‘ફ્લાવર્સ ઑફ પેશાવર’ / રમેશ કોઠારી

ઘડિયાળના કાંટા તો બંધ હતા, પણ શાળા છૂટવાનો સમય થઈ જ ગયો હોવો જોઈએ, એનો ટેવવશ અણસાર આવી જતાં સકીનાબીબીએ કહ્યું, ‘કાસમ કે અબ્બા, આજ તો જાને કા ઉસકા મન હી નહીં થા. ઉસકુ બોલને કા નહીં હોતા તો મૈં હી નહીં ભેજતી. કલ શામ તો રૂઠ કર છીપ ગયા થા. કહતા થા, ‘નયા સ્વૅટર લા દે, અમ્મા તબ જાઉંગા, કૈસા લગતા થા !’

‘હાં, હાં, આજ તો બોલને કે લિયે સ્ટેજ પર ગયા હોગા, તો કિતની હી તાલિયાં બજી હોગી, કલ અખબાર મેં દેખના, ઉસકા ફોટુ જરૂર હોગા. ‘મજહબ ઔર આતંકવાદ’ પર ઉસકે જૈસા બોલને કી કિસીકી ઔકાત હી નહીં.’

અને રહીમચાચાની વાત પણ ક્યાં ખોટી હતી? શિક્ષક તરીકે એમણે ઘણું વાંચ્યું અને વિચાર્યું હતું. કાસમને તૈયારી કરવામાં એમણે અંગત રસ લીધો હતો. સ્પર્ધામાં કાસમને પ્રથમ ઇનામ મળે, તો ભેટમાં એને શું આપવું તે પણ નક્કી કરી રાખ્યું હતું.

વૈસા તો ઉસકે બારે મેં કુછ કહેણા પડે એસા હૈ તો હી નહીં . હુંશિયાર હૈ, બસ બાતબાત મેં રૂઠ જાતા હૈ, કુછ રોજ પહેલે તો ખાટ કે નીચે ચુપચાપ પડા રહા. મેરા તો ઢૂંઢને મેં દમ નિકલ ગયા. પિક્નિક પે કૈસે ભેજતી ? નદીબદી મેં નહાને પડે ઔર કુછ હો જાવે તો, ના બાબા ના ખુદકા દિયા એક હી તો હૈ.’

રહીમચાચાને ગડગડાટ સંભળાતો હતો પણ તે કાસમની વાક્છટાથી પ્રભાવિત શ્રોતાઓની તાળીઓનો નહીં, પણ આતંકવાદીઓની બંદૂકોમાંથી ફૂટ્યે જતી ગોળીઓનો. અખબારમાં ફોટો વિજેતા તરીકેનો નહીં, પણ મૃતક વિદ્યાર્થીઓ પૈકીના એક તરીકેનો સકીના બીબીએ ખાટ સામે જોયું. તો ખાટને બદલે બૅન્ચ દેખાઈ, જેની નીચે કાસમ જીવ બચાવવા મૃત્યુ પામતાં પહેલાં સંતાઈ ગયો હતો. તેમણે જાણ કર્યા વિના કે સંમતિ લીધા વિના પિક્નિક પર પણ ન જનાર કાસમ આટલા લાંબા પ્રવાસે ગુપસુપ કેવી રીતે નીકળી પડ્યો હશે તેનો વિચાર કરતાં તેમણે દબાવી રાખેલાં આંસુનો ધોધ વહેવા લાગ્યો.

‘અબ ઘડિયાલ કે નયે સેલ મત લાઇઓ, ચલે તો ભી ક્યા, ન ચલે તો ભી ક્યા’ સકીનાબીબીએ નિરાશાભર્યા અવાજમાં કહ્યું.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2015, પૃ. 19

સાબરમતી કાંઠે ગાંધી આશ્રમના પરિસરમાં ચુનીકાકાનો નશ્વરદેહ : 19 ડિસેમ્બર 2014 (છબિ – ડૉ. અિશ્વનકુમાર)

રવિવાર, તા. ૨૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૪ની ઢળતી બપોરે અમદાવાદમાં સાબરતટે ગાંધીઆશ્રમ પરિસર ચુનીકાકા પરત્વે આદરાંજલિ પ્રગટ કરવાનો, અને એ રીતે અભાન-સભાન પણ નોટ્સ કમ્પેર કરવાની ગુજરાત વ્યાપી સંસ્થાઓ અને કાર્યકરોની હૃદયમથામણનો સાક્ષી બની રહ્યો. ગુજરાત લોકસમિતિના સ્થાપક પ્રકાશ ન. શાહના સંચાલનમાં યથાસંભવ ટૂંકાં ટૂંકાં વક્તવ્યોને અહીં એથી પણ ટૂંકમાં સમાવવાની કોશિશ કરી છે. રાધાબહેન ભટ્ટ (અધ્યક્ષ, ગાંધી શાંતિ પ્રતિષ્ઠાન), ડૉ. રામજીસિંહ (પૂર્વ સાંસદ), ગોપાલકૃષ્ણ ગાંધી (પૂર્વ રાજ્યપાલ, પશ્ચિમ બંગાળ), રાજમોહન ગાંધી (પૂર્વસાંસદ અને લેખક), મેઘા પાટકર (નર્મદા બચાવો આંદોલન), લક્ષ્મીદાસ (મંત્રી, હરિજન સેવક સંઘ) ફૈઝલખાન (ખુદાઈ ખિદમતગાર) અભય બંગ (ગઢચિરોલી) સહિત સંખ્યાબંધ શોકસંદેશા દેશભરમાંથી આવ્યા હતા. કૉંગ્રેસ ઉપાધ્યક્ષ રાહુલ ગાંધીએ વિગતવાર સંદેશામાં એમને એક સ્વાતંત્ર્યસેનાની ઉપરાંત ખાસ વંચિતો અને પદદલિતોના ઝુઝારુ હામી તરીકે ઓળખવાની જાહેર જીવનમાં સાદગી અને સુચિતાના પ્રતીક તરીકે અંજલી આપી હતી. ફાધર સેડ્રિક પ્રકાશ જેવા સંસ્થા સાથી, સર્વોદય મંડળના રજની દવે, નઈ તાલીમસંઘના માલજીભાઈ દેસાઈ, સાગર રબારી જેવા તરુણ સાથી, નીતા મહાદેવ અને મુદિતા વિદ્રોહી વગેરે પરિવારનો તેમ જ પીયૂષભાઈ દેસાઈ જેવા સક્રિય શુભેચ્છક સહિત સંખ્યાબંધ મિત્રોને અભિવ્યક્તિનો સંયોગ થઈ શક્યો નહોતો પણ આશા અને ઉમેદ છે કે ‘લોકસ્વરાજ’ના સૂચિત વિશેષાંકમાં સૌને અવકાશ મળશે. સભા પર આવેલા સંદેશાઓમાં ચુનીકાકાના ગામ સંડેરની ગ્રામપંચાયત (સરકાર કરસનભાઈ) તેમ જ કેળવણીમંડળ (અધ્યક્ષ જયંતીભાઈ) તથા અસામલી પંચાયત અને તૈયબી જમીનદારનો પણ સમાવેશ થતો હતો, તો નારાયણ દેસાઈની ગાંધીકથામાં સંગીતમઢ્યા ગાંધીગીતોના ગાયક નરેન્દ્ર શાસ્ત્રી અને તેમના સાથીઓ દ્વારા પ્રાર્થનાથી શરૂ થયેલી શ્રદ્ધાંજલિસભાનું આલેખન …

ગોવિંદ રાવલ (પૂર્વ કુલનાયક – ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ, વિશ્વમંગલમ્ – અનેરા) : ચુનીકાકાના જવાની સાથે ગાંધીયુગનો એક સિતારો આથમી ગયો. આપણી પાસે છેલ્લાં જે ગાંધીયન રહ્યા હતા એમાં નારાયણ દેસાઈ અને ચુનીકાકા. નારાયણભાઈ હાલમાં પથારીવશ છે અને કાકા ગયા, એટલે મોટી ખોટ ઊભી થઈ છે. આ ખોટ કેવી રીતે પૂરાય? કાકા જે કામ માટે સમર્પિત હતા, ‘જળ, જમીન, જંગલ બચાવો’ ‘ગામની જમીન ગામની, નહિ સરકારની …’ આ કામ હવે આપણી હવેની પેઢીએ ઉપાડવું પડશે. આપણે કાકાનો સ્મૃિતગ્રંથ ભલે તૈયાર કરીએ પણ એમને સાચી શ્રદ્ધાંજલી એમણે ઉપાડેલાં કામ આગળ ચલાવીએ તે છે. સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાનાં ગામોમાં તો કાકાએ ઘણા ખેડૂતોને પોતાની જમીન છોડાવી આપી, એ કામ હવે અટકી ન પડે તે આપણે જોવાનું છે.

