડાકાનગત હિંસા તપાસનો વિષય હતો, છે અને રહેશે.

જુલાઈ ૧૬, ૨૦૨૨

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2022; પૃ. 01-02 

સનદી સેવાની શરૂઆત પરતંત્ર ભારતમાં અંગ્રેજોએ કરી હતી. ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસની આ પરીક્ષા લંડનમાં લેવાતી હતી અને ભારતના કથિત ઉચ્ચ વર્ણો માટે તેમાં અનામત બેઠકોની જોગવાઈ હતી. ઈ.સ. ૧૮૬૪માં કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના ભાઈ સત્યેન્દ્રનાથ ટાગોર પહેલા ભારતીય હતા જેમણે આઈ.સી.એસ.ની પરીક્ષા પાસ કરી હતી. ઈ.સ. ૧૯૨૨માં આઈ.સી.એસ.ની પરીક્ષા પ્રથમ વખત ભારતના અલ્હાબાદમાં લેવાઈ હતી, તે ઘટનાને આ વરસે સો વરસ થયાં. સ્વતંત્ર ભારતમાં ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસ, ઇન્ડિયન એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સર્વિસ બની છે. દેશની આ સૌથી મોભાદાર અને મહત્ત્વની સરકારી સેવાની પરીક્ષા યુનિયન પબ્લિક સર્વિસ કમિશન દ્વારા લેવાય છે. ૨૦૨૧ની યુ.પી.એસ.સી.ની પરીક્ષામાં આઝાદીના પંચોતેર વરસ બાદ પ્રથમ વખત ત્રણ મહિલા ટોપર બન્યાં છે.

પ્રિલિમ, મેઈન અને વાઈવા એવા ત્રણ ચરણોમાં લેવાતી આઈ.એ.એસ. અને અન્ય સેવાઓની પરીક્ષા લાખો ઉમેદવારો આપતા હોય છે. તેમાંથી બહુ થોડા જ સફળ થાય છે. ૨૦૨૨માં યુ.પી.એસ.સી.ની પ્રિલિમ પરીક્ષામાં ૧૧.૫૨ લાખ ઉમેદવારો હાજર હતા. ૧,૦૧૧ જગ્યાઓ માટેની આ પ્રાથમિક કસોટીમાં ઉપસ્થિત સાડા અગિયાર લાખમાંથી માત્ર ૧૩,૦૯૦ ઉમેદવારો જ પાસ થયા છે. આવું વરસોવરસ જોવા મળે છે. તેના પરથી દેશના લાખો યુવાનોનું આ નોકરી માટેનું આકર્ષણ અને માંડ હજારેકનું સફળ થવું જણાય છે.

આઈ.એ.એસ., આઈ.પી.એસ., આઈ.એફ.એસ., આઈ.આર.એસ. જેવી સનદી, પોલીસ, વહીવટી, વિદેશી સેવાઓની પરીક્ષા જેમ ગુલામ ભારતમાં લંડનમાં લેવાતી હતી તેમ આઝાદ ભારતમાં માત્ર અંગ્રેજીમાં જ લેવાતી હતી. છેક ૧૯૭૯માં મોરારજી દેસાઈના પ્રધાન મંત્રી કાળમાં યુ.પી.એસ.સી.ની પરીક્ષાઓ સ્થાનિક ભાષામાં લેવાનું નક્કી થયું હતું. આઝાદીના ચારેક દાયકા બાદ ભારતીય બંધારણની આઠમી અનુસૂચિમાં સામેલ ભાષાઓમાં ઉમેદવારો પરીક્ષા આપી શકે છે, તેવો જે સુધારો થયો છે તે ભારતીય ભાષાઓને પૂર્ણ ન્યાય કરનારો નિર્ણય નથી પણ ભાષાકીય અન્યાય છે. 

