ઠામ ખાલી પેટ ખાલી, ભૂખની આગમાં
અમારે તો સળગવાનું હોય છે
રોજ ઊગે દિવસ નવો અને કંઇક આશામાં
જીવવાનું હોય છે.
રોવું, કકળવું, અમારા, મિજાજમાં નથી, દોસ્તો,
જિન્દગાની આજ રીતે ઝિન્દાદિલીથી જીવવાની હોય છે.
ગગનચુંબી ઇમારતો સામે, ઝૂંપડીમાં, વર્ષોથી
અમારે રહેવાનું હોય છે.
સમૃદ્ધિ છલકાય તેમાં, છતાં વિહ્વળ થયા
વિના જીવવાનું હોય છે.
જીવવાનું અહીં, સરેઆમ સંઘર્ષ સાથે સતત અવિરત
સંઘર્ષયાત્રામાં અહીં, પેઢીઓને, અમારી હોમાઇ જવાનું હોય છે.
થાક્યા નથી, હાર્યા નથી, બાપ, લડતા હજુ
દોષ કદી નસીબને દીધા વિના
સહજ રીતે આમ જ અમારે જીવવાનું હોય છે.
ઓલો, સૂરજ ક્યાં સુધી છુપાતો
ફરશે અમારાથી –
એકવાર તો આંગણ પર અમારા
ઊગ્યા વિના છૂટકો તેને થવાનો નથી –
પરિવર્તન આવે કે ન આવે જીવનમાં અમારા કદી
ખુમારી, ખુદ્દારી, રાખી અકબંધ જીવનમાં –
હિંમતભેર, અહીં તો, અમારે, જીવવાનું હોય છે.

તા. ૧૪-૧૨-૨૦૧૩

૫૦૧-બી, મિલન એપાર્ટમેન્ટ, નટવરશ્યામ સોસાયટીની સામે, હેવનપાર્ક બંગલા પાસે, રામદેવ નગર, સેટેલાઇટ, અમદાવાદ – ૩૮૦ ૦૧૫

જગતના ન્યાયતંત્રના ઇતિહાસમાં આવું કોઈ ફારસ ભજવાયું હોય એવો એકેય પ્રસંગ યાદ નથી આવતો જેમાં દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતના એક નહીં પણ ત્રણ ત્રણ ન્યાયમૂર્તિઓ ગુનેગારને કહેતા હોય કે; ‘ભાઈ ગુનેગાર, ગુના માટે માફી માગી લેને, અમારે તને સજા નથી કરવી.’ માત્ર કહેતા નથી, કાકલૂદી કરે છે અને સજા કરવાનું ટાળે છે. આરોપી ગુનાનો ઇનકાર કરે, અથવા  જજસાહેબ સમક્ષ ગુનો કર્યો હોવાનું કબૂલીને માફી માગે કે પછી હળવી સજા કરવામાં આવે એવી કાકલૂદી કરે એ તો અદાલતોમાં રાબેતાની ઘટના છે, પણ જજો ગુનેગાર સમક્ષ માફી મગાવવા માટે કાકલૂદી કરતા હોય એવું તો પહેલીવાર જોવા મળી રહ્યું છે. આખા જગત સમક્ષ ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત હાસ્યાસ્પદ સાબિત થઈ રહી છે.

સુજ્ઞ વાચકને સમજાઈ ગયું હશે કે અહીં પ્રશાંત ભૂષણની વાત થઈ રહી છે અને તેમને અહીં ગુનેગાર તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યા છે. પ્રશાંત ભૂષણ આરોપી નથી, ગુનેગાર છે. આ બેમાં બહુ મોટો ફરક છે. આરોપી એ હોય છે જેના ઉપર ગુનાના આરોપ કરવામાં આવ્યા હોય છે પણ ગુનો સાબિત થવાનો બાકી હોય છે. ગુનેગાર એ હોય છે જેના ઉપરના ગુનાના આરોપ સિદ્ધ થઈ ગયા હોય છે અને અદાલતે તેને ગુનો કરવા માટે તકસીરવાર ઠરાવ્યો હોય છે. ન્યાયતંત્રનો એક પાયાનો સિદ્ધાંત છે કે સો ગુનેગાર ભલે છૂટી જાય પણ એક નિર્દોષ આરોપી ગુનેગાર સિદ્ધ ન થવો જોઈએ. માટે તો અદાલતની દેવીની આંખે પાટા બાંધેલા હોય છે કે જજે એ જોવાનું નથી કે આરોપી કોણ છે અને ફરિયાદી કોણ છે. તેણે તો માત્ર આરોપ અને પુરાવાઓ જોવાના હોય છે.