મહાદેવ વિદ્રોહી ( સર્વસેવા સંઘ) : ચુનીકાકા અગ્નિપુરુષ હતા. મહેમાનો સાથે વિશાલા હોટલમાં જમવા ગયા અને થાળીનો ભાવ જાણીને જમ્યા વિના ઊભા થઈને ચાલી નીકળ્યા. છેલ્લી માંદગીમાં એમને માટે વપરાતાં ડાઇપરનો ચાળીસ રૂપિયા ભાવ જાણશે, તો વાપરવા નહીં દે, એમ ધારીને અમે એમને પાંચ રૂપિયા કહ્યો, જે પણ એમને વધારે જ લાગ્યા. ચીનના વડા આવ્યા ત્યારે તેમના ઘર પાસેની ફૂટપાથ નવી કરી અને હમણાં વાઇબ્રન્ટ  માટે પાછા ઉખાડીને બદલી રહ્યા છે એ તેમને બહુ કઠતું હતું. એ માટે એ લડવાના મૂડમાં હતા.

અર્જુન મોઢવાડિયા (કૉંગ્રેસ)  : પંચાણું વર્ષના સેનાપતિ એવા ચુનીકાકા પાસે અમે અનેક વખત માર્ગદર્શન લેવા ગયા છીએ. તેમણે અમને ટપાર્યા છે, અમારી પાસે કામ પણ લીધું છે. મારા વિસ્તારના દરિયાકાંઠે ખોદાણના પ્રશ્નો માટે લોકો મારી પાસે ન આવ્યા, ચુનીકાકા પાસે ગયા. અમે સરકારમાં જે ન કરાવી શક્યા. તે ચુનીકાકા લોકોને સાથે રાખીને ચલાવેલી લડત દ્વારા કરી શક્યા કૉંટ્રાક્ટ ફાર્મિંગનાં ભયસ્થાનો હું નહોતો જાણતો, ચુનીકાકા જાણતા હતા. તેમણે વિરોધ કર્યો. તેમનું શરીર નબળું પડતું જતું હતું, પણ મન મજબૂત હતું. છેવાડાના માણસ માટે માત્ર ચિંતા કરનારા જ નહીં, પણ લડનારા માણસ હતા. સોનિયા ગાંધીએ હૉસ્પિટલમાંથી સંદેશ પાઠવીને તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી છે.

અમૃતભાઈ મોદી (ગાંધી સ્મારક સંગ્રહાલય) : ચુનીકાકા જોમ અને જુસ્સાથી અન્યાયનો સામનો કરનાર ઝુઝારુ વ્યક્તિ હતા. મારો અને એમનો સ્નેહ એ ભૂદાનનાં વર્ષોથી હતો. ‘ભૂમિપુત્ર’ના સંપાદન ઉપરાંત,  વિનોબાની વાણીને ગુજરાતી છાપાંને મોકલવાનું કામ એ કરતા. ગાંધીજીના અક્ષરદેહના કામ સાથે પણ એ જોડાયેલા હતા. હાથમાં લીધેલું કામ પાર પાડવું જ એવો એમનો નિર્ધાર હતો. દૃષ્ટિ અને વ્યૂહરચના સાથે આંદોલન ઊભું કરીને જાહેર પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવાની કુનેહ ધરાવતા આ અગેવાન મારા મિત્ર પણ હતા.

ગાંધી આશ્રમમાં મળી આ જાહેર ગુણાનુવાદ સભાના બે દૃશ્યો. (છબિ : દીપક ચુડાસમા)

કિસનભાઈ ગોરડિયા (દોસ્તી ટ્રસ્ટ, મુંબઈ) : ગયા રવિવારે (ચૌદ ડિસેમ્બરે) આસામના કેટલાક મિત્રો કાકાને મળવા આવ્યા, ત્યારે કાકાની આંખોમાં ચમક આવી ગઈ. કાકાએ વિનોબા-સાહિત્યનો આસામી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો છે, એ આસામી બોલી પણ શકતા. મને છ્યાંશી થયાં, મારાથી મોટા ચુનીકાકા મારા માટે આઇડોલ હતા. ગુપ્ત બંધ માટે તેમણે આંદોલન ચલાવ્યું, તેના માટે તેમણે ડોનેશન પણ મેળવ્યાં. ગરીબો અને ખેડૂતો માટે તેમને ઊંડું સંવેદન હતું. શહેરના લોકોને તો કદાચ સંગઠિત કરી શકાય, ગામડાંના લોકોને સંગઠિત કરવાનું મુશ્કેલ કામ એમણે કર્યું હતું. એમનામાં ગજબનું જોમ હતું. દોઢ મહિના પહેલાં લાંબો પ્રવાસ કરીને ઉજ્જૈન ગયા હતા.

પ્રદીપસિંહ જાડેજા (ગુજરાત સરકાર) : ગરીબો માટેની વ્યથા સતત મનમાં રાખીને જીવતા ચુનીકાકાએ સરકારને લખેલા પત્રોમાં ક્રાન્તિની મશાલ જેવા શબ્દો છે.

હસમુખ પટેલ (સર્વોદય આશ્રમ, અમીરગઢ) : કાકાની સાથે સળંગ ચૌદ વર્ષ કામ કર્યું છે. બધાં એમનાં જળ-જંગલ-જમીન આંદોલનો વિશે જાણે છે. અમે એમને રતનપુર ગામના દારૂબંધી માટેનાં આંદોલન, આસામના કે ગૌરક્ષાનાં  આંદોલન માટે જાણીએ  છીએ. જેલમાં કાકાની સાથે મજા કરી છે. લડ નહીં તો લડનાર દે, એવો એમનો મિજાજ હતો. રાજ્યકર્તાઓ માટે કાકા ચાલે વાંકા એવું હતું. એ ભૂમિપુત્રોના સીમરખા હતા.

વિપુલ કલ્યાણી (ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી, યુનાઇટેડ કિન્ગડમ્) આફ્રિકા, ભારત અને ઇંગ્લૅન્ડનાં મારાં વર્ષોમાં ‘ભૂમિપુત્ર’ થકી ચુનીકાકા સાથે ૧૯૫૫થી સંપર્ક હતો. તાજેતરના દિવસોમાં ધર્માંતરણનો મુદ્દો એમને સતાવતો હતો. તેમણે જળ-જંગલ-જમીનના પ્રશ્ને જે આંદોલનો કર્યાં છે, તે સરવાળે તો પર્યાવરણના પ્રશ્નો માટેની મથામણ હતી. એ અર્થમાં તેમનું કામ ઇંગ્લૅન્ડ, અમેરિકા, આફ્રિકા કે આખા જગત માટે એટલું જ સાચું છે. તેમના જવાથી એક યુગપુરુષ ચાલ્યો ગયો છે, એક યુગ પૂરો થયો છે.

રમીલાબહેન ગાંધી (યોગાંજલિ આશ્રમ, સિદ્ધપુર) : મને બધા આ ઉંમરે દોડધામ નહીં કરવાનું કહેતા હોય છે. એટલે હું એમને કહેતી કે ચુનીકાકા સામે જુઓ. એ અટકશે તો હું અટકીશ.  કાકાને હમણાં હું મળવા ગઈ. આમ તો કાકા હંમેશાં હાથ મિલાવે, પણ આ વખતે મેં કહ્યું – કાકા, મને આશીર્વાદ આપો. એટલે ક્યારે ય નહીં પણ ન જાણે કેમ એમણે હાથ ઊંચો કર્યો અને મેં માથું ધર્યું એટલે માથે મૂક્યો. એમણે આશિષ આપી : ‘લડતાં રહેજો, થાકતાં નહીં !’

સુમતિબહેન રાવલ ( વિશ્વમંગલ, અનેરા) : કાકા જેટલા લડવૈયા હતા એટલા જ પ્રેમાળ પણ હતા. મળીએ એટલે ચા તો પિવડાવે જ. ગ્રામસ્વરાજનું સતત રટણ કરતા. તેમણે ગ્રામસ્વરાજનાં ગીતોનું સંકલન પણ કર્યું હતું. તેમાંનું એક ગીત તમને સંભળાવું છું : ‘કરશું અમે, કરશું અમે ગણતંત્ર ગામડાં કરશું, ગાંધીનાં ગામડાં કરશું, અમે સ્વાવલંબી ગામડાં કરશું …’ મારા દીકરા અતુલે ઇ-મેઇલ પર સંદેશો મોકલ્યો છે કે ‘ચુનીકાકા એટલે અમારે મન ગાંધીજી’.

ઇન્દુકુમાર જાની (ગુજરાત ખેતવિકાસ પરિષદ) : ચુનીકાકા માટે કોઈ પણ આંદોલન ઓછું મહત્ત્વનું ન હતું, પછી એ દસ ઓરડી માટેની લડત હોય કે કારગીલ કંપની સામેનું કંડલાનું આંદોલન હોય. તેઓ હરહંમેશ પ્રેરણા આપતા રહેતા. કહેતા કે ‘લાકડાંભેગા થઈશું, ત્યારે અંત આવશે !’ મથ્યા કરવાનું કાકા પાસેથી શીખવાનું હતું.

મધુસૂદન મિસ્ત્રી (દિશા)  : લોકોની લડત સાથે જોડાયેલા અમારા માટે દાખલારૂપ વ્યક્તિ હતા ચુનીકાકા.   

