જી.પી.ઓ. : રહસ્યોના પડદાઓ ઉપાડી તો જો!        

રહસ્યોના પડદાઓ ઉપાડી તો જો
ખુદા છે કે નહીં હાક મારી તો જો

જનાબ જલન માતરીસાહેબનો આ શેર આજે યાદ આવવાનું કારણ? કારણ આજે જી.પી.ઓ.ની ભવ્ય ઈમારતનાં કેટલાંક ‘રહસ્યો’ પરથી પડદો ઉપાડવાનો પ્રયત્ન કરવો છે. ફરક માત્ર એટલો કે ખુદા છે કે નહિ એ જાણવા હાક મારવી પડે. પણ આ ઈમારતનાં રહસ્યો એક રીતે રહસ્યો છે, અને એક રીતે રહસ્યો નથી. એટલે હાક મારવી પડે તેમ નથી. હા, એને વિષે અવારનવાર છાપાંમાં જાતજાતની વાતો આવે છે. ક્યારેક સાચી, તો ઘણી વાર કાલ્પનિક.

પલાંઠી લગાવીને ના બેસી રહે
તું મુઠ્ઠીઓ વાળીને ભાગી તો જો

જે અહીં આવે છે તે કામ પતે કે તરત ભાગે છે. પણ જો પલાંઠી લગાવીને બેસવું હોય તો જી.પી.ઓ.માં એની સગવડ તો છે. ત્યાં કોઈ એ રીતે બેસતું નથી એ જૂદી વાત. જી.પી.ઓ.નું વિશાળ મકાન જેટલું લાંબું પહોળું છે લગભગ એટલા જ કદનાં ત્રણ બેઝમેન્ટ મકાનની નીચે છે. આ ‘બેઝમેન્ટ’ માટે ગુજરાતી શબ્દ? ભોંયતળિયું? ના. ભોયરું? તળ મજલો? ના. ભંડકિયું? કદાચ. પણ ના, એ તો નાનું હોય. એટલે જેમ સમજદાર લોકો કમ્યુટરનું સંગણક કરતા નથી તેમ આપણે પણ બેઝમેન્ટ શબ્દથી ચલાવશું. કુલ ૩૬ મજબૂત થાંભલાને આધારે આ બેઝમેન્ટ ઊભું છે. ત્રણે બેઝમેન્ટને લોખંડના તોતિંગ, મજબૂત દરવાજા છે. જ્યારે ટપાલ ખાતાના સોનેરી દિવસો હતા ત્યારે અહીં ટપાલના કોથળા રહેતા. પણ પછી વરસોથી બંધ પડ્યા છે. અહીં કામ કરતો કોઈ માણસ પણ આજે ત્યાં જવાની ભાગ્યે જ હિંમત કરે છે. કારણ જાત જાતની વાયકા પ્રચલિત છે. ભૂત-પલીતની, ડાકણની, અને એવી બધી. પણ આ મકાન બંધાયું ત્યારે કંઈ આ બેઝમેન્ટ ટપાલના કોથળા રાખવા નહોતાં બનાવ્યાં. તો શું રાખવા બનાવેલાં?

એક બેઝમેન્ટનો લોખંડી દરવાજો

સોનું. સોનું? હા, સોનું. એ વખતે અંગ્રેજ સરકારે ‘ગોલ્ડ સ્ટેન્ડર્ડ’ અપનાવેલું. એટલે કે છપાતી દરેક ચલણી નોટને સોનાનું પીઠબળ હોવું જ જોઈએ. અને મુંબઈમાં હતી સરકારી મિન્ટ કહેતાં ટંકશાળ. નોટો છાપતી વખતે અંગ્રેજ સરકાર મુંબઈમાં જે સોનું રાખતી તેનો કેટલોક ભાગ જી.પી.ઓ.ના બેઝમેન્ટમાં રહેતો. એટલે હતા તોતિંગ દરવાજા. અને પોસ્ટ ઓફિસમાં સરકારી સોનાનો ભંડાર હશે એવો વહેમ પણ કોઈને ભાગ્યે જ આવે. પણ એ સોનું અહીં આવતું જતું કઈ રીતે હશે?