પ્રશાંત ભૂષણ સામેના કોર્ટની અવમાનના કરવાના કેસમાં ફરિયાદી અદાલત પોતે છે. સુ મોટો કેસ છે. અદાલતને એમ લાગ્યું કે સર્વોચ્ચ અદાલતના સીનિયર વકીલ પ્રશાંત ભૂષણ ન્યાયતંત્ર અને ન્યાયમૂર્તિઓ વિષે એલફેલ બોલીને ન્યાયતંત્રનું અપમાન કરી રહ્યા છે. કોઈએ ફરિયાદ નહોતી કરી, અદાલતના જજોને પોતાને આમ લાગ્યું હતું અને અદાલતે પોતે ફરિયાદી બનીને પ્રશાંત ભૂષણને આરોપી બનાવ્યા હતા. દેખીતી રીતે ફરિયાદી જજસાહેબો, ખટલો ચલાવનારા જજસાહેબો, ખટલો સાંભળનારા જજસાહેબો અને એ પણ એક નહીં ત્રણ. હવે ન્યાયતંત્રના મૂળભૂત સિદ્ધાંત મુજબ સો ગુનેગાર ભલે છૂટી જાય, પણ એક નિર્દોષ આરોપીને ગુનેગાર ઠેરવીને સજા ન થવી જોઈએ એનું તો તેમણે ધ્યાન રાખ્યું જ હશે એમ આપણે માની લઈએ. એમાં આ તો પાછી દેશની સર્વોચ્ચ અદાલત છે અને તેના ત્રણ ત્રણ વરિષ્ઠ ન્યાયમૂર્તિઓ છે. અત્યારના દિવસોમાં દેશની પ્રજા તેના પર મદાર રાખીને બેઠી છે.

અપેક્ષા મુજબ નીરક્ષીર વિવેક કર્યા પછી અદાલત એવા નિર્ણય ઉપર આવી હોવી જોઈએ કે પ્રશાંત ભૂષણે અદાલતની અને જજોની અવમાનના કરવાનો ગુનો કર્યો છે અને તેમને સજા થવી જોઈએ. આ બાજુ પ્રશાંત ભૂષણે દલીલ કરી હતી કે તેમણે દેશના એક જવાબદાર નાગરિક તરીકે અને સર્વોચ્ચ અદાલત નામના પવિત્ર ન્યાયમંદિરના એક અદના પૂજારી તરીકે ન્યાયમંદિરમાં નજરે પડતી ગંદકી તરફ ધ્યાન દોર્યું હતું. જો ધ્યાન દોરવું એ ગુનો હોય તો એ ગુનો મને કબૂલ છે અને તે વારંવાર કરવો પડે એવો ગુનો છે. ત્રણ જજો એવા નિર્ણય ઉપર આવ્યા હતા કે પ્રશાંત ભૂષણ ન્યાયતંત્રના હિતમાં ગંદકી તરફ ધ્યાન દોરનારા પારકી છઠ્ઠીના જાગતલ નથી, પણ ન્યાયતંત્ર અને ન્યાયમૂર્તિઓની ઐસીતૈસી કરનારા ન્યાયના દુશ્મન એવા બેજવાબદાર નાગરિક છે. સમૂળગા ન્યાયતંત્ર માટે, અદાલતો માટે અને ન્યાયમૂર્તિઓ માટે તિરસ્કારનો ભાવ ધરાવનારો માણસ છે. ટૂંકમાં પ્રશાંત ભૂષણ અદાલતનું અપમાન કરનારા ગુનેગાર છે.

દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતની ત્રણ જજોની ખંડપીઠે પ્રશાંત ભૂષણે ગુનો કર્યો હોવાનો ચુકાદો આપ્યો જે પ્રશાંત ભૂષણે સ્વીકારી લીધો. હવે ગુનો કર્યો છે તો સજા તો થવી જ જોઈએ. બીજું, ઉપર કહ્યું એમ ખટલો સુ મોટો છે એટલે પ્રશાંત ભૂષણને આકરી સજા થવી જોઈએ, લાંબી મુદતની જેલની સજા થવી જોઈએ અથવા કેવી અને કેટલી સજા થવી જોઈએ એની માગણી કરનારું તો કોઈ જ નથી. કોઈ ફરિયાદી હોય તો સજાની જરૂરિયાત અને તેના સ્વરૂપના પક્ષમાં કોઈક પ્રકારની તાર્કિક દલીલ પણ કરે. ન્યાયમૂર્તિઓને, દેશની જનતાને અને આખા જગતને પ્રતીતિ કરાવે કે આવા આવા કારણે ગુનેગારને ગુનાની આટલી સજા થવી જોઈએ. અહીં ખટલો સુ મોટો છે એટલે એ કામ પણ જજોએ કરવું પડે એમ છે.

પ્રશાંત ભૂષણને ગુનેગાર તો ઠરાવી દીધા, પણ સજા કરતા સર્વોચ્ચ અદાલતના ત્રણ ત્રણ જજોને શરમ આવે છે. આરોપીને ગુનેગાર ઠરાવવામાં શરમ ન આવી તો સજા સંભળાવતા શરમ શા માટે આવે છે? ભાઈ, ગુનેગાર છે તો કરો સજા. જગત આખાનો ન્યાયતંત્રનો આ ક્રમ છે. જોઈએ તો પ્રતિકરૂપે હળવી સજા કરો, પણ સજા તો કરો! ગુનેગાર પણ કહે છે કે હા, કરો સજા અને જેટલી અને જેવી કરવી હોય એવી સજા કરો. તો પછી એવું શું છે કે જજો સજા સંભળાવતા થોથવાય છે? આ થોથવાટનાં કારણોની ચર્ચા હવે પછી કરીશું. ભારતના ન્યાયતંત્રનો એક્સ રે નહીં, એમ.આર.આઈ. કરવાની જરૂર છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 ઑગસ્ટ 2020

કૉમેડી આમ પણ શું ખોટું થઇ રહ્યું છે તેની પર જ ધ્યાન દોરવાનું કામ કરે છે અને મીમ્સ આ ઉત્સુકતા જગાડવા માટે શ્રેષ્ઠ હથિયાર છે. મીમ્સની સફળતાનું કારણ છે તેના કોમ્યુનિકેશનમાં રહેલી સાદગી

તમને ખબર પડી ખરી કે આખરે રસોડામાં કોણ હતું? કોણે જઇને કૂકરમાંથી ચણા કાઢી નાખ્યા હતા અને બિનોદનો આ આખી ય ઘટનામાં કોઇ હાથ હતો કે નહીં?

તમારામાંથી જેટલા પણ ઇન્સ્ટાગ્રામ કે ટ્વિટરના વ્યસની હશે તેમને આ કોમેન્ટ ચોક્કસ ખબર પડશે, બાકીના લોકોને થશે કે આ કંઇ વેતા વગરની વાત થઇ રહી છે. સાથ નિભાના સાથિયા સિરિયલ જે ત્રણ વર્ષ પહેલાં જ બંધ થઇ છે તેનો એક ગંભીર સીન યશરાજ મુખાટે નામના એક મ્યુઝિક કંપોઝરે તદ્દન રમૂજી સંગીત સાથે રિ-ક્રિએટ કર્યો અને લોકોએ યે રાશી, રસોડે મેં કૌન થા અને ખાલી કૂકર ગેસ પે કિસને ચઢાયાના સવાલ પર મીમ્સનો વરસાદ કરી દીધો. આ ટ્રેન્ડ તો એટલો ચાલ્યો કે પ્રાઇમ ટાઇની ન્યૂઝ ડિબેટમાં સંબિત પાત્રાએ કૉન્ગ્રેસની વાત કરવા માટે રસોડે મેં કૌન થાનો સવાલ કર્યો અને એમ કહી દીધું કે રાહુલ ગાંધી જ રાશી છે જેણે ખાલી કૂકર ગેસ પર ચઢાવી દીધું. હવે તમે કલ્પી શકો છો કો કોઇ પણ બાબત ટ્રેન્ડ થાય અને ખાસ કરીને તેના મીમ્સ બને ત્યારે તેની પહોંચ કેટલી હોય છે.

