જરા ઝુનૂનથી

હવે તરતમાં, ૨૧મી જુલાઈએ, ઉમાશંકર જોશીને જન્મજયંતી નિમિત્તે સંભારવાનું બનશે. નોળિયાને નોળવેલ તેમ આપણી સારસ્વત પરંપરામાં આ એક વિશેષ ઠેકાણું છે. પણ આ સંભારવું, આપણે જે દોરમાંથી ગુજરી રહ્યા છીએ એ જોતાં કોઈ રસમી રાબેતો ન બની રહે એ જોવું જોઈશે; કેમ કે સૌંદર્યોનાં પીવાં અને ઉરઝરણનાં ગાવાંવહેવાં એટલામાં જો એમને સમેટી લેવાના હોય, તો એ એમને અન્યાય થશે. અલબત્ત, એમ કરતાં આપણું એક માપ મળી રહેશે એ અળગતની વાત છે.

નહીં કે સૌંદર્ય ને ઉરઝરણ અપ્રસ્તુત છે. પણ ઉમાશંકર જે સમયમાં મહોર્યા તે સામંતશાહી ને સાંસ્થાનિક સમયમાંથી લોકશાહીમાં સ્વરાજ સંક્રાન્તિ માટેની જદ્દોજહદનો હતો. હોબ્ઝબોમને યુરોપીય સંદર્ભમાં સમજાઈ તે લૉંગ નાઈન્ટીન્થ સેન્ચરી અને શોર્ટ ટ્વેન્ટીએથ સેન્ચરી વચ્ચે રવીન્દ્રનાથ અને ગાંધીજીએ જે એક આગવી ભોંય ને અલાયદી આબોહવા બનાવી તે આ સમય હતો, અને એણે આપેલી ખો હજી પણ ચાલુ છે. ઉરઝરણને વહેવાની મોકળાશ, સૌંદર્યને વિલસનની મોકળાશ, જેમાં સંભવે તેવો સમાજ ક્યાં, તેવું શાસન ક્યાં. કવિ ઉમાશંકરે જો શબ્દનો વિસારો નથી મેલ્યો તો આ સવાલોનો કેડો પણ નથી છોડ્યો.

હમણાં જે દોરની જિકર કરી એને વિશે શું કહી શકીએ, સિવાય કે શબ્દનું પતન. માણસો શબ્દોને જેેમતેમ ફંગોળેરગદોળે છે, લપટા કરી મેલે છે, એ સૌ શબ્દોને એમનું કૌમાર્ય પાછું આપું છું એમ કોઈ કવિએ કહ્યું છે. ઉમાશંકરે યથાપ્રસંગ જે ભૂમિકા લીધી તે શબ્દના સંમાર્જન, સંવર્ધન, સંપોષણની હતી, જેમ સર્જનમાં તેમ જાહેર જીવનમાં.

શબ્દના પતનનો હજી હમણેનો નાદર નમૂનો ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના સરકારનીમ્યા પ્રમુખની એવી સરળભોળી શેખીનો છેે કે અમારાં કામો જોઈ ઉમાશંકર પીઠ થાબડત. ભાઈ, માધવસિંહ સોલંકી અને અમરસિંહ ચૌધરીના વારાની સરકારી અકાદમીએ કથિત સન્માન વાટે કવિની પીઠથાબડ તો શું માથેમુગટ તરેહની કોશિશ કીધી ત્યારે કવિએ એમને જાહેર જીવનના રદીફકાફિયાનું પ્રબોધન કરવામાં ધર્મ જોયો હતો અને સવિનય પણ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું હતું કે તમને ખ્યાલ હશે જ કે હું જવાહરલાલ નેહરુ અને સર્વપલ્લી રાધાક્રિષ્ણને ઉછેરેલી અકાદમીનો ચૂંટાયેલો, રિપીટ, ચૂંટાયેલો પ્રમુખ રહ્યો છું. કાશ, તેજી હોત અને ટકોરો બસ થયો હોત. પણ એ ટકોરો, સરકારની સમજમાં તો નહીં પરંતુ સંખ્યાબંધ સાહિત્યકારોનાં રાજીનામાં રૂપે પ્રગટ થયો હતો. ત્યારે રાજીનામાં સુધી પહોંચતાં જેટલો સમય થયો હશે, કદાચ એથી વધુ સમય એપ્રિલ ’૧૫ની પરબારી પ્રમુખ ઘટનાની જોડાજોડ સંકળાયેલા સાહિત્યકારોને સરકારી સંધાન બાબતે મોહભંગ થતાં થયો હશે. ત્યારે કવિનો શબ્દ કદાચ કંઈકે પૂરતો હતો, કેમ કે સાહિત્યકારો આજની હદે ‘ગોદી’ (એમ્બેડેડ) નહોતા.