હશે તો ઉઠી દોડવા માંડશે
તુ પ્રારબ્ધને લાત મારી તો જો

સોનાને કાંઈ પગ હોય નહિ, એટલે કોઈ લાત મારે તો ય એ દોડવા માંડે નહિ. અને સોનાને, અને એ ય તે સરકારી સોનાને, લાત મારવાની હિંમત કોણ કરે? પણ સોનાને અહીંથી બીજે ખસેડવાની જરૂર પડે તો? તો એ માટે બનાવેલી ત્રણ ટનલ. તેમાંની એકનો બીજો છેડો હતો સરકારી મિન્ટ કહેતાં ટંકશાળમાં. તો બીજી ટનલ જી.પી.ઓ…થી છેક ડોક કહેતાં ગોદી સુધી જતી હતી. ન કરે નારાયણ, ને કોઈ મહાઆફત આવે તો સોનું તો ઠીક મારા ભાઈ, ગોરાઓ પોતે પણ જીવ બચાવવા ડોક સુધી પહોંચી શકે. અને ત્યાંથી સ્ટીમરમાં પહોંચી જવાય માદરે વતન. અને ત્રીજી ટનલ? એ આ બે ટનલને જોડતી હતી. જી.પી.ઓ.માંની ટનલનાં મોઢાં પાછાં ગટરનાં ઢાંકણાં જેવાં. બહારથી જોતાં એમ જ લાગે કે અહીં તો ગટર હશે.

આ ગટરનું નહિ, ટનલનું મોં છે

ખબર તો પડે મોતીઓ છે કે નહીં
તુ સમુંદરમાં ડુબકી લગાવી તો જો

એટલે જી.પી.ઓ.થી ઠેઠ સમુંદર સુધી જવાની સગવડ કરી રાખેલી! જો કે એનો ઉપયોગ કરીને સમુંદરમાં ડૂબકી મારવાનો વખત ક્યારે ય આવ્યો નહિ અને એટલે અંગ્રેજ સરકાર મુંબઈના સમંદરમાં મોતીઓ છે કે નહિ એ જાણી શકી નહિ. અને આવી ટનલની વ્યવસ્થા કાંઈ આ એક જ ઈમારતમાં નહોતી. ગવન્ડરના મહેલ રાજભવનમાં પણ ટનલ મળી આવી છે, જી.પી.ઓ.થી થોડે દૂર આવેલી સેન્ટ જ્યોર્જ હોસ્પિટલમાં આવેલી ટનલની વાત આપણે અગાઉ કરી છે. બીજાં મકાનો નીચે પણ હોઈ શકે, જેની ભાળ હજી આપણને લાગી ન હોય.

છે મીઠા કે ખારા સમજ તો પડે
જલન ઝાંઝવાંઓને ચાખી તો જો

૧૮૫૭ પછી ગાંધીજીના આગમન સુધી બ્રિટિશ સરકાર લગભગ નિર્ભીક હતી. છતાં તેણે સલામતી માટે આવી અટપટી વ્યવસ્થા કરી રાખેલી. જેથી ઝાંઝવાંઓને ચાખવાનો વખત ન આવે. જો કે હવે તો આપણને પાણીને બદલે ઝાંઝવાં ચાખી ચાખીને જીવવાની ટેવ પડી ગઈ છે.

અને હા, જી.પી.ઓ. પારાયણ હજી પૂરી નથી થઈ.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; ૦6 જુલાઈ 2024)

હિમાંશી શેલતની નવી નવલકથા ‘ભૂમિસૂક્ત’ દેશકાળના સાંપ્રત માટે નિસબત ધરાવતા વાચક પર છવાઈ જાય તેવી સાહિત્યકૃતિ છે.

કર્મશીલ અને કર્મશીલતા – activist and activism વિષય પરની આ સંભવત: પહેલી ગુજરાતી નવલકથા છે. જનમાનસમાં એકંદરે ઓછા જાણીતા, ઉપેક્ષિત એવા મૂલ્યવાન ક્ષેત્ર activismના સાંગોપાંગ દર્શન હિમાંશીબહેન પ્રવાહી શૈલીમાં વેધક દૃષ્ટિ અને સંવેદનાથી કરાવે છે.

