ઊભી બજારે
ખુલ્લે આમ
એ અબળાની વેચાતી કાયા
લુંટાતું સર્વસ્વ
બદલાતા નામ સાથે
સ્ટ્રીટ ગર્લ
તરીકેની
નવી પિછાણ
આ દેશમાં આ તરફ ચોતરફ
વર્ષોથી નિરંતર અવિરત
આપણે જોઇએ છીએ તેમ છતાં
આપણે સૌ ગર્વથી
કહીએ છીએ કે
આ ભારત દેશ
મારો મહાન !

e.mail : koza7024@gmail.com

સંસ્થાના મધ્યસ્થ ગ્રંથાલયમાં ધ્યાનસ્થ થવા જઈ રહ્યો હતો. અમદાવાદના પશ્ચિમ વિસ્તારમાં રહેતી, મારી એક પૂર્વ વિદ્યાર્થિનીએ મને રસ્તામાં જ અટકાવ્યો. મેં એને અટકાવી. કારણ કે, એ મને પગે લાગવા જતી હતી. કોઈ મને પગે લાગે એટલે મને બહુ જ સંકોચ થાય છે. કારણ કે, હું કોઈ સાધુ-બાવો કે મૌલવી-પાદરી નથી. અરે, યતિ-સંન્યાસી કે પ.પૂ.ધ.ધૂ. ૦.૧૦૦૮ પણ નથી! જો કે, મેં એને એક વાક્યનો ઉપદેશ તો આપી દીધો : "કોઈને પગે લાગવું નહીં, કોઈને પગે લગાડવા પણ નહીં!" એણે પહેલાં સ્મિત કર્યું. પછી વાત કરી : "મને નોકરી મળી ગઈ છે."

કોઈ વિદ્યાર્થી 'બેરોજગારી' નામના શબ્દમાંથી પહેલા અક્ષરને ઊંચકીને ફેંકી દે ત્યારે સૌથી વધુ આનંદ એના અધ્યાપકને થવો જોઈએ. મને પણ આ આનંદ લાધ્યો. મેં એને કહ્યું : "બહુ સરસ, ખૂબ અભિનંદન". તેણે મારા અભિનંદનને આભારસૂચક સ્મિત દ્વારા ઝીલવાનો સફળ પ્રયાસ કર્યો. ત્યાર બાદ એણે એક જ શ્વાસે કેટલાક શબ્દો ઉચ્ચાર્યા : "મારી પ્રથમ નોકરીનો પહેલો મહિનો પૂરો થયો છે. તેનો પહેલો પગાર પણ મને મળી ગયો છે. આ પગારનું મારે મન વિશેષ મહત્ત્વ છે. તમે પણ આ માટે નિમિત્ત બન્યા છો." આટલું બોલીને તેણે પાકીટમાંથી એક રૂપિયાનો એક સિક્કો કાઢ્યો અને કહ્યું : "આ રૂપિયો મારા પહેલા પગારનો છે. તમારા પ્રત્યે સદ્ભાવ વ્યક્ત કરવા માટે આ એક રૂપિયો તમને આપું છું. સારા શુકન ગણીને એને સ્વીકારશો."

હું આશ્ચર્યથી ચકિત અને સ્નેહથી ગદ્ગદિત થઈ ગયો. મેં એણે વ્યક્ત કરેલા ઋણસ્વીકારનું માન રાખીને ધનસ્વીકાર કર્યો. આ એક એવું ધન હતું, જેણે મને ધન્ય બનાવી દીધો. એક રૂપિયાના આ સિક્કાને એક પણ ખૂણો ન હોવા છતાં, મેં તેને તમામ ખૂણેથી ધારી-ધારીને અવલોક્યો. એક રૂપિયાથી અનેક હજાર ગણા રૂપિયાનો પગાર મેળવતો હોવા છતાં આ રૂપિયો મને મહામૂલો લાગ્યો. એ સિક્કો મારા ખિસ્સાનો હિસ્સો બની ગયો. પળે પળે હું એ સિક્કાનો ભાર નહીં, પણ તેનું ‘વજન' અનુભવતો રહ્યો.