આ પહેલાં એક ટ્રેન્ડ શરૂ થયો હતો અને એ હતો બિનોદ. જે જુએ એ કોઇપણ બાબતે બસ કહી દે કે બિનોદ અને આ બિનોદનાં નામે ય બહુ મીમ્સ બન્યા. તમને પણ થતું હશે કે આ માળું બિનોદ છે શું? તો આ છે એનો જવાબ. સ્લાય પોઇન્ટ નામની એક યુ ટ્યૂબ ચેનલને કારણે આ બિનોદ શબ્દ પ્રચલિત થયો છે. આ વીડિયો બનાવે છે અભ્યુદય અને ગૌતમી અને તેમણે યુ ટ્યૂબ વીડિયોઝના કોમેન્ટ સેક્શનમાં કેવી કેવી કોમેન્ટ આવે છે તે શોધવાનું નક્કી કર્યું અને તેની પર એક વીડિયો બનાવ્યો. આ વીડિયોનું નામ હતું, “વ્હાય ઇન્ડિયન કોમેન્ટ સેક્શન ઇઝ અ ગાર્બેજ (BINOD)”.

આ વીડિયો 15 જુલાઇએ શેર થયો અને તેમણે પોતાના સબસ્ક્રાઇબર્સને પોતે રિસીવ કરેલી કેટલીક વિચિત્ર અને અર્થહિન કોમેન્ટ્સ પોતાના વીડિયોમાં બતાડી. આમાંનો એક યુઝર હતો બિનોદ થરૂ જેણે સ્લાય પોઇન્ટના બધાં જ યુ ટ્યૂબ વીડિયોઝનના કોમેન્ટ સેક્શનમાં પોતાના નામ એટલે કે બિનોદ સિવાય કંઇ જ નહોતું લખ્યું. આ વીડિયો જેવો ઓનલાઇ આવ્યો જલદી જ કોમેન્ટ સેક્શનમાં એક જ શબ્દ લખાયો અને તે હતો બિનોદ, અને બિનોદ લખેલી અઢળક કોમેન્ટ્સ ચાલવા માંડી. આ ટ્રેન્ડ જલદી જ ટ્વિટર પર પૉપ્યુલર થઇ ગયો મીમ મેકર્સે પણ ક્રિએટિવીટીને મામલે માઝા મૂકી. જ્યારે અનુષ્કા અને વિરાટે પોતાના પ્રેગનેન્સી અને પેરન્ટ બનવાની જાહેરાત કરી ત્યાં તો તૈમુર અલી ખાનને હવે પૂરતું અટેન્શન નહીં મળે એવા જૉક્સ પર મીમ્સ બનવા માંડ્યા. આમ તો લૉકડાઉનમાં આત્મનિર્ભરતાથી માંડીને દારુ મળતો થયો અને મોર ચણવા માટે ‘સાહેબ’ને ઘરે પહોંચી ગયો અને યુ.એસ. વાઇસ પ્રેસિડન્ટશીપ માટે ચૂંટણી લડનાર કમલા હેરિસનાં દેશીપણાં પર પણ મીમ્સ બન્યાં અને બહુ જ ટ્રેન્ડ થયા.

આમ જોવા જઇએ તો મીમ્સ મૂળ તો સાવ પાયા વગરનાં જૉક્સ હોય છે પણ લોકો મીમ્સ શૅર કરવાનું ચૂકતા નથી અને મીમ મેકર્સને હવે કોર્પોરેટ્સ સુદ્ધાં ગંભીરતાથી લે છે.