લેખિકાનો વ્યાપ, તેમની લાક્ષણિક ઉત્કટતા અને દેશમાં માનવઅધિકારભંગના બનતા સંખ્યાબંધ બનાવોની તેમની સતત સભાનતાનો અહીં સમન્વય છે.

નર્મદા વિસ્થાપિતોની દુર્દશા, પૂર્વાંચલનાં આસામ અને છત્તીસગઢનાં બસ્તર જેવી જગ્યાએ રાજ્યના અત્યાચાર, જે.એન.યુ.માં વિદ્યાર્થીઓ પર દમન, જસ્ટીસ લોયની હત્યા, કઠુઆ અને હાથરસમાં બળાત્કાર, ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય પર તરાપ જેવી અનેક ઘટનાઓ(જેમને બહુ ઓછા ગુજરાતી સાહિત્યકારો સ્પર્શ્યા છે)નો નવલકથામાં સીધો કે આડકતરો સંદર્ભ છે.

આ બધાંની વચ્ચે કાર્યરત એવી કર્મશીલ નામની મોંઘેરી જણસને હિમાંશીબહેન પુસ્તકમાં ચોટદાર ગદ્યાંશો થકી વારંવાર ઉપસાવે છે. આ દોહ્યલાં કુળનાં મૂળ, તેમની પ્રેરણા, તેમનાં આધાર અને ઊર્જા, તેમની વિમાસણો અને વેદના, તેમને મદદ કરનારા પત્રકારો, કાનૂનવિદો અને ક્વચિત સંપન્ન નાગરિકો એવી અનેક બાબતો આપણી સામે આવતી રહે છે.

આ એવાં સ્ત્રી-પુરુષ કાર્યકર્તાઓ છે કે જે ઘણું કરીને દેશના દુર્ગમ ખૂણામાં અથવા શહેરોના વખોડાયેલા વિસ્તારોમાં ન્યાય અને સમાનતાભર્યા સમાજ માટે અહિંસક તેમ જ રચનાત્મક માર્ગે સંઘર્ષમાં જાત આખી ખરચી કાઢે છે. તેમાં લોકઆંદોલનો, અદાલતી લડત, ટૉર્ચર, જેલ અને ક્યારેક મોત પણ આવી જાય.

આ કુળના ઘણાં તેજસ્વી બુદ્ધિવાળાં હોય છે. દેશની ઉત્તમોત્તમ સંસ્થામાં ભણતરને પગલે મળવાપાત્ર તગડા પગાર અને સુખી જીવનને જતાં કરીને સમાજકાર્યમાં લાગે છે. સેવાબેવાનું નામ આપ્યા વિના, અધ્યાત્મિકતાના લેશમાત્ર સ્પર્શ વિના, રાજકીય સભાનતા સાથે અદમ્ય પૅશનથી નક્કર કામ કરતાં હોય છે. પગ ખોડીને આ ભૂમિમાં ઊભાં તે લેખે લાગે એવું કશુંક કરતાં રહેતાં હોય છે.

આ ભૂમિપ્રેમીઓના સમાંતરે હિમાંશીબહેન વિદેશ જતાં અને ત્યાં કાયમી વસવાટ કરતાં હજારો પરિવારોને મૂકે છે. આ બિનનિવાસી ગુજરાતી / ભારતીય NRG / NRI બનવાની પ્રક્રિયાના અનેક પાસાં લેખિકા આલેખે છે.

આખાં ને આખાં કુટુંબો વડવાઓની મિલકતો વેચીને, પેઢીઓના ઇતિહાસને ભૂલીને પરદેશ ચાલ્યાં જાય છે. ઘણા પરિવારોમાં યુવક-યુવતીઓ વિદેશમાં સંપન્ન બને છે. તેમના વડીલોની પેઢી ભારતમાં સંપત્તિ અને સગવડો વચ્ચે સંતાનવછોયાં હોવાની પીડા સાથે દા’ડા ટૂંકાવે છે.

દેશ છોડી ચૂકેલા ભારતીયો દ્વારા દેશના માવતરની મોબાઇલી ચિંતા, વિદેશમાં દેશભક્તિ અને સંસ્કૃતિસંવર્ધન, વાર્ષિક વતનમુલાકાતો જેવી બાબતો લેખિકાના અચૂક યથાર્થ અણગમા સાથે વ્યક્ત થઈ છે.