આભાબહેન ટંડેલ (કિનારા બચાઓ સંઘર્ષ સમિતિ, ઉમરગામ) : દક્ષિણ ગુજરાતના કિનારે આવેલાં અમારા  ઉમરગામમાં થનાર સૂચિત મહાકાય બંદરના પ્રોજેક્ટના વિરોધ માટેનું આંદોલન સરકારે લગભગ કચડી નાખ્યું હતું. અમારા આગેવાન એવા નિવૃત્ત લશ્કરી અફસર પ્રતાપ સાવેને મારી નાખવામાં આવ્યા હતા. એ વખતે દાદા અમારી વહારે ધાયા. એમણે આવવામાં જરા પણ મોડું કર્યું હોત તો અમારો આખો વિસ્તાર ખલાસ થઈ ગયો હોત. અમારા ગામમાં દાદા જાણે ઈશ્વરનો અંશ બનીને આવ્યા. ઉમરગામના આંદોલન માટે સમિતિ કરી, તેને નામરૂપ આપ્યાં. ન આવ્યા હોય તે ગાળામાં પણ વારંવાર ફોન કરીને ખબર રાખે,  ‘સાબદા રહેજો’ એવી હાકલ કરે. સાત-આઠ વર્ષ સુધી એમની સાથે કામ કર્યું. હું થાકી જઉં,  હતાશ થઉં , હવે નહીં ચલાય એમ કહું, ત્યારે ‘નેતા દોડે તો લોકો ચાલશે’ એમ કહીને ચુનીકાકા મને પ્રેરણા આપતા. મારી સાથે હોય, ત્યારે એક મા સાથે હોય એમ લાગતું. આજે હૂંફ, નિરાંતની ઊંઘ જતી રહી છે. અમારા માટે એમનું દોડીને આવવું એકમાત્ર સ્મરણ છે.

જગદીશભાઈ શાહ (વિનોબા આશ્રમ, ગોત્રી, વડોદરા) : ચુનીકાકા અને હું ૧૯૫૫થી ઘણાં આંદોલનોમાં સાથે રહ્યા છીએ. એમની સાથે રહેવું લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું હતું. એમની ઝડપ બહુ હતી. ચુનીકાકાને સાથ નહીં આપનારા, એમણે જેમને અમાન્ય કર્યા હોય એવા માણસો આજે એમને અંજલિ આપી રહ્યા છે.

મલિયાબહેન (ચુનીકાકાનાં નાનાં બહેન) : ભાઈને અઢાર-વીસ વર્ષની ઉંમરથી લડવાની લત હતી. એ વખતથી તે જેલમાં જતા-આવતા. લડત લડવા માટેની તંદુરસ્તી પણ ભગવાને તેમને આપી હતી. તેમણે ગામનું અને આખા દેશનું નામ ઉજ્જ્વળ કર્યું.

સુખદેવ પટેલ (આમ આદમી પાર્ટી) : ચુનીકાકા સેનાપતિ હતા, અને હું નાનો સૈનિક. એમની લડત મુજબનું ઘણું બધું આપણે કરવાનું બાકી છે. લડનારાને એ સતત માર્ગદર્શન આપતા. નવી રાજકીય દિશાની એમને ચિંતા રહેતી અને એના માટે એ અનેક પ્રકારના લોકોને મળતા રહેતા. એમનું દિશાસંધાન સ્પષ્ટ હતું. એમની રાહ પર ગ્રામસ્વરાજ માટે લડ્યા કરવું એ જ સાચી અંજલિ હશે.

દ્વારિકાનાથ રથ (સોશિયાલિસ્ટ યુનિટી સેન્ટર ઑફ ઇન્ડિયા) : ચુનીકાકાએ મીઠાખળી વિસ્તારની અમદાવાદ મ્યુિનસિપલ શાળા નંબર વીસ ગરીબ બાળકોનાં હાથમાંથી છિનવાઈ ન જાય તે માટે જે આંદોલન ચાલ્યું, તેમાં મોટો ફાળો આપ્યો હતો. તેમની સાથે અત્યારે યશવંત શુક્લ, દેવવ્રત પાઠક અને ઇલાબહેન પાઠકને પણ યાદ કરવાં પડે. ચુનીભાઈ સૈનિક હતા, માર્શલ હતા, કૅપ્ટન હતા. એ મૅન ઑફ માસેસ હતા. માસ સિવાય બીજું કશું એમના મનમાં ન રહેતું. લોકોનાં કામ વિના એમને ચેન પડતું ન હતું. માર્ક્સ અને ગાંધી બંને જે એક જગ્યાએ મળે છે તે લોકલડત છે. કાકા સતત કામ કરતા, કામ કરતાં કરતાં ગ્રો થતા, ઊર્ધ્વગતિ કરતા. એ લિવિંગ લિજન્ડ હતા. લોકોની વચ્ચે રહીને લડવાની પ્રેરણા કાકા પાસેથી લેવાની થાય. તેમને અપાયેલી અંજલિ એ લોકાંજલિ હોય.

ગૌતમ ઠાકર (પિપલ્સ યુનિયન ફૉર સિવિલ લિબર્ટીઝ) : રાજકીય કટોકટીના વર્ષ ૧૯૭૫માં જ્યારે લગભગ બધાં સામયિકોએ સેન્સરશીપ સ્વીકારી લીધી હતી, ત્યારે કાકા ધારાશાસ્ત્રી ચન્દ્રકાન્ત દરુની સહાયથી તેની સામે લડીને, તે કઢાવીને જ જંપ્યા. મેં એમને હમણાં એક વખત પૂછ્યું કે, કાકા તમે સો વર્ષ જીવવાનાને ? એટલે તેમણે કહ્યું કે તારા અને મારા સંબંધનાં વર્ષનો સરવાળો કર, એટલે સો વર્ષ  થઈ જશે. વૈચારિક રીતે ઘવાઈએ ત્યારે ઇલાજ માટે કાકા પાસે જતા. તેમના મનમાં છેલ્લે જે ધર્માંતરણ અને કપાસના ખેડૂતોના પ્રશ્નો હતા, તે માટે આપણે આવતા દિવસોમાં લડવું પડશે.

કનુભાઈ કલસરિયા (સદ્ભાવના ટ્રસ્ટ,મહુવા) : ઘણા સમયથી ‘માછીડા હોડી હંકાર …’ એવું ગીત મનમાં ગુંજ્યા કરતું હતું. ચુનીકાકા જોખમોની પરવા કર્યા વિના હોડી હંકારતા રહ્યા. બીજું ગીત હતું ‘જૂનું રે થયું દેવળ જૂનું રે થયું’. ચુનીકાકાનો દેહ સ્વાભવિક ક્રમમાં વૃદ્ધ થયો હતો. મને ગીતાના બીજા અધ્યાયનો ‘સદા ભરાતા અચલા પ્રતિષ્ઠા’ શ્લોક પણ યાદ આવે છે. કાકા નામે સમુદ્ર અમારા ડોળિયા ગામની નાનકડી નદીની નજીક આવ્યો. રાત-દિવસ જોયા વિના કાકા અમારી પાસે આવતા રહ્યા હતા. અમારે એમની સાથે એવો સ્નેહ થયો હતો કે કાકા જે ઓરડીમાં રોકાતા, તેનું નામ જ  ચુનીકાકાની ઓરડી પડી ગયું હતું. કાકાની પાસે શીખવા જેવું એ છે કે જીવનનું જે થવું હોય તે થાય, જીવ બચવા જોઈએ. જળ-જંગલ-જમીન-પશુ-પંખી આ બધું બચવું જોઈએ. કાકા રાજી થાય એવાં કામ કરતાં જવાં, એ તેમને આપેલી સાચી અંજલિ હશે.

કડવીબહેન (નિરમા વિરુદ્ધ આંદોલન, મહુવા) : નિરમા કંપનીના સિમેન્ટ પ્લાન્ટ સામેની અમારી ચળવળમાં ચુનીકાકા આવ્યા અને ચળવળમાં ખૂબ તાકાત આવી. ગાંધીનગર રેલી કાઢવાની હતી તે દિવસે હું અહીં ચાલીમાં રહું છું એમ કહીને પોલીસને ઝાંસો દઈને આવી. ચુનીકાકાને બહુ ચિંતા થઈ. એ કહે કે પોલીસ તને પકડી જશે, અહીં સંતાઈ જા. એમ કહીને નીતાબહેન સાથે અંદરની રૂમમાં મોકલી … (આંદોલનમાં પોલીસની લાઠી અડગ રહીને ઝીલનાર કડવીબહેનનું હૈયું આટલું બોલતાં-બોલતાં ભરાઈ ગયું અને તે પોતાની જગ્યાએ  પાછાં જતાં રહ્યાં).

મહેશ ભણસાળી (ભણસાળી ટ્રસ્ટ, રાધનપુર) : સત્તાણું વર્ષના યુવાન ગયા. રાધનપુર બાજુના ખેડૂતો માટે બહુ ઝઝૂમ્યા. જ્યારે જ્યારે ચુનીકાકા મળ્યા ત્યારે પ્રેરણા મળી છે.