આગળ ચાલતાં દર્શકની પહેલકારીમાં સ્વાયત્ત અકાદમી બની તો આવી, પણ બે પછી ત્રીજા પ્રમુખ ચુંટાયા જ નહીં. નોંધાયેલ લેખકીય મતદાર મંડળના ચુંટાયેલા સભ્યોને લમણે વિધિવત સભ્યપદું અને કામગીરી આવ્યાં જ નહીં … રે, લીલપરિણય! કહેવામાં આવે છે કે સરકાર તો ચુંટાયેલી છે ને. લિબરલ ડેમોક્રસીમાં સ્વાયત્ત સંસ્થાઓની અનિવાર્યતા બાબતે આ અક્ષતયોનિ અબુધતા વિશે શું કહીશું. અશિક્ષિત પટુત્વ તરીકે તો એનો મહિમા કરી શકાય એમ નથી. નેે, શિક્ષિત પટુત્વ? પૂછશો મા.

પણ રહો, સમગ્ર ઉમાશંકરને – કવિપુત્રીએ જેમને વાજબી રીતે જ ‘જાહેર જીવનના કવિ’ કહ્યા છે એમને – આપણેે કેવળ અકાદમીચર્ચામાં સીમિત નહીં કરી દઈએ. જેણે એકાધિક અવસરે પદ્મશ્રેણીઓમાંથી પસંદગીપૂર્વક નાત બહાર રહેવું પસંદ કર્યું, જેણે સમય સાથે ગાઢ અનુસંધાનપૂર્વક જીવવા સારુ સામયિક ચલાવવું પસંદ કર્યું, સ્વતંત્રતા અને સમાનતાનાં મૂલ્યવશ યથાપ્રસંગ સંડોવણી વહોરી જાણી, નિયુક્ત સાંસદ છતાં કટોકટીશાસન સાથે સમીકૃત નહીં થવાનો મિજાજ દાખવ્યો, ક્ષરલોકમાં એવા અક્ષરલોકના સિપાહી એ હતા.

આ અક્ષરસૈનિકે તમે જુઓ, ૧૯૩૬માં ભૂલાભાઈના મુનશીબદ્ધ બંધારણવાળી પરિષદ સાથે ગાંધીજી સંકળાય તે અંગે વિરોધલાગણી પ્રગટ કરી હતી અને પત્રમાં લખ્યું હતું કે જોડાઓ જ તો ‘બંધારણ’નું કાંક કરો. આ જ અક્ષરસૈનિકે પરિષદને મુનશીની આજ્ઞાંકિતા મટી લોકશાહી પરિવર્તનની ભોંય કેળવી ગોમાત્રિની શતાબ્દી રૂડી પેરે મનાવવાની લડત માંડી જાણી હતી. પરિષદ અને અકાદમીને એક લાકડીએ હાંકનારે અકાદમીની સ્વાયત્તતા માટેની વ્યાપક સાહિત્યજગતની લડતવશ પરિષદ પોતે કેવા આંતરસંઘર્ષમાંથી પસાર થઈને લોકશાહી લાયકાત માટેની તાવણીમાંથી પસાર થઈ રહી છે તે ય જોવાસમજવા જેવું છે.