નવલકથાનું દરેક મુખ્ય પાત્ર હાડોહાડ કર્મશીલ છે. નાયિકા લતિકા સાપને પોતાનાં સગાંવહાલાં ગણીને બચાવે છે. એક પર્યાવરણ કેન્દ્ર વતી કામ કરવામાં તે પ્રદૂષણ કરતી ફૅક્ટરીઓ સામે સર્વેક્ષણ અહેવાલો લખે છે.

શાહીનબાગ અને ખેડૂત આંદોલનમાં જઈને ફોટા અને લેખો અખબારોને મોકલે છે. નર્મદા બંધના વિસ્થાપિતો સાથે કામ કરે છે. લતિકાના પિતા પણ ધરણાં-દેખાવોમાં જોડાતા રહેનારામાં છે.

દેવાંગના સર્વેક્ષણ અને દસ્તાવેજીકરણમાં માહેર છે. તે મહિલા સંગઠન છોડીને હોનહાર યુવાન અમોલ સાથે જોડાય છે. અમોલ આસામમાં સુરક્ષાદળોના અત્યાચારોના ભોગ બનેલાના પરિવારોને ન્યાય મળે તે માટે દૂરદૂરના વિસ્તારોમાં મોટાં જોખમો ખેડે છે. મનોરમાની હત્યા અને બીજા બનાવો સાથે પૂર્વાંચલની ઝાંકી મળે છે.

મદન ક્રાન્તિનો સંદેશો ફેલાવતા શેરી નાટકો કરે છે. સુજૉય તીર્થસ્થાનોની ભીડને કારણે તેના ‘બાપ’ હિમાલયના થતા નાશને રોકવા માટે ફોટો પ્રદર્શનો દ્વારા જાગૃતિ ઝુંબેશ ચલાવે છે.

ચાલીસની આસપાસની વયના આ ચારેય છત્તીસગઢના બસ્તરના જંગલોમાંનાં દુર્લભ પતંગિયાં અને ક્લાયમેટ ચેન્જની તેમની પર થઈ રહેલી અસરના અભ્યાસ માટે ભેગાં થાય છે.

આ બધાંએ વ્યક્તિગત જીવનામાં વેઠ્યું છે, ગુમાવ્યું છે, પરિવાર સાથે ઝગડીને, તેને છોડીને, કારકિર્દીને તરછોડીને માણસાઈ માટેના માર્ગે ચાલ્યાં છે, પણ પરિવારના સ્નેહબંધનો મનમાંથી નીકળતાં નથી, ટોટલ કમિટમેન્ટ અને આજિવિકા વચ્ચેની અવઢવ છે.

તેમની આજુબાજુના હિંસક, ધર્મઝનૂની, સ્વકેન્દ્રી,ઐયાષ સમાજનું, અને આપખુદ, બેપરવા, બેરહેમ, મૂલ્યહીન શાસક વર્ગનું ચિત્ર પણ આલેખાતું રહે છે.

બસ્તરમાં પ્રભાસ ધૂણી ધખાવીને બેઠો છે. પાંત્રીસની આસપાસનો આ પાણીદાર કર્મશીલ, બીજાં જ્યાં માંડ પહોંચી શકે તેવી અઘરી જગ્યાએ બાળકો માટેની શાળા અને સ્વાસ્થ્યકેન્દ્ર ચલાવે છે.

તેની સાથે કારર્કિર્દીની ઉત્તમ તકો જતી કરનાર યુવાઓનું જૂથ છે. નિર્ધાર, સ્પષ્ટતા અને આશાવાદ સાથે કામ કરનાર પ્રભાસને ‘અર્બન નક્સલ’ ઠરવવાની કોશિશો ચાલુ હોય છે.

પ્રભાસ જેવા, બે પેઢી પહેલાંના, એંશીએક વર્ષના દુર્ગાપ્રસાદ અનેક કાર્યકર્તાઓના રોલ મૉડેલ છે. ગાંધી-વિનોબાને પગલે ચાલનારા દુર્ગાપ્રસાદના જીવનના આ છેડે કંઈક એવું બને છે કે તેમને હતાશા અને તેને પગલે શારીરિક નાદુરસ્તી ઘેરી વળે છે.