અરજણભાઈ (વડોદરા-ઝાલા જમીન-આંદોલન) : અમારા ગામમાં જમીનસંપાદનની કાર્યવાહીમાં સરકારને મદદ કરવા પોલીસ આવી, બધા ડરી ગયા. કાકાને જાણ થઈ હતી, એટલે રાતોરાત પ્રવાસ કરી વહેલી સવારે અમારે ત્યાં આવી પહોંચ્યા. પહેલી ધરપકડ તેમણે વહોરી. એ દિવસે જો કાકા આવ્યા ન હોત તો ગામની જમીન ન રહી હોત, ખેડૂતો ન રહ્યા હોત, ઉદ્યોગો આવી ગયા હોત.

હરજીભાઈ મોહનભાઈ (સાયલાના ખેડૂત) : હું પાંચસો રૂપિયામાં મજૂરી કરતો હતો. ચુનીકાકાએ અમારા માટે મહેનત કરી, અમને જમીન અપાવી. ખેતમજૂરમાંથી જમીનમાલિક બન્યા તે પ્રતાપ ચુનીકાકાનો.

શક્તિસિંહ (મીઠી વીરડી આંદોલન) : મીઠી વીરડી ખાતે સૂચિત અણુવિદ્યુતમથક પ્રોજેક્ટ વિરુદ્ધ અમે ૨૦૦૭થી આંદોલન ચલાવી રહ્યા છીએ. ચુનીકાકા અને બીજાઓએ અમને સામેથી આવીને ટેકો આપ્યો. ચુનીકાકા અમારો પ્રેરણાસ્રોત બન્યા, અમને બળ અને હિમ્મત આપ્યાં. પંદર દિવસે ફોન કરીને હામ બંધાવતા. એક તબક્કે નાસીપાસ થઈ ગયા હતા. કાકાએ ટેકો આપ્યો. કાકાએ જે અનેક આંદોલનોમાં ટેકો આપ્યો છે, તે આંદોલનો ચાલતાં રહે એ જ કાકાને સાચી અંજલિ કહેવાય.

લાલજી દેસાઈ (માંડલ-બેચરાજી આંદોલન) : લડતમાં મંડ્યા રહેવું, કામ માટે દોડતા રહેવું, એવી પ્રેરણા કાકા પાસેથી મળતી. નવી પેઢીના લડનાર માટે બળ કાકા પાસેથી મળતું. કાકા રસ્તા રોકો, રેલ રોકો પણ કરે. તેમની લડતમાં યુ ટર્ન આવે જ નહીં. કાકા ચા-ગાંઠિયાના ઘરાક. એ બે મળી જાય પછી કાકાને ઝાઝી જરૂરિયાત રહેતી નહીં. પછી તે પોતાનું બધું સાચવી લેતા. કાર્યકર્તાઓએ કાકાનું ધ્યાન રાખવું ન પડતું. બે વર્ષ પહેલાં ત્રીસ મેએ ધોમધખતા તડકામાં હજારોની મેદની સાથે મારુતિ કંપનીનાં ડબલાં ઉખાડવામાં ય તે પાછીપાની ન કરે. જૂનાગઢ, મીઠી વીરડી જેવાં જે કોઈ આંદોલનો ચાલે છે. તેમાં જોડાઈએ તે જ કાકાને સાચી અંજલિ. કાકાની શ્રદ્ધાંજલિ સૂત્રોચ્ચાર વિના ન હોઈ શકે. એટલે બોલીએ – ‘ગામની જમીન ગામની, સરકારની નહીં’, ‘જાન દેંગે, જમીન નહીં’.

અતુલ શેખડા (જૂનાગઢ બાયપાસ આંદોલન) : જૂનાગઢ પાસેનાં ગામોમાં અઢારસો વીઘાં ફળદ્રુપ જમીન જશે, તો પાંચસો ખેડૂત કુટુંબો પર આફત આવશે. ગેરકાયદેસર સંપાદન માટે સરકાર અને ભરી બંદૂકે પોલીસ તૈયાર હતી. એ વખત કાકા વહારે ધાયા. મારે ત્યાં રોકાયા હતા. મને એ કુટુંબના જ છે એમ લાગ્યું. એ અમારા ઘરે જે ઝભ્ભો ભૂલી ગયા હતા. તેના કટકા કરીને ખેડૂતોએ કાકાનાં સંભારણાં તરીકે સાચવી રાખ્યા છે.

પ્રભાકર ખમાર ( સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ રાષ્ટ્રીય સ્મારક) : અમારી સંસ્થા પાછળ ચુનીકાકાનું મોટું યોગદાન છે. સ્મારકને સરકાર લઈ લેવા માગતી હતી, પણ એ ન થાય તે માટેની લડતમાં કાકાએ પહેલ કરી હતી અને સંસ્થા બચી ગઈ.

આશાબહેન બોથરા (રાજસ્થાન સર્વોદય મંડળ, જોધપુર) : ચુનીભાઈ દૈહિક નહીં પણ દૈવિક રૂપે આપણી વચ્ચે છે એમણે અને એમના પરિવારે ઘણી સેવા કરી છે. કાકા વિશાળમાંથી વ્યાપક બન્યા છે.

શેખ હુસેન  (સર્વસેવા સંઘ) : ગોધરાકાંડ પછી ગુજરાતમાં થયેલાં કોમી રમખાણો વખતે ચુનીકાકા નજીકથી જોવા મળ્યા. ચુનીકાકાકાનું માતૃહૃદય સમજાયું. બધાને બધો વખત સંખ્યાની ચિંતા વિના તે સમજાવતા રહેતા. સંઘર્ષ અને રચનાનું સંતુલન તેમનામાં હતું.

ચંદ્રદરભરન્ ભરાલી (મૂળ આસામના ગુજરાત નિવાસી) : આસામમાં ૧૯૭૯માં આંદોલન થયું, સાડા છસો જેવા લોકો શહીદ થયા. એ વખતથી મહાત્મા ગાંધી અમને નજીક લાગતા. હું ૨૦૦૪માં  કાકાને મળ્યો, ત્યારે મને સાક્ષાત્ ગાંધીજીને મળતો હોઉં એમ લાગ્યું. એમણે ભૂદાન-પુસ્તિકાઓનો આસામીમાં અનુવાદ કર્યો હતો. આસામી લોકોને કાકા એમના લાગતા અને આસામી લોકો કાકાને પોતાના લાગતા. બે વર્ષ પહેલાં અમદાવાદના આસામી લોકો પણ જોખમમાં છે, એવી વાત ફેલાઈ હતી અને આસામના લોકોએ વતનમાં જવાની શરૂઆત કરી હતી. કાકાને આ ખબર પડતાં તે રાતોરાત સ્ટેશન પર આસામી લોકોને સમજાવવા આવ્યા હતા. અમદાવાદમાં રહેતા આસામના લોકો માટે કાકા લોકલ ગાર્ડિયન હતા.

અનિરુદ્ધ જાડેજા (આપ) : કાકાનો વિચાર કરીએ એટલે આપણને આપણી ઘણી કચાશો દેખાવા લાગે છે. આપણે લાભાર્થી બનતા જઈએ છીએ. કાકા પરમાર્થી હતા. સરકાર સામે શિંગડાં માંડ્યા વિના ચાલે તેમ નથી ત્યારે આપણું જોર ઘટી રહ્યું છે. કાકા બધાને સાથે લઈને ચાલી શકતા હતા, મતભેદવાળાને જોડી શકતા હતા.  આપણે ભીતરના ખૂણા ઘસવાના છે. બે દિવસ પહેલાં એક દીકરો સળગ્યો, ખેડૂતોને પોલીસે રંજાડ્યા. સરકારના લોકોએ કાકાને હેરાન કરવામાં કંઈ બાકી રાખ્યું નથી. દેશ આજે મોત અને તોપના મોઢા પર બેઠો છે, ત્યારે આપણે શિંગડાં માંડીએ એ જરૂરી છે. ઢોર વટકે ત્યારે નોંઝણું નંખાય, કાકા સરકાર વટકે એટલે નોંઝણું નાખતા. આ કડવીબહેન જમીન માટે સરકાર સામે છેડો પાથરતા રહે અને આપણે લાભાર્થી બનીને ફરીએ એ ન ચાલે. જાન દેંગે, જમીન નહીં માટે કાકાએ જાન દઈ દીધો. વધેલા વજન અને વધેલા અહંકાર ઘટાડીને આપણે કાકાના કામે લાગી જઈએ એ જ સાચી અંજલિ હશે. કાકા ખેડૂતનો હોકાંરો હતા. આપણે જમીન ન જવા દઈએ, ખેડૂતને ખુવાર ન થવા દઈએ.