ઉમાશંકર, જેવા છો તેવા તમે સ્તો પરિષદ અને અકાદમી બેઉ સહિત સૌ પાસે જવાબ માગી શકો તેમ છો. તમે સવાલ-દાર તો અમે જવાબ-દાર. તેથી સ્તો જરી ઝુનૂનથી, વિથ એ વેન્જન્સ, તમારું સુમિરન.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 20 જુલાઈ 2017; પૃ. 16 

જીવનના દરેક પહેલુ વિશે વિચારવામાં મારી એક ખાસ દૃષ્ટિ છે. તેમાં સાહિત્યને પણ હું જીવનનો મહત્ત્વનો વિષય સમજું છું. તેથી તે વિશે પણ મેં ખાસ્સું ચિંતન કર્યું છે. મારું ચિંતન હું આપની સામે પ્રાચીન સૂત્રના આધારે રજૂ કરું છું. સૂત્ર છે : काव्यं यशसेङर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षयते। આ એક કાવ્ય સૂત્ર છે. કાવ્ય અને સાહિત્યમાં કોઈ ફરક નથી. જે ચીજ કાવ્ય માટે કહેવાઈ છે તે બધું સાહિત્ય વિશે પણ લાગુ પડે છે.

काव्यं यशसे − કાવ્ય યશગાન કરવા માટે હોવું જોઇએ. પરંતુ તે કોનો યશ ? યશ પરમેશ્વરનો. સાહિત્ય થકી પરમેશ્વરનો યશ ગવાવો જોઇએ. અને પરમાત્મા એટલે સત્ય. સત્ય વડે જ યશ, જય થાય છે. સત્યમાં જ તાકાત છે, અસત્યમાં નથી. જેવી રીતે પ્રકાશ અને અંધકાર છે, પરંતુ અંધારાનું અસ્તિત્વ છે, તેમ તમે નહીં કહી શકો. આપણે માનીએ છીએ કે, પ્રકાશનું જ અસ્તીત્વ છે. અંધારું એ કોઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી. તે તો કેવળ અભાવરૂપ – પ્રકાશનું ન હોવાપણું છે. ભાવરૂપ તો પ્રકાશ જ છે. તેવી જ રીતે અસત્યનું કોઈ અસ્તીત્વ નથી. સત્યનું જ અસ્તીત્વ છે. અને મનુમહારાજે જે કહ્યું છે :

अधर्मेण एधते तावत्‌ ततो भ्रदाणि पश्यति
तत: सपत्नान्‌ जयति समूलं च विनश्यति।

− અધર્મથી પાપી ઊંચે ચઢતો દેખાય છે, તેની પ્રગતિ થતી જણાય છે, તે બધું જુએ છે, પોતાના શત્રુને જીતે છે, પરંતુ અંતમાં તો સમૂળગો નાશ પામે છે. તેવી રીતે ભલે થોડા ગાળા માટે અસત્યનો વિજય થતો જણાય, તો પણ આખરે તો તે જડમૂળથી નષ્ટ થનાર છે. આ વાત જે કહે છે, શિખવાડે છે તે સાહિત્ય છે, કાવ્ય છે.

થોડા સમય માટે અસત્યનો જે જય દેખાય છે તે પણ સત્યના આધાર પર જ દેખા દેતો હોય છે. અસત્યની પોતાની કોઈ તાકાત કે આધાર હોતો નથી. જેવી રીતે દુર્યોધન લડે છે તે ભીષ્મ અને દ્રોણની મદદથી લડે છે, તેની પોતાની તાકાતથી તે નથી લડતો. તેવી જ રીતે અસત્ય સત્યના આધારે ટકે છે.

કાવ્ય અને સાહિત્ય એ છે જે હૃદયને સ્પર્શી જાય છે. સાચું સાહિત્ય બુદ્ધિથી પર છે, તેથી જે કેવળ બુદ્ધિને નહીં, હૃદયને પ્રભાવિત કરે છે, હૃદયમાં વસી જાય છે તે સાહિત્ય છે, તે સાહિત્ય છે. સાહિત્યનું આ પહેલું લક્ષણ છે.

