પાંપણ પરના આંસુ ઝાકળ બની ગયા,
ઊકળતા એ અરમાન વાદળ બની ગયા.

સાથે ચાલનારા તો અનેક મળ્યા સફરમાં,
દિલને સ્પર્શી ગયા તે બાલમ બની ગયા.

ફૂલ સમજીને ચૂંટી લીધાં ઉપવનમાંથી
કેટલાંક તો કાંટાળા બાવળ બની ગયા.

પ્રણય કેરા અંકુર વાવવાનો પ્રયાસ હતો માત્ર,
વાંચી ન શક્યા તો કોરા કાગળ બની ગયા.

થોડા ને જાણ્યા તો થોડા ને સમજી લીધા,
ન સમજાયા તે સહુ અટકળ બની ગયા.

વિખરાયેલને સમેટવા સાવ અઘરું તો નહોતું,
‘મૂકેશ’ તો દિલો ને જોડતી સાંકળ બની ગયા.

e.mail : mparikh@usa.com

એક પરિચિતની દીકરી વિદેશમાં નોકરી શોધી ત્યાં જ સ્થાયી થવા વિચારે છે. વિદેશ જવાનું કારણ શું, તો કે અહીં લાયકાત પ્રમાણે નોકરી મળે એમ નથી ને મળે તો ખાનગીમાં પગાર ઓછો ને મજૂરી વધારે છે. આ ઉપરાંત ઓળખાણ ન હોય તો ઈન્ટરવ્યૂ આપીને અહીં જ આધેડ થઈ જવાય એવી સ્થિતિ છે. ઘણા યુવાનો આ રીતે વિચારે છે ને વર્તે પણ છે. એવા દિવસો આવી રહ્યા છે કે યુવાધન, અહીં ભણીને વિદેશમાં સ્થાયી થઈ જાય. વસતિના પ્રમાણમાં, વિશ્વમાં સૌથી વધુ યુવાનો અત્યારે ભારતમાં છે, એ સાચું હોય તો આ યુવાધનને સાચવવાની તૈયારી સરકારોની જણાતી નથી.

યુવાનો પણ એટલા સુખાળવા છે કે કોઈ પણ રીતે વધુ કમાણી કેવી રીતે થાય એ સિવાય ભાગ્યે જ બીજું વિચારે છે. ઘણા એવા છે જે અહીં ભ્રષ્ટતા આચરીને વિદેશ જવાની સ્થિતિમાં આવ્યા છે ને હવે એમને અહીં ભ્રષ્ટાચાર દેખાય છે. હશે, અત્યારે કોઈ પણ રીતે વધારેને વધારે કમાવું એ જ સૌનું લક્ષ્ય હોય ત્યારે માત્ર યુવાનોને દોષ દેવાનો કોઈ અર્થ નથી.

ગુજરાતનું નવું બજેટ આવી ગયું, એમાં નવી નોકરીઓ લાખોની સંખ્યામાં આપવાની વાત છે જ, બજેટનું એવું છે કે એમાં જૂના વાયદાઓ બહુ પાળવાના હોતા નથી ને નવા વાયદાઓ જૂના થાય ત્યાં તો નવું બજેટ આવી જાય છે, એટલે “નવી ગિલ્લી નવો દાવ” જ યાદ રાખવાનું રહે છે. આ વખતે ગુજરાતે પાંચ વર્ષમાં સરકારી – અર્ધસરકારી ક્ષેત્રે બે લાખને અને ખાનગી ક્ષેત્રે વીસ લાખને નોકરી આપવાની વાત કરી છે, પણ આ તો પ્રધાન છે, વાતો તો કરે જ ને ! જે દેશના નાણા મંત્રી 18 લાખની વાર્ષિક આવકવાળાને લોઅર મિડલ ક્લાસમાં મૂકતા હોય તે દેશની સમૃદ્ધિ અમેરિકાથી ચડિયાતી હોય એમાં નવાઈ નથી. અરે ! અમેરિકા જેવાને 15 લાખ કરોડની લોન ભારત આપતું હોય એ દેશમાં ગરીબો હોય જ કેવી રીતે? એ જુદી વાત છે કે આર્થિક સંકડામણને કારણે વડોદરાનું આખેઆખું કુટુંબ ઝેર પી લે કે કોઈ યુવક કે યુવતી નોકરી ન હોવાને કારણે પાંચમે માળેથી કે પુલ પરથી છલાંગ લગાવી દે. આવી ક્મોતની સંખ્યા વધારે હોય તો પણ વસતિનાં પ્રમાણમાં સત્તાધીશોને તે ઓછી જ લાગવાની.