મેં એ રૂપિયાને ઘણા બધા દિવસ ખૂબ જ કાળજીપૂર્વક સાચવ્યો. પણ એક દિવસ ન બનવાનું બની ગયું! હું અધ્યયનકાર્યમાં વ્યસ્ત (કે પછી અસ્તવ્યસ્ત!) હતો. એટલામાં જ એક વિદ્યાર્થી આવ્યો. મારી ભાવિ વર્ગકાર્ય માટેની વર્તમાન તૈયારીને ભૂતકાળ બનાવતા તેણે મને કહ્યું : "પાંચ રૂપિયાના છૂટા મળશે?" મેં સ્વ-ભણતરનું મુખ્ય કામ પડતું મૂકીને 'પરચૂરણ' કાર્ય હાથમાં લીધું. એ માટે ખિસ્સામાં (પોતાના જ તો વળી!) હાથ નાખ્યો. મેં બે-બે રૂપિયાના બે સિક્કાની સાથે પેલો એક રૂપિયાનો સિક્કો મેળવી દીધો. પાંચ રૂપિયાનું પરચૂરણ તૈયાર થઈ ગયું. એ વિદ્યાર્થીને છૂટા પૈસા આપતાની સાથે જ એ એક રૂપિયો મારાથી કાયમ માટે છૂટો પડી ગયો.

મેં જિંદગીમાં પહેલી વખત કોઈ નાણાકીય લેવડદેવડ અંગે દુઃખ અનુભવ્યું. એ પીડા પણ ફક્ત, કેવળ, માત્ર એક રૂપિયા માટે! આમ જોવા જઈએ તો મેં પાંચ રૂપિયાના બદલામાં જ પાંચ રૂપિયા આપ્યા હતા. પણ, મને આ વિત્ત-વ્યવહાર સંદર્ભે આદાનપ્રદાન ઓછું અને નાદાનપ્રદાન વધારે લાગ્યું હતું! મારી શૈક્ષણિક કારકિર્દીમાં આ એક રૂપિયો મૂડી રોકાણ સમાન હતો, જે હવે મારા માટે રૂડી મોકાણ સમાન બની ગયો હતો!

આમ તો એ રૂપિયાની કોઈ ઝાઝી કિંમત નહોતી. પણ તેનું નોખું મૂલ્ય તો હતું જ. આથી મેં આ ઘટનામાંથી સમાધાન નામનું તત્ત્વ શોધી કાઢ્યું. એ વિદ્યાર્થિનીએ મારી વિદ્યાપીઠમાં પત્રકારત્વની પારંગત પદવી મેળવી હતી. મેં એના લઘુ શોધનિબંધના માર્ગદર્શકની જવાબદારી પણ નિભાવી હતી. એ વર્ષ ઈ. સ. ૨૦૦૨નું હતું. આથી મેં એ વિદ્યાર્થિની અને એ ખોવાયેલા(?) રૂપિયાની કાયમી યાદગીરીરૂપે એક 'સ્મારક' બનાવવાનું નક્કી કર્યું. આ માટે મેં એક એવા રૂપિયાની શોધખોળ આદરી, જેની પર એ વર્ષ એટલે કે ૨૦૦૨ અંકિત થયેલું હોય. બહુ થોડા પ્રયત્નોના અંતે મેં ઈ. સ. ૨૦૦૨નું જન્મવર્ષ ધરાવતો એક રૂપિયાનો સિક્કો શોધી કાઢ્યો.