બીજું લક્ષણ છે, अर्थकृते, એટલે કે જે જીવનનો અર્થ કરે છે. માણસ અને પશુનું જીવન ભિન્ન છે. માણસનું જીવન વિચારમય, જ્ઞાનમય હોવું જોઈએ. જીવનની વિભિન્ન ઘટનાઓ – લગ્ન, જન્મ, મૃત્યુ, નિદ્રા, વગેરેનો અર્થ શો છે, તે સમજાવવાનું કાર્ય સાહિત્યનું છે. લોકો લગ્ન તો કરી લે છે પણ તેમાંના બહુ થોડા લોકો સમજે છે કે લગ્નનો ખરો અર્થ શો છે. મૃત્યુ સહુએ જોયું છે, પરંતુ મૃત્યુ એટલે શું ? એક ક્ષણ પહેલાં નાની શી ઠોકર વાગતાં બરાડી ઊઠતો તે હવે આગમાં ભડભડ બળે છે છતાં ચૂં-ચા નથી કરતો ! કેમ નથી કરતો ? એકાર્ધ ક્ષણમાં એવું તે શું પરિવર્તન થઈ ગયું ? એ કેમ થયું ? મૃત્યુ એટલે શું ? મૃત્યુ પહેલાં કઈ ચીજ મનુષ્યમાં હતી, જે હવે નથી ? આ બધું સમજાવવાનું સાહિત્યનું કાર્ય છે. આપણે રોજરોજ સૂઈએ છીએ, પરંતુ સૂવાનો સાચો અર્થ શો ? સૂવું એટલે કરેલા કામમાંથી વિશ્રાંતિ અને આગળના કામની તૈયારી. એ દૃષ્ટિએ સૂવું એટલે સમાધિ. કેમ ? એ સમજવા સમાધિનો અર્થ જોવો પડશે. સમાધિનો અર્થ છે : મન-બુદ્ધિ પરમાત્મામાં લીન થવાં. સમાધિ એટલે એવી અવસ્થા જેમાં આત્માની શક્તિ પ્રગટ થશે. સમાધિ પછી જે મન-બુદ્ધિ પવિત્રતા પામી છે, તે આપણો વ્યવહાર પવિત્ર કરશે. નિદ્રાનો આ અર્થ છે. નિદ્રા લીધા પછી આપણાં કાર્ય વધુ પવિત્ર, ઉત્સાહયુક્ત અને આત્માની શક્તિને પ્રગટ કરનારાં થવાં જોઈએ. અને સાચા કર્મયોગી માટે નિદ્રા એક સમાધિ જ છે. નિદ્રાનો આ અર્થ થયો. આ અર્થ સમજવો તે સાહિત્યનું બીજું લક્ષણ છે.

સાહિત્યનું ત્રીજું લક્ષણ છે – व्यवहारविदे જેનાથી આપણો વ્યવહાર જ્ઞાનમય થાય. એટલે કે વ્યવહાર કરવા જતાં આપણને જ્ઞાન મળે. જે રીતે માતા બાળકને શીખવે છે, તેવી રીતે સાચું કાવ્ય, સાચું સાહિત્ય સમાજને શીખવે છે કે ખરો વ્યવહાર કેવી રીતે કરવો.  વ્યવહાર એટલે શું ? જ્યાં અંશ છે, ત્યાં વ્યવહાર છે. સંસ્કૃતમાં વ્યવહારનો આ જ અર્થ છે. મારા પૂર્ણ જીવનનો એક અંશ હું છું. બાકીના અંશોમાંથી કેટકેટલા અંશ કોને કોને દેવા ? માતા, પિતા, પત્ની, સંતાનો, મિત્ર, સમાજ વગેરે જે છે તેમને કેટલા કેટલા હિસ્સા દેવા, એ સમજાવવું તે વ્યવહાર-શિક્ષણનું કાર્ય છે. માણસ વ્યવહાર કરતો રહે છે, પરંતુ તે જ્ઞાનપૂર્વક, વ્યવસ્થાપૂર્વક થાય. આવું વ્યવહાર-શિક્ષણ સાહિત્ય થકી મળવું જોઈએ. આ દૃષ્ટિથી જોતાં સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, ધર્મશાસ્ત્રનો ઘણો હિસ્સો સાહિત્યમાં આવે છે.