ગાંધી-વિનોબા ઉપરાંત અહીં અનેકના ઉલ્લેખો છે : ભગતસિંહ અને ખુદીરામ બોઝ, રવિશંકર મહારાજ અને સ્વામી આનંદ, સુંદરલાલ બહુગુણા, પંજાબી કવિ પાશ, નરેન્દ્ર દાભોલકર અને ગૌરી લંકેશ, અત્યારનાં અરુણા રૉય.

એક્ટિવિઝમમાં રસ ધરાવનારને કેટલાંક પાત્રોમાં ગુજરાત અને દેશના એક કે વધુ સમકાલીન કર્મશીલોની રેખાઓ દેખાવાની.

એકસો સાઠ પાનાંના પુસ્તકમાં હિમાંશીબહેન કેટલું ય આવરી લે છે : વહાલ વરસાવતાં વૃક્ષો અને તેમનો વિનાશ, બુલેટ ટ્રેન અને તેના માટે આપી દીધેલી જમીનને કારણે આવેલી કુંટુંબો-ગામો ભાંગનારી સમૃદ્ધિ, માટીનો નાશ, પરદેશ જવા માટે છળકપટ અને ગુનાખોરી,

માઓવાદીઓ અને સુરક્ષાદળો વચ્ચેનો સંઘર્ષ, હિમાલયનાં ભૂસ્ખલનો, એન.આર.આઈ. વર્ગનો ભારત માટે અણગમો અને વિદેશમાં તેમની ફરજપરસ્તી, વૃદ્ધાશ્રમના નિવાસીઓ માટે અ‍ૅનિમલ થેરાપી, લવ જેહાદ, પબ્લિક ઇન્ટરેસ્ટ લિટિગેશન, એક્ટિવિઝમના વિરોધમાં અને પરદેશ-વસવાટની તરફેણના વ્યવહારુ દૃષ્ટિબિંદુઓ, કર્મશીલનો કલાકાર સમકક્ષ (પણ પીડ પરાઈ માટેનો) ઉન્માદ, સામાજિક નિસબત અને કલા, જ્યુડિશિયલ અ‍ૅક્ટિવિઝમ, વિકાસયાત્રાનું મૃગજળ, લોકશિક્ષણની ભાંગી રહેલી સંસ્થાઓ, શેરીનાટકનો પ્રભાવ, ટુરિઝમની મધલાળે સર્જેલું દોજખ, કર્મશીલ અને બુદ્ધિજીવી વચ્ચેનો તફાવત … આ યાદી ઘણી લાંબી થઈ શકે.

હિમાંશીબહેનની શૈલીના સૌંદર્યસ્થાનો અને કૃતિના ઉજળાં પાસાં અનેક છે. અલબત્ત, વિવેચકોને આ નવલકથામાં વસ્તુસંકલના, કથનપદ્ધતિ, પ્રચારપરસ્તી જેવા પ્રશ્નો નડી શકે.

પણ દેશકાળ સાથેની નિસબત ધરાવતાં વાચકને આ નવલકથા અત્યારના સમયમાં ખૂબ અસરકારક અને પ્રસ્તુત લાગવાની. પુસ્તકનું બહુ સૂચક મુખપૃષ્ઠ અરુણોદય પ્રકાશનનાં અનામી કલાકારે તૈયાર કર્યું છે.

નવલકથામાંથી થોડાંક હૃદયસ્પર્શી અંશો જોઈએ :

*ફાયર વિધીન, અંદરની આગ, પોતાના સમાજ માટે, ચોક્કસ ધ્યેય માટે, દેશને બહેતર બનાવવા માટે, ન્યાય માટે, પ્રકૃતિ માટે, આખી પૃથ્વી માટે. પણ બળવું જોઈએ હૃદય. અંગત મહત્ત્વાકાંક્ષા માટે નહીં, બીજાં માટે, જાતમાંથી નીકળી જઈને, પોતે શું મેળવવું તેની પરવા રાખ્યા વગર.

*પોતાને માટે કે બીજાંઓને માટે ન્યાય ક્યારે ય સહેલાઈથી મળી નથી જતો. જાતને સાચવી રાખવાની દાનત હોય તેમણે આવા સંઘર્ષમાં પડવું જ નહીં, અને જો પડવાનું કબૂલ કરવું હોય તો ગભરાવું નહીં.