એકવીસમી સદીનું એક વલણ નોંધવા જેવું છે. એમાં શિક્ષણનું પ્રમાણ વધ્યું. અભણ કે અલ્પશિક્ષિત મંત્રીને પૂર્ણશિક્ષિત અધિકારીઓ મળ્યા. એને કારણે શિક્ષિત વર્ગ હતાશ હોય એમ બને. મંત્રી ભ્રષ્ટ હોય તો હાથ નીચેનો શિક્ષિત અધિકારી અપવાદરૂપે જ ભ્રષ્ટાચારી ન હોય ને આ રેલો પછી તમામ શિક્ષિત વર્ગોમાં ઊતરે તો આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ.

ઓછું ભણેલો શાળા કે કોલેજ ચલાવે અને એના હાથ નીચે પીએચ.ડી. ઓછા પગારે કૂટાતો હોય તો એનો શિક્ષિત અસંતોષ બીજે માર્ગે ફંટાય ને એ વધારે તીવ્ર અને ભ્રષ્ટ બને એમાં નવાઈ નથી. સરકારી ક્ષેત્રોમાં હરામખોરી અને ખાનગી ક્ષેત્રોમાં શોષણ એ આ સદીનાં વરદાન છે. એમાં કોઈકને કોઈક પ્રકારની ભ્રષ્ટતા વધે તે નક્કી છે. શિક્ષિતોમાં એટલું બન્યું છે કે જો એ લૂંટાઈને કશુંક પામ્યો હશે તો તે લૂંટવામાં બાકી ના રાખે. ડોક્ટરો, વકીલો, એન્જિનિયરો ને એવા બીજા ક્ષેત્રના લોકો જ્યાં તક મળે છે, લૂંટે જ છે. આ બધામાં સારા લોકો પણ છે જ, કોરોનામાં ડોકટરોએ જીવ આપીને સારવાર કરી છે, તો લાશના પૈસા પણ ઉપજાવ્યા છે તે સૌ જાણે છે. એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી આવી તે પહેલાં કેટલી બધી કાળજયી ઇમારતો ભારતમાં બની ! દૂર શું કામ જવું? તાજમહાલનો દાખલો જ પૂરતો છે. એ પછી પણ ઘણી મજબૂત ઇમારતો બની જ છે, પણ હવે એની લાઈફ – આવરદા ભ્રષ્ટાચારે ખાઈ નાખી છે. સુરતની જ વાત કરીએ તો ઘણાં શોપિંગ સેન્ટર્સ કે ફ્લેટ્સ ઉતારી લેવા પડ્યાં છે તો ઘણાં બિસ્માર હાલતમાં પડવાને વાંકે ઊભાં છે. કેટલાં પુલો કે બંધો જોખમો સાથે જ ઊભાં થાય છે, તે ઓછું વીતાડે છે?