જેવી રીતે આપણા જીવનનો કેટકેટલો હિસ્સો કોને કોને ફાળવવો, તે વ્યવહાર-શિક્ષણ છે તેમ દુિનયાભરના જીવનમાંથી કયો અને કેટલો હિસ્સો પોતાના જીવનમાં આપણે લેવો તે બાબત પણ વ્યવહારમાં જ સમાય છે. કારણ કે આપણું જીવન દુનિયાના જીવનથી વેગળું ક્યારે ય રહી શકવાનું નથી, વેગળું ન રહેવું જોઈએ. આપણા જીવનની અસર દુનિયા પર અને દુનિયાના જીવનની અસર આપણા પર થતી જ હોય છે.

એક વાર એક ફળજ્યોતિષીએ મને પૂછ્યું, શું તમારો ફળજ્યોતિષમાં વિશ્વાસ છે ? મેં કહ્યું, જે અર્થમાં તમે કહો છો એ અર્થમાં નથી. તેણે પૂછ્યું : શું તમે નથી માનતા કે જન્મને સમયે કોઈ ગ્રહ – ગુરુ કે શુક્ર પાસે કે દૂર હોય તેની અસર તેના પર અવશ્ય થતી હશે ? મેં કહ્યું, ભાઈ તેની અસર થતી હશે, તે હું માનું છું પરંતુ તેની કોઈ વિશેષ પ્રકારની અસર થશે અને એ જ અસર થશે તેવું મને કબૂલ નથી. આવું કહેવું ઢોંગ છે, વળી જો ગુરુ-શુક્રની અસર મારા પર થતી હોય તો મારી અસર પણ ગુરુ-શુક્ર પર થતી હશે ને ? તમારા શાસ્ત્રમાં તો પૃથ્વી જેવા મોટા ગ્રહનું નામ સુધ્ધાં નથી ! શું પૃથ્વીની કોઈ અસર બીજા ગ્રહો પર નહીં પડતી હોય ? તેથી હું ફળજ્યોતિષને નિષ્ફળ જ્યોતિષ કહું છું ! જ્યોતિષની મૂળ કલ્પના, મૂળ તત્ત્વ મને માન્ય છે, પરંતુ ફળજ્યોતિષ, ગ્રહોની અસરવાળું જ્યોતિષ મને માન્ય નથી.

સાહિત્યનો ચોથો હેતુ કે લક્ષણ છે, शिवेतरक्षयते – જેનાથી આપણાં અને જનતાનાં પાપોનો નાશ થાય. આ સૌથી મહત્ત્વનો હેતુ છે. કારણ કે જો આ નહીં હોય તો પહેલાના ત્રણ હેતુઓ − ‘यशसे’, ‘अर्थकृते’, ‘व्यवहारविदे’ને સમજી નહીં શકીએ. આ વાતને સ્પષ્ટ કરવા એક ઉદાહરણ લઇએ. ‘अर्थकृते’નો મતલબ છે, જીવનની દરેક ઘટનાનો, દરેક કાર્યનો અર્થ સમજવો. માનો કે ગૌસેવાનું કામ છે. જે મનુષ્યની ચિત્તશુદ્ધિ નહીં થઈ હોય, તે ગો-સેવાનો અર્થ શો સમજશે ? તેવી સ્થિતિમાં તે જે ગોસેવાનું કાર્ય કરશે તે સ્વાર્થની દૃષ્ટિએ કરશે. ગાયને સંભાળશે, તો તેનું દૂધ પીશે, ખાતર મેળવશે, તેના વાછરડાને ખેતીમાં જોતરશે, તેના મર્યા પછી હાડકાં-ચામડાનો ઉપયોગ કરશે.