સુદર્શન આયંગાર (ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ) : ચુનીકાકાના જવા સાથે રાજ્ય અને દેશમાં સ્વૈચ્છિક સેવાની પરંપરા લગભગ અદૃશ્ય થઈ ગઈ છે. આ પરંપરા લગભગ એંશી વર્ષ સુધી ચાલી. આજે ગણ્યાગાંઠ્યા સ્વૈચ્છિક કાર્યકરો છે. સંપૂર્ણ સમય સમાજના કામ માટે, ગાંધીના સમાજના નિર્માણ માટે જીવન આપવાના નિશ્ચયથી કાકા જીવ્યા. સેવાકાર્યમાંથી કોઈ લાભ લીધો નહીં. ગૃહસ્થજીવન સ્વીકાર્યું નહીં. આવા સ્વૈચ્છિક કાર્યકરોનો યુગ આથમ્યો છે. જો આ પરંપરા શરૂ ન થાય તો સામાજિક મૂલ્યનિષ્ઠાથી થતાં કામો બંધ થઈ જશે. પછી વ્યાવસાયિક પગારધોરણોથી સામાજિક સેવા કરવા-કરાવવાની પદ્ધતિ સ્વીકારવી પડશે. કાકાને ટકવા માટે સર્વોદય અને સમાજે મદદ કરી, જો કે એમનું જીવન અત્યંત સાદું હતું. આવી મદદ વધુ મજબૂત થાય તે જરૂરી છે. આ એવો કાકો હતો કે જે ખેડૂતોને, ગરીબોને મુશ્કેલી છે, એવી ખબર પડે એટલે કોણ જાણે ક્યાંથી પણ આવી જાય. એમનું ઉપરાણું લઈને સરકાર સાથે લડવા બેસે. લડાકુ મરઘો હતો એ. નારાયણ, નારાયણભાઈ દેસાઈ જોડે દલીલ કરે કે કથા કર્યે કંઈ ચાલતું હશે? આ તો લડવાનો સમય છે. ખેડૂતો જમીન માટે લડવા ભેગા થાય, પણ તેમના જ ભાઈભાંડુઓ અમદાવાદમાં જમીન રાખે. આપણા જ ભાઈભાંડુઓને મારુતિ જોઈએ છે અને તેના માટે સરકાર જમીન આપે છે. કાકાએ આ વાત સાફસાફ કહી. ગ્રામસ્વરાજની સાફ વાત કરનાર પણ કાકા જ હતા. આ દિશામાં બહુ મજબૂતીથી કામ કરવાની જરૂર છે. કાકાનું કામ શિક્ષણમાં એક કેસ સ્ટડી તરીકે અભ્યાસક્રમનો હિસ્સો બનવો જોઈએ. જાહેર લોકમુદ્દાઓ શિક્ષણનો વિષય બનવા જોઈએ. લડાયકો તૈયાર કરનાર શિક્ષણની જરૂર છે.

કાકાને માંદગીના દિવસોમાં હું મળવા ગયો હતો. એ ‘હોમ કમિંગ’ ‘હોમ કમિંગ’ એવું કંઈ બોલતા હતા. એટલે મારી જાતને થોડીઘણી ભણેલી માનતો હોવાથી હું ફિલોસૉફી કહેવા ગયો કે હવે તો આપણે છેલ્લા મુકામે જવાનું છે, પ્રભુનું ઘર ને એવું બધું. નીતાબહેન હાથની નિશાની કરીને સમજાવતાં હતાં કે કાકા બીજી એક વાત કહે છે. તે ઘરવાપસીની વાત કરે છે. એના પહેલાંના અઠવાડિયે એમણે કહ્યું હતું કે આ ઘરવાપસીના મામલે એમને વડાપ્રધાન મોદીને પત્ર લખવો હતો. એટલે આ ઇહલોકનો જીવ હતો. એને એમ સહેલાઈથી શાંતિ મળવાની નથી. એ આવશે, ધૂણશે ને આપણનેય લડવા માટે ધુણાવશે, અને એ જ સારું છે.

ગુણાનુવાદ સભા દરમિયાન ગુજરાત લોકસમિતિની પ્રવૃત્તિઓના મુખપત્ર ‘લોકસ્વરાજ’ના જાન્યુઆરીના અંકની પાંચસોએક નકલો ચુનીકાકાના સૈનિકો-ચાહકોને વહેંચવામાં આવી. ‘સ્વ.ચુનીભાઈ વૈદ્ય પરિચય વિશેષાંક’ નામનો આ અંક ચુનીકાકાના સાગર સમા જીવનકાર્યને આઠ સુનિયોજિત પાનાંની ગાગરમાં સમાવે છે. તેમાં ય નીતાબહેનનું લખાણ બહુ સર્વસ્પર્શી અને હૃદયસ્પર્શી છે. આ અતિશય નોંધપાત્ર અને સંગ્રાહ્ય અંક માંડ અડતાળીસ કલાકમાં તૈયાર થયો છે. તેમાં કાકાનાં પરિવારજનો અને પ્રેસના કર્મચારીઓના સહકાર ઉપરાંત સમૂહમાધ્યમકર્મી સંજય દવેની સૂઝ અને મહેનતનો મહત્ત્વનો ફાળો છે. ચુનીકાકાની હયાતીમાં તેમનો અભિવાદનગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કરવાનું કામ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તેના સંકલન-સંપાદનનું કામ આ લખનાર પ્રમાદને કારણે પૂરું કરી શક્યો નથી, તેની આ ટાણે તીવ્ર અપરાધભાવથી કબૂલાત કરવાની થાય છે.                                        

૨૩ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૪

શીર્ષક સૌજન્ય : ‘અિશ્વનિયત’, ડૉ. અિશ્વનકુમારનો બ્લોગ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2015, પૃ. 06 – 09

પ્રાસ્તાવિક

નેહરુના આર્થિક વિકાસના પ્રયાસોને અનેક લોકોએ વિવિધ દૃષ્ટિકોણ અને વૈચારિક આગ્રહો દ્વારા મૂલવવા પ્રયાસ કર્યો છે. ૧૯૯૧થી શરૂ કરાયેલી નવી આર્થિક નીતિના સંદર્ભમાં તો નેહરુને ભારે અન્યાય થયો છે. ‘સમાજવાદ’ શબ્દ સામે પણ સૂગ ધરાવતા હોય તે રીતે પણ ટીકાઓ થઈ છે. આથી, ભારત અને વિશ્વની તે સમયની પરિસ્થિતિ અને તેના સંદર્ભમાં ભારતને નેહરુના નેતૃત્વના ઉપકારક તત્ત્વો વિશે વિચાર કરવાનો અવસર છે.

આઝાદી સમયનું ભારત અને વિશ્વ

ભારત અને પાકિસ્તાનના ભાગલા પડ્યા તેની ભયાનકતાની કલ્પના પણ થઈ ન શકે. બે દેશો વચ્ચે લગભગ એક કરોડ લોકોનું સ્થળાંતર થયું. લાખો નિરાશ્રિત બન્યા. લગભગ દસેક લાખ લોકોની હત્યા થઈ. આઝાદીનાં પાંચેક વર્ષ પહેલાં, ૧૯૪૨માં બંગાળના દુકાળમાં પાંચ-છ લાખ માણસો ભૂખે મરી ગયા હતા. ભાગલા પડ્યા તે પણ એવી રીતે કે પશ્ચિમ પંજાબનો ‘ઘઉંનો કટોરો’ પાકિસ્તાનમાં ગયો. પૂર્વ બંગાળમાં શણનાં ખેતરો ગયાં અને શણની મિલો પશ્ચિમ બંગાળમાં રહી ગઈ.

આઝાદી સમયે દેશમાં અનાજની માપબંધી હતી, એટલે સુધી કે છત્રી પણ રેશનિંગમાં મળતી. દેશમાં ટાંકણી પણ બનતી નહીં. પેન, બૉલપેન, ઘડિયાળ વગેરે ભાગ્યે જ સાંપડતાં. નિશાળોમાં બરુના કિત્તાને સહીના ખડિયામાં બોળીને લખવામાં આવતું.

વિશ્વની હાલત પણ સાવ ખસ્તા હતી. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં દુનિયા તારાજ થઈ ગઈ હતી. જાપાન ઉપર બે અણુબૉંબ ઝીંકાયા હતા. યુરોપના દેશોએ એકબીજા ઉપર હવાઈ બૉંબવર્ષા કરીને વિનાશ વેર્યો હતો. લાખો યુવાનો લશ્કરી કામગીરીમાં મરણ પામ્યા હતા.

વિશ્વની વૈચારિક ગડમથલ

આ સમયે વિશ્વભરમાં વૈચારિક ગડમથલ અને સંક્રમણ ચાલતાં હતાં. ૧૯૧૭થી ૧૯૪૭નાં ત્રીસ જ વર્ષનો ગાળો એવો હતો કે જેમાં જગતે અનેક ઘટનાઓ અનુભવી. આ ઘટનાઓના કારણે વૈચારિક આંદોલનો જન્મ્યાં. આ ત્રણેક દાયકા દરમિયાન ભારતમાં પણ અનેક મહત્ત્વના બનાવો બન્યા. ૧૯૧૫માં ગાંધીજી ભારત આવ્યા. ૧૯૩૦માં દાંડીયાત્રા થઈ, ૧૯૪૨માં ભારત છોડો આંદોલન શરૂ થયું, તે દરમિયાન પ્રાંતિક સરકારો દ્વારા સ્વતંત્રતા આપવા માટેના વૈધાનિક રસ્તા વગેરેનો પણ વિચાર થતો રહ્યો.