*એમને [કર્મશીલોને] પોતાની ભૂમિ જોઈએ. ઑન સૉઇલ ફૉર રૂટ્સ ટુ ગ્રો અ‍ૅન્ડ બ્રાન્ચ આઉટ. એ ખાસ જાતનું વૃક્ષ, જે પોતાની માટીમાં પાંગરે, વિકસે ઘટાદાર થાય.

*ભાગને સે કુછ નહીં બદલતા, થોડી બહોત કોશિશ કરની પડેગી, ઔર માનોં કુછ નહીં બદલા, તો ભી કમ સે કમ હાથ પૈર તો મારે ! ડૂબના તય હો તો વો ભી સહી, બટ ડ્રીમ વી મસ્ટ, ફૉર અ જસ્ટ અ‍ૅન્ડ કાઇન્ડ સોસાયટી. હર કોઈ ગાંધી નહીં બન સકતા, ના હી ભગતસિંહ, મગર અપને હાથમેં જીતના હો ઉતના તો કરના હી ચાહિયે, લાઇફ ઇઝ મેન્ટ ફૉર ધૅટ …

પુસ્તકનું અર્પણ છે :

‘પોતાની ભોંયમાં પગ રોપીને
અંકુરની પ્રતીક્ષાને
આખું આયખું સોંપી દેતાં ઉમદા ચરિત્રોને ‘

વિરલ નવલકથાના સર્જક હિમાંશીબહેનને વંદન !

——————————————————-

અરુણોદય પ્રકાશન, અમદાવાદ – 079- 22114108 – પાનાં160, રૂ.225/-

પ્રાપ્તિસ્થાન : ગ્રંથવિહાર 9898762263 – ફોટો કોલાજ : પાર્થ ત્રિવેદી

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

लोकसभा अध्यक्ष ओम बिरला तरह-तरह के विवादों के घेरे में रहे हैं. हाल में लोकसभा अध्यक्ष बतौर अपने दूसरे कार्यकाल में पदभार ग्रहण करने के तुरंत बाद उन्होंने आपातकाल के विरुद्ध एक प्रस्ताव प्रस्तुत किया. आपातकाल तत्कालीन प्रधानमंत्री इंदिरा गाँधी द्वारा 1975 में लगाया गया था. इसकी पृष्ठभूमि में था जयप्रकाश नारायण (जेपी) के नेतृत्व में चल रहा संपूर्ण क्रांति आन्दोलन.

गुजरात में कुछ विद्यार्थियों ने अपनी हॉस्टल के मेस के बिल में बढ़ोत्तरी के खिलाफ आन्दोलन शुरू किया. जल्दी ही बिहार के विद्यार्थी भी इसमें शामिल हो गए. आन्दोलन गति पकड़ता गया और विद्यार्थियों ने जेपी से राष्ट्रीय स्तर पर आन्दोलन का नेतृत्व सम्हलने का अनुरोध किया. जेपी ने विधानसभाओं और संसद के घेराव का आव्हान किया. दिल्ली के रामलीला मैदान में 15 जून 1975 को आयोजित एक विशाल रैली में जेपी ने पुलिस और सेना का आव्हान किया कि वो सरकार के आदेश न माने. इंदिरा गाँधी के निर्वाचन को चुनौती दी गयी और इलाहाबाद उच्च न्यायलय ने बहुत मामूली आधारों पर उसे रद्द कर दिया. उच्चतम न्यायालय ने 24 जून 1975 को इस आदेश पर रोक लगा दी.