પરંતુ આ કંઈ ગો-સેવાનો અર્થ નથી. ગોસેવા એટલે આપણી પ્રેમની, અહિંસાની દૃષ્ટિને વ્યાપક કરવી. અહિંસા કે પ્રેમ કુટુમ્બ, દેશ, અથવા માત્ર માનવજાત સુધી મર્યાદિત ન રહેતાં તે પશુ-પ્રાણીઓ સુધી, અરે, આખાયે ચરાચર વિશ્વ સુધી ફેલાવી જોઈએ. એવું શીખવવું, તેનો અભ્યાસ કરાવવો એ ગોસેવાનો ઉદ્દેશ્ય છે. ગાય તો કેવળ પ્રતીક છે. આ જે ગો-સેવાનો વિશાળ અર્થ છે, તેને સ્વાર્થી મનુષ્ય, જેની થોડી પણ ચિત્તશુદ્ધિ નથી થઈ, તે શું સમજશે ? એટલે સાહિત્યનો સૌથી મહત્ત્વનો હેતુ છે, शिवेतरक्षयते − ચિત્તશુદ્ધિ.

શુક્રાચાર્યે ભાગવતમાં લખ્યું છે :

स वाग्विसर्गो जनताधविप्लवो
यस्मिन प्रतिश्लोकमबद्धवत्यपि
नामान्यनंतरस्य यशेङर्कितानि
यत्‌ शृणयन्ति, गायन्ति, गृणन्ति साधव:

−  એ જ સાહિત્ય, એ જ વાગ્મિસર્ગ, એ જ ગ્રંથરચના સજ્જનો સાંભળે છે, ગાય છે, ગાતા-ગાતા નાચે છે, જેમાં ભગવાનનો યશ વર્ણવાયો હોય, જેનાથી ચિત્ત શુદ્ધ થાય. પછી ભલેને તેમાં ભાષાની દૃષ્ટિએ અનેક ભૂલો રહી હોય ! તેથી માનવની ચિત્તશુદ્ધિ કરવી એ જ સાહિત્યનો પ્રમુખ હેતુ છે, અને હોવો જોઈએ. એવું સાહિત્ય જે ઈશ્વરનો, સત્યનો યશગાન કરે, જીવનનો અર્થ સમજાવે, વ્યવહારની તાલીમ આપે અને જીવનને શુદ્ધ કરે − એવું સાહિત્ય અવશ્ય અભ્યાસક્રમમાં સમાવવું જોઈએ.

(“મૈત્રી” અંક, જુલાઈ 2015માંથી)

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 જૂન 2017; પૃ. 01-02

ઉમાશંકરના ‘સંસ્કૃિત’ માસિકના ચારસો પંદર જેટલા અંકોના હજારો લખાણો સૂચિકારોએ સમજપૂર્વક  વાંચ્યાં છે…

ઉમાશંકર જોશીએ મહાન સાહિત્ય તો સર્જ્યું જ, પણ તેની સાથે ‘સંસ્કૃિત’ નામનાં સામયિકનું  પ્રકાશન-સંપાદન પણ ૧૯૪૭થી ૧૯૮૪ સુધી કર્યું. તેના માટે ‘સમયની સાથે ગાઢ અનુસંધાનપૂર્વક જીવવાની તક મળે તે મુખ્ય પ્રેરણા’ હતી, એમ ઉમાશંકરે નોંધ્યું છે. સાહિત્ય ઉપરાંત અનેક જ્ઞાનશાખાઓને આવરી લેતાં ‘સંસ્કૃિત’ માસિકનો દરેક જ્ઞાનમય અંક ‘જાહેર જીવનના કવિ’ની વૈશ્વિક સંપ્રજ્ઞાનો આવિષ્કાર છે. ‘સંસ્કૃિત’ની આ મહત્તાને છાજે તેવો એક ઉપયોગી, દૃષ્ટિપૂર્ણ અને શ્રમસાધ્ય સંદર્ભગ્રંથ તાજેતરમાં બહાર પડ્યો છે. તેનું નામ છે  ‘સંસ્કૃિત સૂચિ’, પેટાનામ ‘સામયિકની વર્ગીકૃત સૂચિ’. આઠસો જેટલાં પાનાંની આ સૂચિ અમદાવાદની હરિવલ્લભદાસ કાળિદાસ આર્ટસ કૉલેજનાં સમર્પિત ગ્રંથપાલ તોરલ પટેલ અને જાણીતાં સાહિત્યકાર શ્રદ્ધા ત્રિવેદીએ તૈયાર કરી છે. 