૧૯૧૭-૪૭ના ગાળામાં વૈશ્વિક સ્તરે ત્રણ મુખ્ય બનાવો બન્યા, જેના વૈચારિક સ્તરે મોટા પ્રભાવો પડ્યા :

(ક) ૧૯૧૭ની બૉલ્શેવિક ક્રાંતિ થવાથી માર્ક્સના વિચારોનું સામર્થ્ય પ્રગટ્યું. તે સમયે કેટલાક બૌદ્ધિકોને લાગ્યું કે આ તો ‘નવા ઈશ્વરનો જન્મ થયો’ કહેવાય ! માર્ક્સનો સામ્યવાદ માત્ર પુસ્તકોમાં રહેલો ઍકૅડેમિક વિચાર જ નથી, પણ તેનો વ્યવહારમાં પ્રયોગ થઈ શકે છે, તે ખ્યાલ ઊભો થયો.

(ખ) ૧૯૨૯-૩૩ની વિશ્વમંદીએ મૂડીવાદી સમાજો અને અર્થતંત્રોની સામે અનેક પ્રકારના પ્રશ્નાર્થ ઊભા કર્યા. મૂડીવાદી અર્થતંત્રો મૂળભૂત રીતે જ અસ્થિર હોય છે અને તેમાં તેજી-મંદી, ભરતી અને ઓટ સતત ચાલતાં જ રહે છે, તેવી ધારણા પ્રબળ બની. મંદીની હાલાકીને કારણે વ્યાપક બેકારી અને ગરીબીની સમસ્યાઓ અમેરિકા જેવા ધનિક દેશમાં પણ ઊભી થઈ. આવી મંદીમાંથી બહાર નીકળવા વાસ્તે કેઇન્સે બતાવેલ ઉપાયોમાં રાજ્યની આર્થિક કામગીરી મોખરાના સ્થાને હતી. જો મૂડીવાદમાં શોષણ ઉપરાંત અસ્થિરતા પણ આંતરરાષ્ટ્રીય તત્ત્વ હોય અને તેના નિવારણ માટે રાજ્યની કામગીરી જરૂરી હોય, તો વિકાસશીલ દેશોમાં પણ રાજ્યનો આર્થિક હસ્તક્ષેપ જરૂરી ખરો કે નહીં, તેવો સવાલ થયો. સરકાર જો અર્થતંત્રને મંદીમાંથી ઉગારવા વાસ્તે ‘ખાડા ખોદો અને પૂરો’ની નીતિ સ્વીકારે, તો ગરીબી-નિવારણ વાસ્તે પણ સરકાર પ્રત્યક્ષ કામગીરી બજાવે તે ઉચિત જ હતું.

(ગ) ૧૯૪૫માં બીજું વિશ્વયુદ્ધ સમાપ્ત થયું, ત્યારે દુનિયામાંથી શાહીવાદ લગભગ ખતમ થઈ ગયો. અનેક દેશો આઝાદ થયા અને પોતે જ પોતાના ભાગ્યવિધાતા બનવા માંડ્યા. આખું પૂર્વ યુરોપ સામ્યવાદી શાસન હેઠળ આવી ગયું. જગત સામ્યવાદ અને મૂડીવાદ એવી-લગભગ-ગણાય, તેવી-વિભાવનાઓમાં વહેંચાઈ ગયું.

ભારતના સ્વાતંત્ર્યની લડતના વિચારકો કોઈ સંકીર્ણ મતના કે મિથ્યાભિમાની ન હતા. તે આ તમામ વિચારયાત્રાઓ તથા બનાવોને ખૂબ બારીકાઈથી જોતા-સમજતા હતા. તેમાં ય પંડિત નેહરુ તો ‘જગતના ઇતિહાસનું રેખાદર્શન’ અને ‘ભારત એક ખોજ’ જેવી વૈચારિક યાત્રાઓમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા હતા. વધારામાં ઇંગ્લૅન્ડમાં પસાર થયેલા તેમના ફૉર્મેટિવ યર્સ દરમિયાન સિડની અને બ્રિએટ્રીસ વેબ અને બર્નાર્ડ શોના ફેબિયન સોશિયાલિઝમનો પણ તેમને પરિચય થયો હતો. ઇંગ્લૅન્ડ જતાં પહેલાં એની બેસન્ટની પ્રેરણાથી થિયોસૉફીમાં થોડોક રસ લીધેલો અને બૌદ્ધ તથા જૈન ધર્મોનો પણ અભ્યાસ કરેલો, પણ ઇંગ્લૅન્ડમાં તેમનો ‘સાયન્ટિફિક ટેમ્પર’ વિકસેલો. આ ઉપરાંત નેહરુ કલાના પણ મર્મજ્ઞ હતા. આ બધાં તત્ત્વો તેમના ઉછેર સાથે વણાઈ ગયેલાં તેમાંથી એક સંવેદનશીલ અને વૈજ્ઞાનિક ઢબે વિચાર કરનાર તથા પ્રગતિશીલતામાં પ્રતિબદ્ધતા ધરાવનાર ‘વ્યક્તિત્વ’ ખીલ્યું હતું.

આર્થિક આયોજન

નેહરુના આર્થિક આયોજનમાં સમાજવાદનું સ્થાન મોખરાનું હતું. ખરેખર તો ભારતમાં ગરીબીની સમસ્યા જ એટલી વિકરાળ હતી કે તેના તરફ આગવું લક્ષ આપ્યા વગર ચાલે તેમ જ ન હતું. આ દિશામાં ઝડપથી આગળ વધ્યા વગર પણ છૂટકો ન હતો. આ માટે ઝડપથી ઔદ્યોગિકીકરણનો માર્ગ ઉપર્યુક્ત હતો. પરંતુ ભારતમાં ઝડપી ઔદ્યોગિકીકરણ માટે ખાનગી ઉદ્યોગસાહસિકોની ક્ષમતા ન હતી. અલબત્ત, ૧૯૧૪ પહેલાં અંગ્રેજ સરકારની નીતિ ભારતને કાચા માલ માટેનું ખેતર અને તૈયાર માલ માટેનું બજાર જ બનાવી રાખવાની હતી. પરંતુ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ થયું, ત્યારે ભારતમાં પણ થોડાક ઉદ્યોગો હોય તે અંગ્રેજોના હિતને પોષક જણાયું, તેથી તો ૧૯૧૭માં તાતાને જમશેદપુરમાં લોખંડનું કારખાનું સફળતાપૂર્વક ચલાવવાની સહુલિયત મળી. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં પણ ભારતના ઔદ્યોગિકીકરણને ઉપયોગી માનવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ ભારતના ઉદ્યોગ સાહસિકો આધુનિક અને મોટા ઉદ્યોગો સ્થાપે કે સફળતાપૂર્વક ચલાવી જાણે તેવું ખાસ બન્યું નહીં. કારણ મોટા ઉદ્યોગો વાસ્તે મૂડી, ટેક્‌નોલૉજી અને જોખમ ખેડવાની સવિશેષ આવડત જરૂરી હતી.

આ સંજોગોમાં ભારતની જરૂરિયાતોની પૂર્તિ માટે માંગપ્રેરિત વિકાસનો માર્ગ વધુ મુશ્કેલ હતો. એ માર્ગે જવામાં વિદેશી મૂડીની સવિશેષ જરૂર પડે તેમ હતું. જો માંગને પહોંચી વળવા આયાતોના દરવાજા ખોલી નંખાય, તો દેશમાં વિદેશી હૂંડિયામણની કટોકટી સર્જાય તેમ હતું. ૧૯૫૩માં વધુ પડતા આયાત-પરવાના આપવામાં આવ્યા હતા, અને તેથી હૂંડિયામણની કટોકટી એવી ગંભીર બની હતી કે વિશ્વ બેંકે ભારતમાં કરાતાં વિદેશી રોકાણો સામે લાલબત્તી ધરી હતી. વિશ્વબૅંકે વિદેશી રોકાણકારોને ચેતવ્યા હતા અને ભારતના રોકાણો ‘અસલામત’ છે, તેમ કહ્યું હતું. અલબત્ત, નાણાભંડોળનો મત આનાથી જુદો હતો. પણ આયાતોનો માર્ગ ખોલવાથી વિદેશી રોકાણકારો આવી પહોંચશે, તેવી ધારણાને તે સમયે સમર્થન મળ્યું ન હતું.

આથી નેહરુએ સરકાર દ્વારા જ અને સુનિયોજિત રીતે આર્થિક વિકાસનાં કદમ ઉઠાવ્યાં. નેહરુના મનમાં દેશના આર્થિક વિકાસ માટે આયોજનનો વિચાર છેક ૧૯૩૮થી હતો. ૧૯૩૮માં નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ કૉંગ્રેસપ્રમુખ બન્યા, ત્યારે આર્થિક વિકાસનું આયોજન કરવા વાસ્તે જે સમિતિ બનાવાઈ હતી તેના અધ્યક્ષ નેહરુ હતા.

આમ છતાં, પ્રથમ પંચવર્ષીય યોજના તો ‘યોજના જ ન હતી.’ ‘ફર્સ્ટ પ્લાન વોઝ નો પ્લાન’ કુલ ૪૦ કરોડની માનવવસતીને પાંચ વર્ષ માટે માત્ર રૂ. ૧,૯૬૦ કરોડ મળ્યા હતા. રાજ્ય પાસે જ આવક ન હોય, મૂડી કે બચતો અતિ અલ્પ હોય, ત્યાં રોકાણ શેનું કરે. વળી, આ યોજનાના સમયગાળા (૧૯૫૦-૫૧થી ૧૯૫૫-૫૬) દરમિયાન ૧૯૫૩માં હૂંડિયામણની કટોકટી ઊભી થઈ.