કેમિકલ ફેક્ટરીઓ નફો કરતાં જઈને લોકોને માથે જોખમ ઊભું કરે જ છે. કોરોનાનાં નકલી ઈંજેકશનો અસલ કરતાં મોંઘાં વેચાયાં જ છે! ઠેર ઠેર આપણે મોતની વાવણીઓ કરી છે ને એમાંથી અમર્યાદ નફો રળીએ છીએ. નફો ખોટો નથી, પણ બીજાના જીવ પર જોખમ ઊભું કરીને, પૂરી બેશરમીથી માત્ર નફો જ રળીએ એ બરાબર નથી. બધામાં જ સરકારનો વાંક ન કઢાય. પ્રજા તરીકે આપણી ગુનાખોરી પણ ઓછી નથી. એમાં અભણ ઓછો જોખમી છે ને ભણેલો તો દાટ જ વાળતો હોય છે. કેટલાક શિક્ષિતો યુક્તિથી કામ કેમ કઢાવવું તે જાણે છે. શિક્ષણ અહીં મદદે આવે છે. શોષણ સામાની ગરજ કે જરૂરને નામે કોઈ પણ સત્તાધારી કરી શકે, પણ વ્યક્તિ શિક્ષિત હશે તો શોષણ વધુ સૂક્ષ્મ હશે તે ધ્યાને લેવાનું રહે. સામેવાળાને ખબર પણ ન પડે એવું શોષણ હવે શિક્ષણની ચતુરાઈથી શક્ય છે. શિક્ષણથી વ્યક્તિ વધુ સંવેદનશીલ બનવી જોઈતી હતી, પણ તે હવે વધુ સ્વાર્થી બની છે. ઉદારતાનું સ્થાન લોભે લીધું છે. આમ થવાનું કારણ એ છે કે આપણે સાહિત્ય, કળા, સંસ્કારને હાંસિયામાં  ધકેલ્યાં છે ને જેમાંથી વધુને વધુ કમાણી થઈ શકે એનું જ મહત્ત્વ આંકયું છે. એને કારણે સંવેદના, વેદનામાં પરિણમી છે. કોઈના પ્રત્યે સંવેદના થાય એવું વાતાવરણ જ લગભગ નથી. એક માણસને સારી રીતે જીવવા માટે કેટલી સંપત્તિ જોઈએ? એના કરતાં અનેકગણી સંપત્તિ ભેગી કરવામાં જીવવાનું જ ભૂલી જવાય છે. ઘણીવાર તો પાછળ વાપરનારું કોઈ હોતું નથી ને સંપત્તિ ખડકાયેલી જ રહી જાય છે. જરૂર કરતાં ઘણું વધારે હોવા છતાં, વધુને વધુ ભેગું કરવાની વૃત્તિ અનેકનું શોષણ કરાવે છે ને છેવટે રાખ જોવા ય નથી પામતાં. જો કે આવી પરિસ્થિતિમાં પણ સદ્દભાવ અને સ્નેહથી મદદનો હાથ લંબાવનારા છે જ, એ જ તો આશ્વાસન છે, પણ એની ટકાવારી ખૂબ ઓછી છે.

અમદાવાદની એક યુવતીએ સાબરમતીમાં ઝંપલાવીને આત્મહત્યા કરી. કેમ? તો કે, તેનો પતિ પૈસાની માંગણી કરતો હતો. પરિણીતાના પિતાએ દોઢેક લાખ તો આપ્યા પણ ખરા, પણ માંગવાનું બંધ ન થયું ને દીકરીએ જળસમાધિ લીધી. એવો જ એક કિસ્સો મહિના અગાઉ સુરતમાં બન્યો હતો. પરિણીતા પી.એસ.આઈ. હતી. તે ગુનેગારોને પહોંચી વળે તેમ હતી, પણ સાસરિયાંને માંગતાં રોકી ન શકી. તેણે પણ થાકીને પોતાને ગોળી મારી દીધી. ભિખારીઓ પણ માંગતા થાકતા હોય છે, પણ દીકરીનું સાસરું એટલું ભૂખ્યું હોય છે કે સામે પલ્લે આખી પૃથ્વી મૂકી દો તો પણ સંતોષ ન થાય. એવું નથી કે યુવતીઓ બધી ઉત્તમ જ છે. દહેજના ખોટા કેસો કરીને સાસરિયાંઓને ત્રાસ આપવાના કિસ્સા સામે આવ્યા જ છે, એ છતાં એટલું કહેવાનું થાય જ છે કે દહેજનું દૂષણ ઘટવાને બદલે વધ્યું છે. શિક્ષણના આટલા વ્યાપ છતાં, દહેજ માંગવાની યુવાનોને શરમ લાગતી નથી. એવું નથી કે અભણ કે ગરીબ લોકો જ દહેજ માંગે છે. આવી ભીખ શિક્ષિતો ને અમીરો પણ માંગતા હોય છે.

