વાઇરસ છે, જાત કોને પૂછવી,
નામ જાણ્યું, નાત કોને પૂછવી.

લૉક ડાઉન કેવું લાગે છે તને,
અનુભવેલી વાત, કોને પૂછવી.

આશ રાખી લોક બેઠાં કાલની,
લંબાશે જો રાત, કોને પૂછવી.

હું નથી ખોટો, પછીની વાત છે,
તેં  લગાડી છાપ, કોને પૂછવી.

શહેરની સૂની પડી છે હર ગલી,
અણદેખી આફત, કોને પૂછવી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 ઍપ્રિલ 2020

સંકટ સમયે માણસની માણસાઈમાં વધારો થાય કે ઘટાડો? મને ખબર છે, તમારો જવાબ શું હશે! તમે કહેશો કે સંકટ સમયે માણસની માણસાઈમાં વધારો થાય. લોકો હિદુ-મુસલમાન, દલિત-બ્રાહ્મણ, દોસ્તી-દુશ્મની ભૂલી જાય અને એકબીજાને મદદ કરવા લાગે, વગેરે.

તમારી આ ધારણા ખોટી છે, અથવા એમાં આંશિક સત્ય છે. જો અચાનક કુદરતી આફત જેવું સંકટ આવે (જેમ કે ધરતીકંપ) તો લોકો માણસાઈ વચ્ચેના અવરોધો ભૂલીને માણસ તરીકે વર્તવા લાગે અને એકબીજાને મદદ કરવા લાગે. પણ આવું ત્યારે જ બને જ્યારે આફત અચાનક આવી હોય, સાર્વત્રિક હોય અને બચવાના વિકલ્પો, (જો હોય તો) બધા પાસે એકસરખા હોય. ન વધુ ન ઓછા. પરંતુ આફત જો ધીરેધીરે ઘેરાતી હોય તો માણસની માણસાઈમાં વધારો તો નથી જ થતો ઘટાડો થાય છે. કહો કે નીચતામાં વધારો થાય છે. અત્યારે કોરોનાસંકટ વખતે આ જ જોવા મળી રહ્યું છે અને તે જરા ય આશ્ચર્યજનક નથી. હકીકતમાં ઘેરાતા સંકટ વખતે માણસાઈ જાળવવી એ માણસની પરીક્ષા છે.

માની લો કે કોઈ એક ભાઈ સંયુક્ત પરિવારમાં રહે છે અને પરિવાર ધીરે ધીરે આર્થિક સંકટમાં ઘેરાવા લાગે છે. એ ભાઈ શું કરશે? થોડો સમય તે પરિવારને આર્થિક સંકટમાંથી કાઢવા પ્રયત્ન કરશે, પણ જ્યારે તેને ખાતરી થઈ જાય કે સંકટ કપરું છે અને બચી શકાય એમ નથી ત્યારે સગા ભાઈઓના ભોગે પોતાનો સ્વાર્થ જોવા લાગશે. સગા ભાઈને ડૂબાડીને બચી શકાય એમ હોય તો તેને ડૂબાડીને પણ બચી નીકળવાની કોશિશ કરશે. ઉપરથી પરિવારના આર્થિક સંકટ માટે ‘પોતા’ને છોડીને ‘બીજા’ને (અહીં ભાઈને) દોષિત ઠેરવશે. મહાન હિંદુ હોવા છતાં કે મહાન મુસલમાન હોવા છતાં કે કહેવાતો પવિત્ર બ્રાહ્મણ હોવા છતાં! અરે, રોજ મંડપોમાં સંસાર અસાર હોવાનું કહીને માણસાઈ શીખવનારા બાવા-બાપુઓ પણ જો નૈતિકતાની પીઠિકા મજબૂત ન હોય તો ઠેકડો મારીને ભાગી જાય. બાબા રામદેવનો ઐતિહાસિક ઠેકડો યાદ હશે.

કહે છે ને કે માણસાઈની કસોટી સંકટ વખતે જ થાય છે. હિટલરના જર્મનીમાં લગભગ પ્રત્યેક જર્મનની માણસાઈની કસોટી થઈ હતી. દરેકે અંતરાત્માની હયાતીની પરીક્ષા આપવી પડી હતી અને એમાં થોડાક જર્મનોને છોડીને બાકીના જર્મનો નાપાસ થયા હતા. ભારતના વિભાજન વખતે પ્રત્યેક હિંદુ, મુસલમાન અને શીખની માણસાઈની કસોટી થઈ હતી. દુર્ભાગ્યે એ વખતે પણ જેમની કસોટી થઈ હતી તેમાં પાસ થનારા બહુ ઓછા હતા. પેલી બાજુ પાકિસ્તાનમાં હિંદુ પોતાનો જીવ, બહેન દીકરીનું શિયળ અને કિંમતી માલસામાન કેમ બચાવવાં એની ચિંતામાં હતો તો આ બાજુ ભારતમાં હિંદુ પાડોશી મુસલમાનની માલમિલકત કેમ પડાવી લેવી તેની બેતમાં હતો. જેવી સ્થિતિમાં પેલી બાજુ હિંદુ હતો એવી જ સ્થિતિમાં આ બાજુએ મુસલમાન હતો, પણ પેલી તરફ મુસલમાન હિંદુની માલમિલકત ઉપર નજર નાખતો હતો. ઉપરથી પાછા બંને પક્ષો ‘પોતા’ને વિક્ટીમ અને ‘બીજા’ને ગુનેગાર ઠરાવતા હતા. વાસ્તવમાં કોમી હુલ્લડોનો ઉપયોગ જ નીચતાપૂર્વક ‘બીજા’ને રસ્તામાંથી દૂર કરવા માટે થાય છે.