देश के बिगड़ते हालात हो देखते हुए इंदिरा गाँधी ने 25 जून 1975 को संविधान के अनुच्छेद 352 के अंतर्गत देश में आपातकाल लगा दिया. आपातकाल 21 महीने तक लागू रहा और श्रीमती गाँधी ने स्वयं उसे ख़त्म किया. यवतमाल में 24 जनवरी 1978 को एक सभा में बोलते हुए इंदिरा गाँधी ने आपातकाल में हुई ज्यादतियों के लिए खेद व्यक्त किया. राहुल गाँधी भी उस दौरान हुई ज्यादतियों के लिए माफ़ी मांग चुके हैं. आपातकाल के दौरान विपक्षी नेताओं को गिरफ्तार किया गया था. लालू प्रसाद यादव आपातकाल की संपूर्ण अवधि में जेल में थे. एक पत्रकार के साथ लिखे गया उनका एक लेख द इंडियन एक्सप्रेस में 29 जून 2024 को प्रकाशित हुआ है. “द संघ साइलेंस ऑन इमरजेंसी” शीर्षक इस लेख में उन्होंने कहा कि यद्यपि विपक्षी नेताओं को गिरफ्तार किया गया था मगर इंदिरा गाँधी ने उनके साथ गरिमापूर्ण व्यवहार किया. भाजपा कई सालों से 25 जून को काले दिवस के रूप में मनाती आ रही है.

आपातकाल के दौरान एक महत्वपूर्ण परिवर्तन यह आया कि स्वाधीनता संग्राम के एक शीर्ष सेनानी जयप्रकाश नारायण ने आरएसएस को अपने आन्दोलन का हिस्सा बना लिया. आरएसएस के नानाजी देशमुख, जिन्हें भाजपा सरकार ने हाल में भारत रत्न से नवाज़ा है, आन्दोलन के केन्द्रीय संगठक बन गए. इससे आरएसएस, जिसका सूरज संघ के पूर्व प्रचारक गोडसे के हाथों राष्ट्रपिता की हत्या के बाद से अस्त हो गया था, को सम्मान मिला. कुछ लोगों ने जब जेपी से कहा कि आरएसएस एक फ़ासिस्ट संगठन है तो शायद अपने भोलेपन के चलते या किसी अन्य कारण से उन्होंने जवाब दिया कि अगर आरएसएस फ़ासिस्ट है तो मैं भी फ़ासिस्ट हूँ.

जेपी का पुलिस व सेना से सरकार के आदेश न मानने का आव्हान बहुत खतरनाक था. इसके बाद आन्दोलन ने और जोर पकड़ लिया और संसद व विधानसभाओं के घेराव होने लगे. आरएसएस ने संपूर्ण क्रांति आन्दोलन में महत्वपूर्ण भूमिका अदा की जिसके कारण जनता में उसकी स्वीकार्यता बढ़ी. मगर जब आपातकाल लगने के बाद उसके सदस्यों की गिरफ्तारियों शुरू हुईं तो वे सरकार के सामने झुकने लगे. कई ने माफीनामों पर दस्तखत कर जेल से रिहाई हासिल की.

भाजपा अपने आप को आपातकाल के प्रतिरोध का नायक सिद्ध करना चाहती हैं. इस मामले में सच क्या है यह जानेमाने पत्रकार प्रभाष जोशी ने ‘तहलका’ पत्रिका में प्रकाशित अपने लेख में बताया था. उन्होंने लिखा था, “उस समय के आरएसएस मुखिया बालासाहेब देवरस ने इंदिरा गाँधी को पत्र लिखकर संजय गाँधी के कुख्यात 20 सूत्रीय कार्यक्रम के कार्यान्वयन में सहायता करने का आश्वासन दिया था. यह है आरएसएस का असली चरित्र. आप उसके व्यवहार में एक पैटर्न देख सकते हैं. आरएसएस और जनसंघ के कई कार्यकर्ता माफ़ीनामा देकर जेलों से बाहर आये. केवल उनके कुछ नेता जेलों में बने रहे – अटल बिहारी वाजपेयी (जो अधिकांश समय अस्पताल में रहे), एलके अडवाणी और अरुण जेटली. आरएसएस ने आपातकाल के खिलाफ कोई लड़ाई लड़ी हो, ऐसा बिलकुल नहीं है. ऐसे में भाजपा आपातकाल के प्रतिरोध के केंद्र में खुद को क्यों रखना चाहती है, यह समझना मुश्किल है.” देवरस के इंदिरा गाँधी को लिखे पत्र एक पुस्तक “हिन्दू संगठन और सत्तावादी राजनीति” में प्रकाशित हैं. यह पुस्तक उन्होंने स्वयं लिखी थी और इसे जागृति प्रकाशन, नॉएडा ने प्रकाशित किया था. उस समय आईबी के उप प्रमुख वी. राजेश्वर ने भी पत्र लिखे जाने की पुष्टि की थी.