મારે આ સિક્કો મારી નજર સામે રાખવો હતો. એ માટે મેં એને મારા કાર્યાલયના મેજ ઉપરના પારદર્શક કાચની નીચે, ગાંધીજીની તસવીરની બાજુમાં ગોઠવી દીધો. આજે પણ સત્યના સંબંધ સમાન ગાંધીજીની છબી સાથે શિક્ષક-વિદ્યાર્થીના સંબંધના સત્ય સમાન એ રૂપિયો શોભી રહ્યો છે.

આપણે રૂપિયાનું સ્થૂળ મૂલ્ય જ જાણતા હોઈએ છીએ. તેનું સૂક્ષ્મ મૂલ્ય તો માણવાનું હોય છે. આટલાં વર્ષોમાં પગાર તો ખૂબ મેળવ્યા છે પણ રૂપિયો તો આ એક જ કમાયો હોઉં એવું લાગે છે. આપણે વર્તમાનપત્રોમાં છાશવારે એવું વાંચીએ છીએ કે રૂપિયાનું મૂલ્ય ઘટતું જાય છે, પણ મારી પાસે રહેલા એ એક રૂપિયાનું મૂલ્ય મને તો સતત વધતું જણાયું છે!

સૌજન્ય : 'એક રૂપિયાનું મૂલ્ય સતત વધતું રહ્યું છે!' 'દૃષ્ટિ' (ISSN 0971-6629), 'શિક્ષક-વિદ્યાર્થી સંબંધ-સ્મૃતિ' વિશેષાંક, અંક : ૦૯, વર્ષ : ૪૦, સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૪ પૃષ્ઠ : ૦૩-૦૪

સંપર્ક : પ્રાધ્યાપક, પત્રકારત્વ અને સમૂહ પ્રત્યાયન વિભાગ, મહાત્મા ગાંધી પરિસર, આશ્રમ માર્ગ, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ, અમદાવાદ : ૩૮૦૦૧૪

E-mail id : ashwinkumar.phd@gmail.com

Blog-link : https://ashwinningstroke.blogspot.com

આઝાદીના થોડા દિવસો અગાઉ, જવાહરલાલ નહેરુ અને સરદાર પટેલે એક દૂતને કલકત્તામાં ગાંધીજી પાસે મોકલ્યો હતો. તેણે કહ્યું કે તે એક પત્ર લાવ્યો છે. મહાત્માએ પહેલાં એને જમાડ્યો અને પછી પત્ર વાંચ્યો. તેમાં લખ્યું હતું, “બાપુ, તમે રાષ્ટ્રપિતા છો. ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ પહેલો સ્વાધીનતા દિવસ હશે. અમે ઈચ્છીએ છીએ કે તમે દિલ્હીમાં આવીને તમારા આશીર્વાદ આપો.”

પત્ર વાંચીને ગાંધીજીએ કહ્યું, “કેવી મૂર્ખામી છે! જ્યારે બંગાળ સળગી રહ્યું છે, હિંદુ અને મુસ્લિમ એકબીજાની હત્યા કરી રહ્યા છે, અને કલકત્તાના અંધકારમાં હું તેમની ચીસો સાંભળી રહ્યો છું, ત્યારે કેવી રીતે દિલમાં રોશની લઈને દિલ્હી જાઉં! બંગાળમાં શાંતિ કરવા માટે મારે અહીં જ રહેવું પડશે અને તેના માટે જરૂર પડી તો મારો જીવ પણ આપીશ.”