યુ.પી.એસ.સી.ની સિવિલ સેવા પરીક્ષામાં ઘણા ફેરફારો જરૂરી છે. તેમાં મહત્ત્વનો ફેરફાર તો અંગ્રેજીનું વર્ચસ અને ભાષાના મુદ્દે થયેલો અધૂરો સુધારો છે. ઉમેદવારો સ્થાનિક ભાષામાં ઉત્તરો આપી શકે છે પરંતુ પ્રશ્નપત્રો તો માત્ર અંગ્રેજી અને હિન્દી બે જ ભાષામાં હોય છે. વળી મૂળે અંગ્રેજી પ્રશ્નપત્રોના હિન્દી અનુવાદ એટલા તો ક્લિસ્ટ હોય છે કે બિન-હિન્દી, બિન-અંગ્રેજીભાષી માટે બાવાના બેઉ બગડ્યાનો ઘાટ થાય છે. ઉમેદવારો સ્થાનિક ભાષામાં જવાબો ત્યારે જ યોગ્ય રીતે આપી શકે જ્યારે તેને પ્રશ્નો તેની ભાષામાં આપવામાં આવ્યા હોય. ખરેખર તો આઈ.એ.એસ. જેવી પરીક્ષા પણ માતૃભાષામાં લેવાતી હોવાનો ભ્રમ ઊભો કરી અંગ્રેજીનું વર્ચસ કાયમ રાખ્યું છે. 

પરીક્ષા માટેની મહત્તમ વયમર્યાદા અને તક પણ આ પરીક્ષા સંદર્ભે ચર્ચાસ્પદ મુદ્દો છે. ઓગણીસ વરસની મહત્તમ વયમર્યાદા હવે બત્રીસે પહોંચી ગઈ છે. સામાન્ય વર્ગના ઉમેદવારો માટેની ત્રણ તકો ડબલ કરવામાં આવી છે અને અનામત વર્ગો માટેની તકો અમર્યાદિત છે. આટલી મહત્ત્વની પરીક્ષા માટે આટલી બધી ઉંમર અને તક બંનેમાં ફેરફારની જરૂર છે. જો દેશની સરહદોની સુરક્ષા માટે લશ્કર યુવા જોઈએ છે તો દેશની અંદર વહીવટ માટે યુવા કેમ નહીં તેવા સવાલો થાય છે. 

સિવિલ સેવા પરીક્ષાના ત્રણ ચરણોની પરીક્ષાઓ વચ્ચે પણ કોઈ તાલમેલ જોવા મળતો નથી. જો પ્રાથમિક કસોટીને એક મોટી ચાળણી ગણીએ તો આ પરીક્ષા ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિભાની પસંદગી માટેની છે કે નિકૃષ્ટને બાદ કરવાની તેવો સવાલ ઊઠે છે. અલગ અલગ વિદ્યાશાખાના ઉમેદવારોની એક સરખી પરીક્ષા કઈ રીતે શ્રેષ્ઠ પ્રતિભાની પસંદગી કરે છે, તેનો જવાબ પણ આપવાનો રહે છે. 

દેશના સર્વોચ્ચ વહીવટી પદની ગરિમા, મહત્ત્વ અને પ્રતિષ્ઠા ઘસાઈ રહ્યાનું ચર્ચાય છે. રાષ્ટ્રનિર્માણના વિરાટ કાર્ય અને દેશને વધુ પ્રભાવશાળી બનાવવાના ઉદ્દેશથી આઈ.એ.એસ.નું વહીવટી પદ ઊભું કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ આઝાદીના સાડા સાત દાયકે આ પદે તેની પ્રતિષ્ઠા ગુમાવી દીધી છે અને મૂળ ઉદ્દેશ બર આવ્યો નથી. ઉદાસીન, અકર્મ્ણ્ય અને ભ્રષ્ટાચારમાં લિપ્ત હોવાની છાપ ઊભી થઈ છે. 