અત્યારે ધીરે ધીરે ઘેરાઈ રહેલા કોરોનાના સંકટ વખતે આવું જ બની રહ્યું છે. આપણે બે મહિના ઘરમાં બેસીને ઘરના રોટલા ખાઈ શકવા જેટલા સમર્થ છીએ, એટલે રોજેરોજ કમાનારા ગરીબોની વ્યથા સ્પર્શતી નથી; પછી ભલે એ હિંદુ હોય. મારો સહધર્મી જો મારા મોતનું કારણ બને એમ હોય તો ધર્મ ગયો ભાડમાં તેને ઝૂંપડામાં ગોંધી રાખો. એ ભૂખ્યો મરી જતો હોય તો મરી જવા દો, પણ મારો જીવ બચવો જોઈએ. હિન્દુત્વ, હિંદુએકતા, હિંદુભાતૃભાવ, દેશપ્રેમ અને રાષ્ટ્રવાદ વગેરે ગરીબ હિંદુને મોતના મોંમાં ધકેલતી વખતે વચમાં આવતાં નથી.

પણ એને એ ભૂલ્યો નથી. એનો ઉપયોગ એ મુસલમાનો સામે કરે છે. કોરોના માટે ‘બીજા’ને  જવાબદાર ઠરાવવા માટે એ ખપનાં છે. ટૂંકમાં ગરીબ મજૂરના ભોગે (પછી ભલે હિંદુ હોય) બચી નીકળવું છે અને જો બચી નીકળવા મળે તો ‘બીજા’ને ‘ગુનેગાર’ ઠેરવવા માટે મુસલમાનને શોધતો ફરે છે.

એટલે કહ્યું છે કે સંકટ વખતે માણસાઈની કસોટી થતી હોય છે અને મોટા ભાગે માણસાઈની જગ્યાએ નીચતામાં જ વધારો થતો હોય છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 26 ઍપ્રિલ 2020

પશ્ચિમી દેશોમાં કોરોનાએ ત્રાસ ફેલાવ્યો છે એ જોતાં બધું સમુંસુતરું થશે તો પણ વિદેશ જઇને કરિયર બનાવનારાઓની ઇચ્છા પર પણ વાઇરસનો પ્રભાવ તો પડશે જ

પશ્ચિમી દેશોમાં કોરોનાએ ત્રાસ ફેલાવ્યો છે એ જોતાં બધું સમુંસુતરું થશે તો પણ વિદેશ જઇને કરિયર બનાવનારાઓની ઇચ્છા પર પણ વાઇરસનો પ્રભાવ તો પડશે જ.

કોરોનાવાઇરસે ભલભલું બદલી નાખ્યું છે તે વિદેશાગમનની નીતિઓ, પદ્ધતિઓ અને નિયમ બદલાય એમાં કોઇ નવાઇ પામવાની જરૂર નથી. વળી આપણા ભારતીયોમાં તો મમ્મી-પપ્પા એટલા પ્રોટેક્ટિવ હોય છે કે એક છીંક આવે તો ઘરની બહાર જવા પર હવે પ્રતિબંધ મુકાવાનો તો પછી વિદેશ જઇને ભણવાની કે નોકરી કરવાનાં નિર્ણયો પર પણ આ બદલાયેલા સંજોગોની અસર પડવાની જ છે. અમેરિકન પ્રેસિડન્ટે એક એક્ઝિક્યુટિવ ઓર્ડર સાઇન કર્યો છે કે હવે આગામી સાંઇઠ દિવસ સુધી કોઇ ગ્રીન કાર્ડ ઇસ્યુ નહીં કરાય. આ હંગામી ધોરણે લેવાયેલો નિર્ણય છે પણ જરા લાંબુ વિચારીએ તો જે રીતે પશ્ચિમી દેશોમાં કોરોનાએ ત્રાસ ફેલાવ્યો છે એ જોતાં બધું સમુંસુતરું થશે તો પણ વિદેશ જઇને કરિયર બનાવનારાઓની ઇચ્છા પર પણ વાઇરસનો પ્રભાવ તો પડશે જ.