ગાંધીજી દૂતને વિદાઈ આપવા બહાર નીકળ્યા. એ એક વૃક્ષ નીચે ઊભા હતા. ત્યાં એક સૂકું પાંદડું નીચે પડ્યું. ગાંધીજીએ તેને ઉઠાવ્યું અને હથેળી પર મૂકીને બોલ્યા, “મિત્ર, તું દિલ્હી પાછો જઈ રહ્યો છે. પંડિત નહેરુ અને પટેલને ગાંધી શું ભેટ આપી શકે. મારી પાસે ના સત્તા છે અને ના સંપત્તિ છે. પહેલા સ્વતંત્રતા દિવસની ભેટ તરીકે આ સુકાયેલું પાંદડું નહેરુ અને પટેલને આપજે.” આ સાંભળીને દૂતની આંખો ભરાઈ આવી. ગાંધીજી મજાક કરીને બોલ્યા, “ભગવાન કેટલો દયાળુ છે! એ નથી ઈચ્છતો કે ગાંધી સૂકું પાંદડું મોકલે.” એટલે તેમણે પાંદડું ભીનું કરીને કહ્યું કે તારા આંસુઓથી ભીનાં આ પાંદડાને ભેટ તરીકે લઇ જા!

15 ઓગસ્ટ, 1947ના રોજ ભારતને આઝાદી મળી, ત્યારે મહાત્મા ગાંધી એની ઉજવણી માટે દિલ્હીમાં ન હતા. ગાંધીજી લાગણીઓના ઉન્માદના માણસ ન હતા. એમને આઝાદીનો આનંદ હતો, પણ વિભાજનની ખુશી ન હતી. ત્યારે બંગાળમાં ભયાનક રમખાણો ફાટી નીકળ્યાં હતાં, અને મહાત્માને આઝાદીના જશ્નને બદલે, તોફાનોની ચિંતા હતી. 14મીની મધરાતે નહેરુ તેમનું જગપ્રસિદ્ધ ટ્રાઇસ્ટ વિથ ડેસ્ટિની ભાષણ આપી રહ્યા હતા, ત્યારે ગાંધીજી દિલ્હી છોડીને કલકત્તામાં ઉપવાસ કરવા ગયા હતા. તેઓ પૂર્વ બંગાળ (જે પાકિસ્તાનમાં ગયું હતું) જવા માગતા હતા, કારણ કે ત્યાં મુસ્લિમો બહુમતીમાં હતા અને ગાંધીજીએ નક્કી કર્યું હતું કે વિભાજના દિવસે તેઓ પૂર્વ બંગાળના હિંદુઓની રક્ષા માટે તેમની સાથે રહેશે.

કલકત્તાના કૉન્ગ્રેસી અગ્રણીઓએ આગ્રહ કરીને તેમને કલકત્તામાં જ શાંતિ સ્થાપિત કરવા રોક્યા હતા. 15મી ઓગસ્ટનો દિવસે ગાંધીજી આ હિન્દુ-મુસ્લિમ રામખાણોના પશ્ચાતાપમાં 24 કલાકના ઉપવાસ પર ઊતરી ગયા હતા. કૃશકાય મહાત્માના ઉપવાસની એવી અસર થઈ કે પૂર્વ બંગાળનો શક્તિશાળી મુસ્લિમ નેતા શહીદ સુહરાવર્‌દી મહાત્માના પગે પડ્યો અને ખાતરી આપી કે રમખાણો રોકાઈ જશે.

તેમની એ દિવસની સાત નોંધ તેમનાં પુસ્તકોમાં છે. તે દિવસે ગાંધીજીએ તેમની મિત્ર અને બ્રિટિશ સુધારક અગાથા હેરિસનને એક પત્ર લખ્યો હતો. તેમાં એ લખે છે, “મને અખબારો વાંચવાનો સમય નથી મળતો. હું જો મૂળભૂત રીતે સાચો હોઉં, તો કોણ મારા માટે સારું બોલે છે કે ખરાબ તેનાથી શું ફરક પડે છે. તારે અને મારે જેટલું શક્ય હોય તેટલું સારું કામ કરીને ખુશ રહેવું જોઈએ. એટલે અખબારોને રજા.”