प्रेस सेंसरशिप, जबरिया नसबंदी और झुग्गियों का ढहाना जाना उस अवधि का दर्दनाक घटनाक्रम था.

पिछले दस सालों से हम क्या देख रहे हैं? सार्वजनिक सरोकार रखने वाले बुद्धिजीवियों की गिरफ्तारियां हो रही हैं, पत्रकारों और शांतिपूर्ण प्रदर्शनों में भाग लेने वालों को जेलों में डाला जा रहा है, मुख्यधारा का मीडिया सत्ताधारी सरकार के आगे नतमस्तक है और सरकार की नीतियों के विरोधियों को राष्ट्रद्रोही बताया जा रहा है. हमने यह भी देखा कि 146 सांसदों को लोकसभा से निलंबित कर दिया गया. पिछले दस सालों में जो कुछ हुआ है, उसमें सत्ताधारी दल और उसके पितामह आरएसएस के प्यादों के भूमिका रही है. पिछला एक दशक घोषित आपातकाल से भी बुरा था. यही कारण है कि 1975 के आपातकाल की कट्टर आलोचक नयनतारा सहगल ने पिछले एक दशक को “अघोषित आपातकाल” बताया है. वे लिखती हैं, “इसमें कोई संदेह नहीं कि यहाँ अघोषित आपातकाल लागू है. हमने अभिव्यक्ति की आज़ादी पर बड़े पैमाने पर हमले देखे हैं. हमने देखा है निर्दोष और असहाय भारतीयों को मरते हुए केवल इसलिए क्योंकि वे आरएसएस के भारत में फिट नहीं बैठते….कुल मिलकर यह भयावह स्थिति है, यह एक दुस्वप्न है, जो आपातकाल से भी बुरा है….हालात इतने भयावह हैं कि उनकी तुलना किसी और दौर से नहीं की जा सकती.”

यहाँ तक कि भाजपा के वरिष्ठ नेता लालकृष्णा अडवाणी ने भी पिछले एक दशक को अघोषित आपातकाल बताया था. “आज देश में अघोषित आपातकाल है, वरिष्ठ भाजपा नेता लालकृष्ण अडवाणी ने सरकार के गठन के बाद ऐसा इशारा किया था. मगर फिर आरएसएस के दबाव में उन्होंने चुप्पी साध ली…”. जब हम 1975 के आपातकाल की बात करते हैं तो हमें उस अघोषित आपातकाल पर भी आत्मचिंतन करना चाहिए जो भारत में पिछले दस सालों से लागू है.

दया याचिकाएं और माफीनामे पेश करना हिन्दू दक्षिणपंथियों की पुरानी आदत है. सावरकर ने अंडमान जेल में रहते हुए पांच दया याचिकाएं प्रस्तुत की थीं. अटलबिहारी वाजपेयी ने सन 1942 में अपनी गिरफ़्तारी के बाद, इसी तरह का पत्र लिख कर रिहाई हासिल की थी. उन्होंने लिखा था कि उनका भारत छोडो आन्दोलन से कोई लेनादेना नहीं है. इसी तरह, आपातकाल में बालासाहेब देवरस ने इंदिरा गाँधी को दो पत्र लिखकर समर्थन की पेशकश की थी. उन्होंने विनोबा भावे से कहा था कि वे इंदिरा गाँधी से कह कर आरएसएस पर प्रतिबन्ध समाप्त करवाएं. अरुण जेटली ने आपातकाल की तुलना हिटलर के शासन से की थी. यह सच है कि फ़ासिस्ट ताकतें सडकों पर लड़ने वाले अपने प्यादों की फ़ौज खड़ी करते हैं. पिछले एक दशक में, जर्मनी में ब्राउन शर्ट्स की तरह, भारत में भी लड़ाकों के कई समूह खड़े हुए हैं.

(अंग्रेजी से रूपांतरण अमरीश हरदेनिया. लेखक आईआईटी मुंबई में पढ़ाते थे और सन 2007 के नेशनल कम्यूनल हार्मोनी एवार्ड से सम्मानित हैं)