અમદાવાદની યુવતીનો પતિ ગરીબ નથી, તે રાજસ્થાનનો, દુકાનો ધરાવતો ને ભાડું ખાતો સ્થિતિ સંપન્ન માણસ છે. તેણે માંગણીઓ કરીને પોતાની પરિણીતાને આત્મહત્યા કરવા મજબૂર કરી. સુરતની પી.એસ.આઈ. તો પોતે જ નોકરીમાં હતી, છતાં તેનાં સાસરિયાંઓ ધરાતાં ન હતાં ને પોલીસમાં હોવા છતાં સુરતી દીકરીની પણ ધીરજ ખૂટી ને તેણે સામે છોડવાની ગોળી પોતાના પર છોડી. આ બંને કિસ્સામાં માંગવુ પડે એવી લાચારી કોઈ કુટુંબ ધરાવતું નથી ને છતાં બે પરિણીતાઓ પોતાનો જીવ લેવા લાચાર બને છે. આ નાલેશીભરી ઘટનાઓ છે ને એવી આ એક નથી, ઘણી છે. આ સૌમાં સૌથી વધુ ગુનેગાર એ પતિઓ છે જે હરામનું ભેગું કરવા પરણે છે ને નિર્દોષ છોકરીઓને મોડા વહેલાં મરવા તરફ ધકેલે છે. કોઈ કિસ્સામાં જરૂર હોઈ શકે છે, પણ મોટે ભાગે ઈરાદો તો હરામની કમાણી દ્વારા બેન્ક બેલન્સ વધારવાનો જ હોય છે. આમાં પણ શિક્ષણ ભાગ ભજવે છે. છોકરી ને છોકરો બંને ડોક્ટર હોય તો પણ મૂરતિયાનો માંગવાનો અધિકાર અબાધિત રહે છે. છોકરીનો બાપ માંગી શકતો નથી કે એની દીકરી પણ ડોક્ટર છે ને એને ભણાવવાનું કૈં મફત થયું નથી. નથી કહી શકતો આવું.

એક વાત તમામ સમાજમાં જડમૂળથી સ્થાપિત થવી જોઈએ ને તે એ કે છોકરીનો બાપ નીચું જોવા જન્મેલો નથી. બાપ છોકરાનો હોય કે છોકરીનો તે સમાન સ્તરે છે. બંને બાપ સમાન કક્ષાએ હશે તો જ આ માંગવાનું બંધ થઈ શકશે ને એ છોકરાને શું કહેવું જે પોતે બાપને પૈસે મોટો થયો છે ને જેને પરણીને લાવે છે તેનું ભરણપોષણ પણ એ પોતે કરવા સમર્થ નથી, એટલે દીકરીના બાપને ખંખેરીને પોષાય ને પોરસાય છે. આવા નમૂનાઓનો સાર્વત્રિક બહિષ્કાર થવો જોઈએ. થાય છે શું કે તેને બીજી છોકરી કોરા ચેક જેવી સામેથી આવી મળે છે ને તે તેના અહંકારને આસમાને મૂકી આપે છે. આ સ્થિતિ નહીં સુધરે ત્યાં સુધી દીકરીઓનો ધુમાડો થતો જ રહેવાનો છે ને આંખો ભીની થતી જ …

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 05 માર્ચ 2021

લીવ ધ કમ્યુનિટી બિહાઈન્ડ. રીઝર્વ બેંકના ભૂતપૂર્વ ગવર્નર ડૉ. રઘુરામ રાજન કહે છે કે રાજ્ય અને બજાર મળીને એટલે કે શાસકો અને વૃકોદરો મળીને પ્રજાસમૂહોને પાછળ ધકેલી રહ્યા છે. શા માટે? કારણ કે વૃકોદરોએ શાસકોના કબજામાં રાજ્યની માલિકીનું જે કાંઈ હતું એ છીનવી લીધું છે અને હવે તેઓ પ્રજાની માલિકીનું જે કાંઈ છે એ છીનવી લેવા માગે છે અને તેમાં તેમને શાસકોની મદદ જોઈએ છે.

હવે જો પ્રજાસમૂહોને પાછળ ધકેલવા હોય તો તે કઈ રીતે ધકેલી શકાય? બીજું કયા પ્રજાસમૂહોને પાછળ ધકેલવાના અને કઈ રીતે?