આયોજિત વિકાસનો પદ્ધતિસરનો પ્રારંભ બીજી યોજનાથી થયો. આ યોજના ઘડનાર પ્રોફેસર પી.સી. મહાલનોબિસ હતા. યોજનાનું વિચારબીજ એ હતું કે હાલમાં જે કાંઈ રોકાણ થઈ શકે તેમ હોય તે મૂડી, ઉદ્યોગો(કૅપિટલ ગુડ્‌ઝ ઇન્ડસ્ટ્રિઝ)માં કરવું. તે પછીના તબક્કે ભારે અને મોટાં મશીનો બનાવવા. તે પછી યંત્ર બનાવનાર યંત્રો અને તે પછી વપરાશી માલ બનાવનાર યંત્રો બનાવવાં. સોવિયત સંઘમાં ‘ગોસ-પ્લાન’ અંતર્ગત આવા વિચારો ફેલ્ડમાને રજૂ કરેલા. આથી ઘણાને આપણું આયોજન રશિયન અને તેથી સામ્યવાદી અને તેથી બિનઉપયોગી કે વિરોધપાત્ર જણાયેલું.

મહાલનોબિસ અને ફેલ્ડમાનની કે અર્થશાસ્ત્ર અને આયોજનની પદ્ધતિ કે પ્રક્રિયાની ઊંડી છણાવટમાં ઊતર્યા વગર નેહરુએ જે કર્યું અને તેથી જે પરિણામો મળ્યાં તેનો વિચાર કરીએ. વિચાર, કાર્ય અને ફળ એમ એક સાથે ત્રણે બાબતોને લક્ષમાં લેવાથી નેહરુ વિશે ફેલાવાયેલા અનેક ભ્રમોનું પણ નિરસન થશે.

ભાખરા-નાંગલ, હીરાકુંડ, દામોદર વેલી અને નાગાર્જુન સાગર જેવી વિશાળ સિંચાઈયોજનાઓ નેહરુની દેન છે. તે જ રીતે ભિલાઈ, દુર્ગાપુર અને રૂરકેલા પણ બીજી યોજના દરમિયાન બન્યાં છે. સૌ પ્રથમ આટલા પ્રોજેક્ટ્‌સનો વિચાર કરીએ તો જણાશે કે નહેરુએ ભારતના એક સારા એવા મોટા હિસ્સાની ખેતીને દુકાળની મોસમી અસરોથી મુક્ત કરી દીધી હતી. ૧૯૫૬માં ભારતમાં અન્નસમસ્યા ઊભી થઈ હતી. પણ ૧૯૬૭માં દેશમાં હરિયાળી ક્રાંતિ થઈ અને દેશ, આટલી બધી વસ્તી હોવા છતાં, ખાદ્ય પદાર્થોમાં સ્વાવલંબી બની શક્યો. બીજી તરફ ૧૯૫૭માં ચીનમાં પણ દુકાળ પડ્યો અને ત્યારે ત્રણ કરોડ નાગરિકોનાં મરણ થયાં. આ ઘટનાનું મૂલ્ય સમજવું જોઈએ.

ભારતની હરિયાળી ક્રાંતિનો પાયો

ભારતની હરિત ક્રાંતિનો પાયો માત્ર વિશાળ જળયોજનાઓનો જ છે ? અલબત્ત, સિંચાઈ એક અગત્યની આવશ્યકતા ખરી જ. પણ હરિત ક્રાંતિ માત્ર તે જ કારણે થઈ ન ગણાય. હરિત ક્રાંતિના બિયારણના પ્રયોગો જ્યાં થયા, તે કૃષિ યુનિવર્સિટીઓની સ્થાપના પણ નેહરુના દર્શનને આભારી છે. મૅક્સિકોના ઘઉં અને ફિલિપાઇન્સના ચોખાના મિશ્ર જાતના સંવર્ધનના પ્રયોગો કરવામાં આ યુનિવર્સિટીઓનું પ્રદાન છે.

આ અંગે એક મહત્ત્વનો સવાલ ઊઠે છે. જ્યારે ભાગલા પડ્યા ત્યારે પશ્ચિમ પંજાબ પાસે વધુ સિંચાઈ અને મોટાં ખેતરો હતાં છતાં, હરિયાળી ક્રાંતિ ત્યાં કેમ ન થઈ ? ઘણા અભ્યાસીઓનું માનવું છે કે ભારતમાં હરિયાળી ક્રાંતિ થવા માટે જમીનસુધારા પણ ઉપયોગી બન્યા છે. પાકિસ્તાનના પંજાબમાં જમીનદારી સાથેની એ જ જૂની સામંતશાહી ચાલુ રહી, જ્યારે ભારતમાં સમાજવાદી સંકલ્પના સાથેના જમીનસુધારા થયા તેથી લોકશાહી પણ મજબૂત બની અને કૃષિ યુનિવર્સિટીઓનું વિજ્ઞાન, મુક્ત લોકોની ઉપક્રમશીલતા તથા સિંચાઈ વગેરેની ટેક્‌નોલૉજીગત સગવડો એકઠી થવાથી આ ક્રાંતિ શક્ય બની. નેહરુની દૃષ્ટિનું આ પરિણામ હતું, તે સ્પષ્ટ છે.

વિકાસ અને શાંતિલક્ષી રાજકારણ

નેહરુનું આંતરિક તેમ જ આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણ વિકાસ અને શાંતિને પોષક હતું. બિનજોડાણવાદની નીતિનો પ્રાદુર્ભાવ તેનું એક મહત્ત્વનું ઉદાહરણ છે. નાસર અને ટીટો સાથેની નેહરુની ત્રિમૂર્તિ વિશ્વના રાજકારણમાં પ્રભાવક નીવડે તેવું કાંઈ હતું જ નહીં, છતાં તેમનું સામર્થ્ય તેમની નૈતિકતામાં હતું. આથી જ કદાચ ૧૯૫૬ની અન્નસમસ્યા વખતે અને તે પછી લાંબા સમય સુધી ભારતને અન્ન તથા દૂધનો પાઉડર અને મૂડી રોકાણની સહાયો મળતી રહી. આવી પ્રભાવકતા ન હોત તો ૧૯૫૭માં ચીનમાં ત્રણ કરોડ લોકોને ભરખી જતા દુકાળથી જે બન્યું, તે ભારતમાં પણ બની શક્યું હોત.

વિકાસનો અનુભવ

લોકશાહી અને સમાજવાદને એકઠાં કરીને સારી રીતે ચલાવવાનો અખતરો ખરેખર તો વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય અને સમાજલક્ષિતાને એકઠાં કરવા એવો થાય છે. દુનિયામાં વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય અને સામાજિક ન્યાયની વિભાવનાઓ ભાગ્યે જ એકઠી મળીને ચાલી છે. નેહરુએ આ વાસ્તે બંધારણીય લોકશાહીની વ્યવસ્થામાં રહીને જાહેર ક્ષેત્ર અને ખાનગી ક્ષેત્રનું બનેલું મિશ્ર અર્થતંત્ર રચ્યું. તેનાં પરિણામો ચમત્કારિક હતાં. થોડીક વિગતો જોઈએ.

કોઠો ૧ : આર્થિક વૃદ્ધિનાં વલણો (૧૯૪૮-૪૮/૪૯ ભાવોએ)

__________________________________________________
આર્થિક ક્ષેત્ર      ૧૯૦૧         ૧૯૪૭-૪૮થી          ૧૯૫૦-૫૧થી
                  – ’૪૬-’૪૭     ૧૯૯૯-૨૦૦૦          ૧૯૬૪-’૬૫
__________________________________________________
પ્રાથમિક              ૦.૪                ૨.૫                     ૨.૬
ઉદ્યોગ / મૅન્યુ.       ૧.૫                ૫.૫                     ૬.૮
સેવા                  ૧.૭                ૫.૦                     ૪.૫
જીડીપી               ૦.૯                ૪.૧                     ૪.૦
માથાદીઠ જીડીપી    ૦.૧                ૧.૯                     ૧.૯
વસતી                 ૦.૮                ૨.૦                     ૨.૦
___________________________________________________

સ્રોત : શિવા સુબ્રમણ્યમ (૨૦૦૦) : વીસમી સદીમાં ભારતની રાષ્ટ્રીય આવક.

ઉપરના આંકડાને તપાસતાં જે મુખ્ય મુદ્દા ઊપસી આવે છે, તે નીચે પ્રમાણે છે :

* ૧૯૦૧-૧૯૪૭ના લગભગ પાંચ દાયકા સુધી ભારતીય અર્થતંત્ર સુષુપ્ત દશામાં હતું. માથાદીઠ આવકોમાં એક ટકાના દસમા ભાગ જેટલો વાર્ષિક સરાસરી વધારો થતો. જી.ડી.પી. પણ માંડ એક ટકાના દરે વધતી. કૃષિમાં માંડ અડધા ટકાના દરે વધારો થતો. ઉદ્યોગો અને સેવાનાં ક્ષેત્રો પણ સ્થગિત જેવાં હતાં.