સૂચિ એટલે પદ્ધતિસરની યાદી. ગ્રંથકર્તાઓએ ‘સંસ્કૃિત’ના ચારસો પંદર જેટલા અંકોના પાંચ હજારથી વધુ લખાણો ઝીણવટથી વાંચીને તેમની વિભાગવાર યાદી તૈયાર કરી છે. તેમાં ‘સંસ્કૃિત’માં આવેલાં દરેક લખાણના લેખકનું નામ, તે જે અંકમાં છપાયું તે અંકના વર્ષ-મહિના-પૃષ્ઠની માહિતી મળે છે. તદુપરાંત લખાણના સાહિત્યિક કે સાહિત્યેતર પ્રકાર અને તેના વિષયનો નિર્દેશ મળે છે. સૂચિકર્તાઓએ ‘સંસ્કૃિત’ની સામગ્રીને ત્રીસ વિભાગમાં વહેંચી છે. તે આ સામયિકના ફલકની અને સૂચિકર્તાઓની ચીવટની ઝલક આપે છે. સૂચિની યથાર્થતા સમજવા માટે ‘સંસ્કૃિત’ના અંકો સુલભ હોવા જરૂરી છે. પણ તે આપણાં જાહેર ગ્રંથાલયો કે ઉચ્ચ શિક્ષણની સંસ્થાઓમાં બહુ ભાગ્યે જ હોય છે. ઉકેલ તરીકે, સંસ્કૃિત’ના તમામ અંકો ઉમાશંકરે સ્થાપેલાં ગંગોત્રી ટ્રસ્ટ માટે, મુદ્રણ-પ્રકાશનના કિમિયાગર અપૂર્વ આશરે તૈયાર કરેલી ઉમાશંકર જોશીની અધિકૃત વેબસાઇટ www.umashankarjoshi.in પર વાંચી શકાય છે.   

‘સંસ્કૃિત’ સૂચિનો પહેલો જ વિભાગ સૂઝપૂર્ણ છે. આ વિભાગ અંકોનાં ‘આવરણ પૃષ્ઠ’ અંગેનો છે.  તેમાં દરેક અંકના મુખપૃષ્ઠ પરનાં ચિત્ર/રેખાંકન/છબીની માહિતી છે. જેમ કે, ‘ગરબો (રસિકલાલ પરીખ) નવે ૫૧’. ત્રીજા કે ચોથા પૂંઠા પર પર મોટે ભાગે કવિતા કે ફકરો છે. તેની નોંધનો દાખલો – ‘ચીનનાં સુવચનો, માર્ચ ૫૦ / પૂ.પા.૪. સૂચિમાં શુદ્ધ સાહિત્યને લગતા વિભાગો આ મુજબ છે : કવિતા, વાર્તા, નવલકથા : અભ્યાસ/સમીક્ષા/સાર/પ્રસ્તાવના, નાટક, નિબંધ, આત્મકથન, ચરિત્રકથન, સાહિત્ય અભ્યાસ: સિદ્ધાન્ત/ ઇતિહાસ/સ્વરૂપ/વિવેચન, ભાષાવિજ્ઞાન, લોકસાહિત્ય, પ્રવાસ.             