આમ તો દર વર્ષે આ સમયે વિદ્યાર્થીઓ વિદેશ ભણવા જવા માટેની અરજીઓ તૈયાર કરતા હોય અને તેમાં ય અમેરિકા જનારાની સંખ્યા તો બહુ જ મોટી હોય. આ વર્ષે તો ફોલનાં ફર્સ્ટ સેમિસ્ટરમાં એટલે કે સપ્ટેમ્બરમાં યુ.એસ.એ. જઇને ભણતર ચાલુ કરવું કે નહીં એનો પ્રશ્ન વિદ્યાર્થીઓને માથે તોળાઇ રહ્યો છે. યુ.એસ.એ.માં અર્થતંત્રની જે હાલત છે તે જોતાં ત્યાં ભણવા પહોંચનારાઓને ભણ્યા પછી ત્યાં ચાર વર્ષે પણ નોકરી મળશે કે કેમ તેની તેમને કોઇ ખાતરી નહીં હોય. આ બધી ચિંતાઓ વાજબી જ છે, પણ તમે માનશો આપણો વિદેશ મોહ કોઇ વારઇસથી શમી જાય એવો નથી. અહીં લૉકડાઉનમાં તમાકુ કે સિગરેટ ન મળે તો હોબાળો મચાવનારા ભારતીયોને પોતાનું ધાર્યું કરવાની ટેવ છે જ અને તેઓ વાઇરસની પરે જઇને પણ કોઇને કોઇ રસ્તો તો શોધશે જ. આપણે ત્યાં તો એવી સ્થિતિ છે કે અમેરિકા નહીં તો ઑસ્ટ્રેલિયા અને ત્યાં નહીં તો પછી કોઇ ગલ્ફ કન્ટ્રીમાં પણ કોઇને કોઇ રીતે ‘બહાર’ તો જવું જ હોય છે.

એક રિપોર્ટ અનુસાર જે ભારતીયોને વિદેશ ભણવા જવું હોય છે તેમનો મુખ્ય હેતુ પોતાના પ્રોફેશનલ બાયોડેટામાં વિદેશી ડિગ્રી દેખાય તે અને સ્વાભાવિક છે કે તેને લીધે મળનારી નોકરી જ હોય. વૈશ્વિક મંદીઓને કારણે આ પહેલાં પણ મહેચ્છાઓ પર કોઇ ગ્રહણ નથી લાગ્યા અને હવે પણ એમ નહીં થાય. જેઓ વિદેશ જવા માગે છે તે કદાચ કોઇ ત્વરિત પગલાં નહીં લે પણ એકવાર સહેજ મેદાન સાફ થયું છેની લાગણી થશે એટલે લપાક દઇને વિદેશી ધરતી પર દોડી જવાની ભાંજગડ શરૂ થઇ જ જશે. કોરોના વાઇરસને કારણે લૉકડાઉનમાં ઘરે બેસીને કામ કરનારાઓ અને કંઇ ન કરનારાઓ બધાં ભલે ગમે તે તબક્કે ફિલસૂફ થઇ જાય પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે શિક્ષણ પણ એક ઉદ્યોગ છે અને આ સંજોગોમાં અહીં મંદી ચોક્કસ છે પણ માર્કેટ સાવ વિખેરાઇ નથી ગયું. વાઇરસને કારણે માથે મરાઇ રહેલી મંદી ભલે ગમે તેટલી ભારે હોય પણ આ મંદીનાં વાદળ વિખેરાશે એટલે બમણા જોરથી પોતાનું સ્થાન પ્રોફેશનલ માર્કેટમાં સ્થિર બનાવાય તેના પ્રયાસ શરૂ થશે. પણ મહેચ્છાઓના બળે માર્કેટ નથી બદલાઇ જતા. યુ.એસ.એ.માં જે રીતે કોરોનાએ પથારી ફેરવી નાખી છે તે જોતાં લોટરી કે ઓવરઓલ કૅપ નંબર્સથી મળતો એચ.વન બી વિઝા મળવામાં પણ મુશ્કેલી થશે જે દરેક ભારતીય માટે ત્યાં જવાનું આકર્ષણ હોય છે. યુ.એસ.એ.માં નોકરીની ઘટતી તકો પણ એક વાસ્તવિકતા બનશે જેનો સામનો દરેકે કરવાનો રહેશે.

બાય ધી વેઃ

મંદી, માર્કેટ, નોકરીની તક, ઇચ્છાઓ એ બધું એક તરફ અને આવા રોગચાળા પછી વિદેશ જવાની ના પાડનારી મમ્મીનો આગ્રહ એક તરફ એ પણ ભારતીય સોસાયટી તરીકે આપણે યાદ રાખવું જોઇએ. અત્યારે તો બધું ધૂંધળું અને હચમચી ગયેલું છે, વખત આવ્યે જ ખબર પડશે કે અમેરિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા, યુ.કે. બધા જ રાષ્ટ્રો પોતાની ઇમિગ્રેશન માટેની નીતિઓમાં હંગામી ધોરણે કરેલા ફેરફાર આપણને ક્યાં સુધી નડે છે. મંદીનું બહાનું કરીને ભારતીયોની બ્રેઇન ડ્રેઇન અટકાવી શકાશે ખરી? કોરોનાવાઇરસનાં ડરથી ભારતીયો વિદેશનાં સપનાં સેવવાનું છોડી દેશે તેમ માનવાની ભૂલ ન કરવી.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 26 ઍપ્રિલ 2020