નરેન્દ્ર મોદી જેવા મજબૂત અને વહીવટી તંત્ર પર કડક અંકુશ ધરાવતા વડા પ્રધાનના નાક નીચે પણ આઈ.એ.એસ. અધિકારીઓ મનમાની કરતા જોવા મળ્યા છે. દિલ્હીનું સરકારી ત્યાગરાજ સ્ટેડિયમ ખેલાડીઓની સુવિધા માટે છે. રાતના દસ સુધી ત્યાં પ્રેકટિસ કરી શકાય છે. પણ કેન્દ્રના રેવન્યુ સેક્રેટરી અને તેમના આઈ.એ.એસ. પત્ની રોજ સાંજે તેમનાં કૂતરાં સાથે સ્ટેડિયમમાં ટહેલવાં આવે તે પહેલાં તે ખાલી કરાવી દેવાતું હતું. આઈ.એ.એસ. દંપતીની આ સામંતી માનસિકતા અને બાબુશાહી વલણ છાપે ચડ્યું તો સરકારને તેમની દૂરના સ્થળે બદલી કરવી પડી. પણ એમની આ લોકવિરોધી મનમાનીનું શું ?

યુ.પી.ના મુખ્ય મંત્રી યોગી આદિત્યનાથે એકાદ વરસથી કાર્યરત ઉત્તર પ્રદેશના ડી.જી.પી. મુકુલ ગોયલની તાજેતરમાં બદલી કરી નાંખી. બદલીનું સત્તાવાર કારણ અધિકારીની કામમાં રુચિ ન હોવાનું  જણાવાયું. મુખ્ય મંત્રીના આ સાહસિક અને અભૂતપૂર્વ પગલાંની પ્રસંશા થઈ રહી હતી એ જ દિવસોમાં ફતેહપુરના જિલ્લા કલેકટર અપૂર્વા દુબેની બીમાર ગાયની સારવાર અને સંભાળ માટે જિલ્લાના સાત વેટરનરી ડોકટરોની કલેકટર બંગલે તહેનાતીના સરકારી આદેશના ખબર ફેલાયા ! કલેકટરની માલિકીની અંગત ગાયની સારવાર માટે સરકારી ખર્ચે સાતસાત ડોકટરોની ડ્યુટી, કૂતરાને લઈને  ટહેલવા માટે સરકારી સ્પોર્ટસ સ્ટેડિયમને બાપીકી મિલકતની જેમ ખાલી કરાવવું એ હદની શક્તિ અને સંવેદનહીનતા આ બાબુઓમાં ક્યાંથી આવતી હશે ?

આઈ.એ.એસ.ની અસરકારતા અંગેનું ૨૦૧૭નું અધ્યયન, “આ સેવા ઘણાં પડકારો છતાં રાષ્ટ્રીય એકતા અને બંધારણીય શાસન સ્થાપવામાં ઉત્કૃષ્ટ રીતે કાર્ય કરતી હોવાનું” જણાવે છે. એટલે તે સાવ અપ્રાસંગિક સેવા નથી. ૧૯૯૧ની નવી આર્થિક નીતિ અને ઉદારીકરણ પછી કે છેલ્લા બે દાયકામાં રાજનેતાઓ સાથેના મેળાપીપણાને કારણે તેણે તટસ્થતા ગુમાવી છે તે સ્વીકારવું રહ્યું. જો કે આજે પણ ઘણા સનદી અધિકારીઓ આદર્શવાદી, લોકાભિમુખ, સંવેદનશીલ અને સ્વતંત્ર મિજાજના છે. પરંતુ તે હવે અપવાદ બનતા જાય છે. તેમની સંખ્યા ટકે અને વધે તથા કતર્વ્યવિમુખ અધિકારી દંડાય તે દિશામાં રાજકીય નેતાગીરીની ઈચ્છાશક્તિ જાગ્રત થાય તો ઈચ્છિત પરિણામ મેળવવું અઘરું નથી. 

e.mail : maheriyachandu@gmail.com