મીમ્સનો ઇતિહાસ રસપ્રદ છે. મીમ શબ્દ સૌથી પહેલીવાર બ્રિટિશ ઇવોલ્યુશનરી બાયોલૉજિસ્ટ રિચાર્ડ ડૉકિન્સનાં પુસ્તક ‘ધી સેલફિશ જીન’માં વપરાયો હતો, તેણે મીમની વ્યાખ્યા કંઇક આવી કરી છે, ‘એવું બિહેવિયર કે આઇડિયા જે એક ચોક્કસ કલ્ચરમાં એક માણસથી બીજા માણસ સુધી ઝડપથી પહોંચી જાય. ઇન્ટરનેટ પર વાઇરલ થતી ચીજો આ જ છે, મીમ એટલે કે જેમાં કોઇ વિઝ્યુઅલ હોય અને તેની પર કાળા કે સફેદ રંગના ફોન્ટમાં કંઇ લખ્યું હોય.’ મીમ્સને ડૉકિન્સ ક્રાઇપ્ટોનો મિરર માને છે કારણ કે મીમ્સનો જન્મ પણ ઇન્ટરનેટ પર જ થયો છે અને તે હાંસિયા પરથી મેઇનસ્ટ્રીમ બની ચૂક્યા છે. આમ પણ કોઇ પણ બાબત પ્રત્યે ધ્યાન દોરવું હોય તો કંઇક અલગ હોવું જરૂરી છે અને મીમ્સ એ જ સ્પેસમાં ફિટ થાય છે. કૉમેડી આમ પણ શું ખોટું થઇ રહ્યું છે તેની પર જ ધ્યાન દોરવાનું કામ કરે છે અને મીમ્સ આ ઉત્સુકતા જગાડવા માટે શ્રેષ્ઠ હથિયાર છે. મીમ્સની સફળતાનું કારણ છે તેના કોમ્યુનિકેશનમાં રહેલી સાદગી, સરળતા અને માટે જે મીમ પર કાશ્મીરમાં કોઇ ખડખડાટ હસી શકે છે તેની પર કન્યાકુમારી પણ કોઇ હસી પડશે તો કૅનેડામાં બેઠેલી વ્યક્તિ પણ એ મીમ સાથે કનેક્ટ થઇ જ શકે છે.

અંગ્રેજીમાં MEME લખાતો શબ્દ મૂળ ગ્રીક શબ્દ MIMEME – મેમીમ પરથી અવતર્યો છે. મીમ્સને કલ્ચરલ શોર્ટહેન્ડ કહેવાય છે. કોઇ પણ દાવો કરી શકે એમ નથી કે તે મીમ્સને પૂરેપૂરાં સમજે છે કારણ કે માણસ જાણે છે તેના કરતાં વધારે મીમ્સ ઇન્ટરનેટની દુનિયામાં જન્મ્યા છે, ફરી રહ્યા છે. ચિત્ર અને મર્યાદિત શબ્દોથી ટૂંકમાં અને ટૂંકા સમયમાં વધારે માહિતી પહોંચતી કરી શકે એ મીમની શૈલી અને હેતુ છે અને હવે આ ટ્રેન્ડને એટલો ગંભીરતાથી લેવાઇ રહ્યો છે કે કોર્પોરેટ્સ પોતાની પ્રોડક્ટ્સને પુશ કરવા માટે મીમ મેકર્સ હાયર કરવાનું પણ શરૂ કરી ચૂક્યા છે.

બાય ધી વેઃ

જો તમે આ વાંચીને ‘યે રાશી થી’, ‘મૈં થી, તુમ થી …’ જેવી લાઇન્સ તમારા મગજમાં ગુંજવા નથી માંડી તો તમારું મીમ મિટર સ્લો છે. તમે આ વાંચી રહ્યા હશો ત્યાં સુધીમાં તો કદાચ રિયા ચક્રવર્તીએ મીડિયાને આપેલા ઇન્ટરવ્યુના મીમ્સ બની ગયા હશે અને રાશી તથા બિનોદે પરણી જવું જોઇએ એવા મીમ્સ પણ ફરવા માંડ્યા હશે. મીમ્સ ૨૦૨૦ એક તદ્દન બુંદિયાળ વર્ષ પર બન્યા છે તો રામાયણ અને મહાભારતના રિ-ટેલિકાસ્ટ વખતે પણ બન્યા છે. કોઇ એક વિષય પર મીમ્સ બનવા માંડે પછી સોશ્યલ મીડિયા મીમ ફેસ્ટ થયો એવી ટર્મ જ યૂઝ થાય છે. મીમ્સ જૉક્સ તો ચોક્કસ છે જ પણ એ સર્જનાત્મકતાના ઝડપી પરિણામનું બેરોમિટર પણ છે અને ટાઇમ ઑફ નોનસેન્સ જેવી ટર્મમાં ફિટ થતી બાબત હોવા છતાં ય તેમાં રહેલો કટાક્ષ અને રમૂજ તો મેટર કરે જ છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 ઑગસ્ટ 2020