પ્રજાસમૂહો બે પ્રકારના હોય અથવા બે પ્રકારે રચાય છે. એક ઓળખ આધારિત અને બીજા આર્થિક હિતો ઉપર આધારિત. જ્ઞાતિ, પેટા-જ્ઞાતિ, વંશ, ધર્મ, સંપ્રદાય, પેટા-સંપ્રદાય, પ્રદેશ, ગોળ, ભાષા આધારિત જે સમૂહો રચાય છે, એમાં જોડનારું તત્ત્વ ઓળખ હોય છે. એમાં આર્થિક હિત-સંબંધો અલગ અલગ હોય છે અને કેટલીકવાર તો વિરોધી પણ હોય છે. એક જ ઓળખ ધારાવનાર એક જ સમુદાયની બે વ્યક્તિ વચ્ચેનો સંબંધ શોષક અને શોષિતનો પણ હોઈ શકે છે. આનાથી ઊલટું આર્થિક હિત-સંબંધો ઉપર આધારિત સમુદાયો ઓળખથી પ્રેરિત નથી હોતા, સમાન હિત દ્વારા પ્રેરિત હોય છે. ઉદ્યોગપતિ, નાના ઉદ્યોગપતિ, ખેડૂત, નાના ખેડૂત, વેપારી, દલાલ, આડતિયા, વણકર, કારીગર, જે તે ક્ષેત્રમાં નોકરી કરતા કર્મચારી, મજૂરો, નોકરી કે રોજગારીની તલાશ કરતા યુવાનો, વિજ્ઞાનીઓ, ટેકનોલોજીસ્ટો, ડોક્ટર કે વકીલ જેવા પ્રોફેશનલો વગેરે. તેઓ એકંદરે સમાન હિત ધરાવતા હોય છે. અહીં એક વાત નોંધી લેવી જોઈએ કે આર્થિક હિતસંબંધો ધરાવતા સમુદાયો પાછા જે તે ઓળખ આધારિત સમુદાયોના સભ્ય તો હોય જ છે અને વૃકોદરો અને શાસકો તેનો ઉપયોગ કરે છે.

વાચકોને યાદ હશે કે દેશમાં જ્યારે આયોજન પંચ અસ્તિત્વ ધરાવતું હતું ત્યારે દેશના સર્વાંગીણ વિકાસમાં ભાગીદારી ધરાવતા સમાન હિતસંબંધો ઉપર આધારિત પ્રત્યેક સમુદાયના અભિપ્રાયો અને સૂચનો મંગાવવામાં આવતા હતા. સમાન આર્થિક હિત ધરાવતા દરેક પ્રજા-સમૂહોના પ્રતિનિધિમંડળો પોતપોતાની માગણીઓ લઈને પંચના સભ્યોને મળતા હતા અને પંચમાં પ્રમાણમાં વ્યાપક હિતસંબંધો આધારિત સમૂહોના પ્રતિનિધિઓને સભ્ય તરીકે પણ લેવામાં આવતા હતા. આયોજન પંચ દરેકને સાંભળ્યા પછી આગલા પાંચ વર્ષ માટેનું આયોજન કરતું હતું. નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાન બન્યા પછી પહેલું કામ આયોજનપંચને ખતમ કરવાનું કર્યું હતું. આ યોગાનુયોગ નહોતો. એની પાછળનો ઈરાદો કમ્યુનિટીઓને પાછળ ધકેલી દેવાનો હતો. નાનાનાના આર્થિક હિતસંબંધોના અવાજો રાજ્યને કાને પડવા ન જોઈએ. જો સત્તાવાર રીતે તેની નોંધ લેવાય તો સત્તાવાર રીતે તેનો ઉકેલ પણ શોધવો જોઈએ. માટે ન રહે બાંસ, ન બજે બાંસુરી. લીવ કમ્યુનિટી બિહાઈન્ડ.

ચોક્કસ પ્રકારના આર્થિક હિતસંબંધો ધરાવતા સમુદાયોના અવાજોને અને તેમની માગણીઓને પાછળ ધકેલી દેવાની પહેલી તરકીબ આયોજન પંચ વિખેરી નાખવાની હતી. આ સિવાય સંસદમાં ચર્ચા ટાળવાનો પણ પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. પણ જો હજુ એનાથી આગળ વધીને ચોક્કસ સમુદાયોના ગજવા ઉપર જ કાતર મારવી હોય તો? જેમ કે અત્યારે ખેડૂતોના ગજવા ઉપર કાતર મારવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવી રહ્યો છે. તેમની પાસે જમીન છે અને વૃકોદરો એનો કબજો કરવા માગે છે.