* નેહરુના સમયમાં, એટલે કે ૧૯૫૦-’૬૪ના ગાળામાં તમામ ક્ષેત્રે ઝડપી – વેગવાન – વધારો થયો. અડધા ટકાના દરે વધતી ખેતી ૨.૬ ટકાના દરે વધી. સાથોસાથ, ઉદ્યોગ અને સેવાનાં ક્ષેત્રોમાં પણ ચમત્કારિક વધારો નોંધાયો. આ ત્રણે ક્ષેત્રોના વધારાને લીધે જી.ડી.પી. અને માથાદીઠ આવકોમાં પણ ઝડપી વધારો થયો. જો બે સમયગાળાના ટકાવારી વધારાને ગણીએ, તો આ વેગ વધુ સ્પષ્ટતાથી છતો થાય છે. દા.ત. ખેતીના ૦.૪ ટકાની સાપેક્ષમાં ૨.૬ ટકાનો વધારો થયો એટલે કે વધારાનો દર લગભગ છ ગણો થવાથી છસો ટકાનો વધારે ગણાશે. માથાદીઠ આવક પણ ૦.૧ ટકાને બદલે ૧.૯ ટકાનો વધારો દર્શાવતા બે ટકાવારી વચ્ચેનો ફરક ૧૯૦૦ ટકાનો થશે.

* ત્રીજી નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે ૧૯૫૦-’૬૪ અને ૧૯૪૭-૨૦૦૦ વચ્ચેના ટકાવારી વધારા વચ્ચે ખાસ ફરક નથી.

* સૌથી નોંધપાત્ર બાબત માનવવિકાસને લગતી છે. તે સમયે માનવવિકાસના સૂચકાંક અને માપનની ઢબો વિકસી ન હતી. તેથી તેની ચોક્કસ ગણતરી ઉપલબ્ધ નથી. આમ છતાં એક પરોક્ષ નિર્દેશક દ્વારા તર્કને આધારે અંદાજ મૂકી શકાય તેમ છે.

ઉપરના કોઠામાં વસતીવૃદ્ધિનો દર આપેલો છે. ૧૯૦૧-’૪૭ વચ્ચે આ દર ૦.૮ ટકા હતો જે પછીથી ૨.૦ ટકા થયો. આ વધારા માટે જન્મદરના વધારા કરતાં મૃત્યુદરના ઘટાડાને કારણરૂપ માનવામાં આવે છે. આઝાદી પહેલાં મૅલેરિયા, ફ્‌લુ અને ક્ષયરોગને કારણે ઘણાં મૃત્યુ થતાં. આઝાદી પછી સ્વાસ્થ્યસેવાઓમાં સુધારા, વધુ પોષણ અને વધતા શિક્ષણ સાથે સુધરતી સમજને કારણે મરણદરમાં ઘટાડો થયો. લોકોના સરાસરી આયુષ્યમાં પણ વધારો થયો. ૧૯૪૦માં સરાસરી આયુષ્ય ૩૨ હતું, તે ૧૯૫૦માં ૩૭ થયું હતું. ૧૯૬૦માં તે વધીને ૪૩ વર્ષ થયું.

આમ નેહરુના સમયમાં માત્ર આર્થિક વૃદ્ધિ જ નહીં, વિકાસની પણ ચિંતા સેવાઈ હતી. નેહરુના મોડલમાંથી આવો કોઈ પ્રભાવ નીપજે તે કોઈક આકસ્મિક ઘટના હતી કે વૈચારિક આધાર સાથેની ગણતરીપૂર્વકની રચના હતી ? નહેરુએ ‘દેશનું કાંઈ ભલુ કર્યું જ નથી’ એવું માનવા અને પ્રચારવા અતિ ઉત્સુક અને ઉત્સાહી વર્ગના લોકોએ બે-ત્રણ બાબતો વિશે – જો શક્ય હોય તો – વિચારવું ઘટે.

(૧) છેક ૧૯૪૩માં રોઝનસ્ટાઇન રોડન અને ૧૯૭૬માં વાસિલી લિઓન્ટિફ એક સાદી સમજને વૈજ્ઞાનિક રૂપે રજૂ કરે છે. રોડન કહે છે તેમ, અર્થતંત્રમાં ઉદ્યોગોનું અસ્તિત્વ અને વિસ્તાર પરસ્પર સંકલિત ઢબે થાય છે. લિઑન્ટિફ તેને ઇનપુટ-આઉટપુટ કે ઇન્ટર ઇન્ડસ્ટ્રીના માળખામાં જુએ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે કોઈ પણ એક ઉદ્યોગ અન્ય અનેક ઉદ્યોગોનાં ઉત્પાદનોને પોતાના ઇનપુટ-નિક્ષેપ-તરીકે વાપરે છે. દા.ત. રસોડામાં વપરાતા મિક્સ્ચર-ગ્રાઇન્ડરમાં તાંબાના વાયર, પ્લાસ્ટિક અને સ્ટીલ વપરાયાં છે. પણ આ ત્રણે ઉદ્યોગો અન્ય અનેક ઉદ્યોગોની પેદાશો વાપરે છે. આખરે લોખંડ, સ્ટીલ, ખનિજ, વીજળી, રસ્તા, ટ્રક, રબર, ડીઝલ, પ્લાસ્ટિક વગેરે અનેક ઉદ્યોગો પરસ્પરના સંકલનમાં ચાલે, તો જ અડચણો કે અવરોધો વગરનો વિકાસ થાય. નેહરુએ જાહેર ક્ષેત્ર દ્વારા પ્રારંભના સમયમાં આ કામ કરી બતાવ્યું.

(૨) નેહરુએ પોતાના ‘વૈજ્ઞાનિક ટેમ્પર’ને એક પછાત અને સંકીર્ણ મનોદશાથી પીડાતા દેશમાં બરાબર સજાવીને ફેલાવ્યો. ચંડીગઢ અને ગાંધીનગર જેવાં શહેરો તેમના સમયમાં વિકસ્યાં. ૧૯૬૧માં ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્‌નોલૉજી ધારો ઘડ્યો. મુંબઈ (૧૯૫૮), મદ્રાસ (૧૯૫૯), કાનપુર (૧૯૫૯), દિલ્હી (૧૯૬૧) જેવી ટેક્‌નોલૉજીની ઇન્સ્ટિટ્યૂટ્‌સ અને અમદાવાદ જેવી આઈ.આઈ.એમ. નહેરુના દૂરદર્શીપણા અને વૈજ્ઞાનિકતાની સમજના પરિપાક રૂપે વિકસી. ભારતની પુરાતન ભવ્યતાને પાછી સજીવન કરવા દેશને પાછો પુરાતનવાદી બનાવવાને બદલે તેમણે વિજ્ઞાનનો સાથ લીધો. ટેક્‌નોલૉજી અને વિજ્ઞાનની સંસ્થાઓને કારણે આજે દેશ મંગળ યાન મોકલી શક્યો છે.

(૩) જોએલ મોકીર નામના ઔદ્યોગિકીકરણ અને ઇતિહાસના સંશોધક જણાવે છે તેમ, ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને માત્ર જી.ડી.પી.ના વધારા કે આંકડા રૂપે મૂલવી ન શકાય. તે તો બે સમાજો વચ્ચેનો ગુણાત્મક ફેર બતાવે છે. નેહરુજીની સિદ્ધિઓ પણ આ રીતે માત્ર આર્થિક સ્તરની રહેતી નથી. તેમના ૧૭ વર્ષના શાસનકાળમાં ભારતીય સમાજ ઘણો બદલાઈ ગયો. તેમના જ સમયમાં ભરાયેલાં પગલાં શરૂઆતમાં બીજ રૂપે હતાં પણ પછીથી વટવૃક્ષ બન્યાં. દા.ત., સ્વાસ્થ્ય બાબતે તેમના સમયની કામગીરીને લીધે વસ્તીવૃદ્ધિનો દર બે ટકા થયો. આજના ડેમોગ્રાફિક ડિવિડંડ – યુવા ભારતની પાછળ આ પેઢી ઊભી છે.

નેહરુએ લીધેલાં પગલાંનું આજે પુનરાવર્તન કરવાની કોઈ જરૂર ન જ હોય. પરંતુ તેમનું સુનિશ્ચિત ચિંતન અને ભારતના ભાવિ વિશેના ‘ટ્રીસ્ટ વીથ ડેસ્ટિની’નાં સ્વપ્ન અને કલ્પન તે સમયના ત્રસ્ત અને દાઝેલા તથા પીડિત ભારત માટે દિલાસો અને સાંત્વનરૂપ હતાં. તેમણે લોકોને છેતર્યા નથી, ખોટાં વચનોમાં ભરમાવ્યા નથી પણ દુઃખમાં સહારો અને નિરાશામાં ઉત્સાહ પૂરાં પાડ્યાં છે. તે સમયના અને ત્યાર પછીના વિશ્વમાં ભાગ્યે જ કોઈ નેતાએ આ કામ કરી બતાવ્યું છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2014, પાન 06 – 09