તેમણે બીજો પત્ર રામેન્દ્ર સિંહાને લખ્યો હતો, જેમના પિતાનું તોફાનો રોકવામાં મોત થયું હતું, “તમારા પિતામાં વીરને છાજે તેવી અહિંસા હતી. સૌથી સારી સલાહ એ જ આપી શકું કે આજે આપણને આઝાદી મળી છે તેને જાળવી રાખવા તમે સૌએ શક્ય એટલી કોશિશ કરવી જોઈએ અને તમે જે પહેલું કામ કરી શકો તેમ છો, તે તમારા પિતાની વીરતાનું અનુકરણ.”

ગાંધીજી ત્રીજો સંદેશો પશ્ચિમ બંગાળના નવા મંત્રીઓને આપ્યો હતો, “આજથી તમે કંટાળો તાજ પહેર્યો છે. સત્ય અને અહિંસાને પ્રોત્સાહન આપવા પ્રયાસ કરજો. સત્તાથી સાવધાન રહેજો. સત્તા ભ્રષ્ટ બનાવે છે. તેની ચમક-દમકમાં ફસાઈ ના જતા. યાદ રાખજો, ગામડાંના ગરીબોની સેવા કરવા તમને સત્તા મળી છે.”

તે પછી ગાંધીજી રાજ્યના નવા રાજ્યપાલ સી. રાજગોપાલાચારીને મળ્યા હતા અને તોફાનો રોકાઈ જવા બદલ અભિનંદન આપ્યા હતા. બે વાગે કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીંના અમુક સભ્યો સાથે ગાંધીજીની વાતચીત થઇ હતી. તેમાં તેઓએ કહ્યું હતું, “આપણે આઝાદીને જાળવી શકીશું? દેશમાં હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા પર એવી મજબૂતી નજર નથી આવતી, જે બ્રિટિશ રાજ સામેની લડાઈમાં જોવા મળી હતી. આઝાદીના જશ્નમાં હું સામેલ ના થઇ શક્યો, તે મને ગમ્યું નથી.”

મહાત્મા અમુક વિધાર્થીઓને મળ્યા હતા અને તેમને કહ્યુ હતું, “આપણી પાસે હવે બે દેશ છે અને બંનેમાં હિંદુ અને મુસ્લિમો નાગરિકોને રહેવાનું છે, જો એવું હોય, તો ટુ નેશન થિયરી અથવા દ્વિરાષ્ટ્રવાદની ધારણાનો અંત આવ્યો કહેવાય.”

સાંજે ગાંધીજીની પ્રાર્થના સભા હતી. તેમાં તેમણે હિંદુ-મુસ્લિમો વચ્ચે ફરીથી ભાઈચારા માટે કલકત્તાને અભિનંદન આપ્યા. શહેરમાં હિંદુઓ અને મુસલમાનોએ જોશ સાથે ત્રિરંગો લહેરાવ્યો. મુસલમાનો હિંદુ દોસ્તોને મસ્જીદમાં લઇ ગયા અને હિંદુઓ મુસલમાન દોસ્તોને મંદિરમાં લઇ ગયા. આઝાદીના ઉન્માદમાં એક વિશાળ ભીડે ગવર્નર હાઉસ પર કબ્જો કરી લીધો હતો. ગાંધીજીએ તેનો ઉલ્લેખ કરીને કહ્યું હતું કે આ જો જનસાધારણના હાથમાં આવેલી સત્તાનો સંકેત હોય તો તેમને ખુશી થશે, પણ લોકો જો એમ વિચારતા હોય કે તેઓ સરકારી અને બીજી સંપત્તિઓ સાથે જે ધારે તે કરી શકે છે, તો તેમને બહુ દુઃખ થશે. ગાંધીજીએ લોકોને ચેતવ્યા હતા કે તેમણે આ આઝાદીનો બુદ્ધિ અને સંયમથી ઉપયોગ કરવો પડશે.

મહાત્માની આ સાતે વાતો એ દિવસ કરતાં પણ આજે, આઝાદીનાં ૭૩ વર્ષે, વધુ પ્રાસંગિક છે.

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક વૉલ પરેથી સાભાર