આનો ઉપાય છે ઓળખ આધારિત પ્રજાસમૂહોની ઓળખ જાગૃત કરવી. ઓળખ આધારિત પ્રજા-સમૂહોનો ઉપયોગ હિત આધારિત પ્રજા-સમૂહોની વિરુદ્ધ કરવો. જેમ કે ધર્મનો, દેશપ્રેમનો, રાષ્ટ્રવાદનો એટલો કેફ ચડાવો કે તે કોઈ ખેડૂતનો દીકરો હોવા છતાં ખેડૂતના હિતની વિરુદ્ધ બોલે. નાના વેપારીનો દીકરો પોતે જ નાના વેપારીના હિતની વિરુદ્ધ બોલે. રેલવેનો ત્રીજા વર્ગનો પાસ ખરીદવાની તાકાત ન હોય એ ચતુર્થ વર્ગના કર્મચારીનો દીકરો રેલવેના ખાનગીકરણને ટેકો આપે. ટૂંકમાં હિતસંબંધો આધારિત સમુદાયોના લોકોને ઓળખ આધારિત સમુદાયોમાં ધકેલો એટલે હિતસંબંધો એની મેળે પાછળ ધકેલાઈ જશે. ઓળખનો અને મહાન હોવાનો નશો કરાવો અને સતત નાશામાં રાખો. સતત ડરાવો અને સતત રડાવો. ઓતાર ઊતરવો ન જોઈએ, સતત ધૂણતો રહેવો જોઈએ. ખેડૂતોના અવાજો કાને નહીં પડવા જોઈએ. હિંદુઓના અવાજો કાને પડવા જોઈએ. બ્રાહ્મણોના અવાજો કાને પડવા જોઈએ. દેશપ્રેમીઓના અવાજો કાને પડવા જોઈએ. એ પણ રડનારા અથવા ‘બીજા’ને ગાળો દેનારા.

અને જેના ચોક્કસ સમુદાયના હિત સાથે સીધો સંબંધ જ ન હોય એનું તો પૂછવું જ શું? ખેડૂતોને એલફેલ ગાળો આપનારા આવા લોકો છે. ખેડૂતને એલફેલ ગાળો આપવામાં આવતી હોય અને છતાં ખેડૂતના દીકરાને એનાથી કોઈ ફરક પણ ન પડતો હોય ત્યારે કલ્પના કરો કે એ નશો કેવો હશે! બન્ને હિંદુ છે પણ એક હિંદુ બીજા હિંદુને મા-બહેનની ગાળો આપે છે. બન્ને એક જ રાષ્ટ્રનાં સંતાન છે પણ એક સંતાન બીજા સંતાનને ગાળો આપે છે. તેમને ખબર જ નથી કે તેમના આર્થિક હિતસંબંધોને પાછળ ધકેલવામાં આવી રહ્યા છે.

શાસકો શા માટે વૃકોદરોને મદદ કરે છે અથવા તો કરવી પડે છે? આ સવાલનો જવાબ ફરી એક વાર સમજી લો. એટલા માટે કે તેઓ તેમના આશ્રિત છે. તેઓ તેમને સત્તા સુધી પહોંચાડે છે અને તેઓ તેમને સત્તામાં ટકાવી રાખે છે. અંદાજે દસ હજાર કરોડમાં લડાતી ચૂંટણીઓ અને સરેરાશ પાંચ કરોડનો વિધાનસભ્ય અને દસ કરોડનો સંસદસભ્ય દેશપ્રેમની પેદાશ નથી, માર્કેટની પેદાશ છે. આ સિવાય શાસકની ઈમેજ અને બ્રૅન્ડ વેલ્યુ પણ બનવી જોઈએ જેની પાછળ હજારો કરોડ રૂપિયા ખર્ચવા પડે. જે લોકો શાસકો પાછળ રોકાણ કરે છે તેમને વસૂલ કરતાં પણ આવડે છે. હકીકતમાં આ વણલખી પણ પાકી સમજુતીવાળી ભાગીદારી છે અને એ માત્ર ભારતમાં જ નથી, વૈશ્વિક છે. ચતુષ્કોણ સીધી લીટીમાં ફેરવાઈ ગયો છે અથવા રઘુરામ રાજન કહે છે એમ ત્રીજો સ્તંભ તોડવામાં આવી રહ્યો છે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 04 માર્ચ 2021