‘સંસ્કૃિત’ની બહુ મોટી સિદ્ધિ તો સાહિત્યેતર વિષયોને તેમાં મળેલું સ્થાન છે. એટલા માટે સૂચિમાં આ મુજબના વિભાગો પણ છે : જાહેરજીવન-રાજકારણ-ઇતિહાસ, સમાજકારણ, અર્થકારણ, શિક્ષણ, ધર્મ-તત્ત્વજ્ઞાન, કળા-સંસ્કૃિત, પત્રકારત્વ; અને પુસ્તકોને લગતો વિભાગ ‘સ્વાધ્યાય અને સમીક્ષા’. સર્જનાત્મક લખાણો સિવાયનાં લખાણોમાંથી દરેકને એક કે તેથી વધુ વિષયમાં વર્ગીકૃત કરવા એ કસોટીરૂપ બાબત છે. ઉમાશંકર એકંદર જાહેર જીવનના સંખ્યાબંધ સ્થાનિક, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય પાસાંને લગતી લાંબી-ટૂંકી પ્રાસંગિક નોંધો લખતા. તેનો ‘સમયરંગ’ નામનો વિભાગ સૂચિમાં બીજા ક્રમે છે. તેના પછીના ‘અર્ઘ્ય’ વિભાગમાં એવાં લખાણોની યાદી છે જે તે તંત્રીએ બીજાં પ્રકાશનોમાંથી લીધેલાંહોય. પત્રમ્-પુષ્પમ્, ‘સંસ્કૃિત’ના વિશેષાંકોના વર્ગ પછી લેખકોના નામોની યાદી છેલ્લા ત્રીસમા વિભાગ તરીકે છે.

છેલ્લેથી બીજો વિભાગ, ‘ઉલ્લેખસૂચિ’ એટલે કે ચાવીરૂપ શબ્દોની યાદી એ આ ગ્રંથની અનોખી સિદ્ધિ છે. તેમાં સર્જનાત્મક સાહિત્ય સિવાયનાં લખાણોમાં આવતાં મહત્ત્વનાં વ્યક્તિ/સંસ્થા/કૃતિ/પારિતોષિકો વગેરેનાં નામ તેમ જ નોંધપાત્ર ઘટનાઓને લગતા શબ્દો છે. વધુ પડકારરૂપ છે તે મુખ્ય વિચાર કે વિષય દર્શાવતા શબ્દો. જેમ કે ‘લોકશાહી’, ‘વિજ્ઞાન’, ‘સમાજ’ વગેરે. એટલે જે લેખોમાં ‘લોકશાહી’ને લગતું કંઈ પણ હોય તે દરેકનું ‘સંસ્કૃિત’ના અંકોમાંનું સ્થાન ‘લોકશાહી’ શબ્દની સામે નોંધવામાં આવ્યું છે. ઉલ્લેખસૂચિ ઝડપી વાચન (સ્પીડ રિડીંગ)  અને આકલન પ્રક્રિયાથી તૈયાર થાય છે. દરેક લખાણનું હેતુપૂર્ણ વાચન, તેમાંના કયા શબ્દો ઉલ્લેખ સૂચિમાં આવી શકે તેની તારવણી, અને આવી તારવણી દરમિયાન ઊભો થતો, વધતો  શબ્દરાશિ સતત મનમાં જાગતો રાખવાની સતેજતા અનિવાર્ય હોય છે. પાંચેક હજાર ચાવીરૂપ શબ્દોનો આ  વિભાગ ‘સંસ્કૃિત’ની ઉપયોગિતા ખૂબ વધારી શકે તેવું મૌલિક પ્રદાન છે.

આવી મૌલિકતા કવિતા વિભાગમાં પણ છે. વિશ્વસાહિત્યના આરાધક ઉમાશંકરના ‘સંસ્કૃિત’માં દેશ અને દુનિયાની ભાષાઓની કવિતાઓના સંખ્યાબંધ અનુવાદ વાંચવા મળે છે. તેમાં ભારતનાં રાજ્યો ઉપરાંત અમેરિકા, આફ્રિકા, એશિયા, ઑસ્ટ્રેલિયા અને યુરોપના દેશોની કવિતાઓના અંગેજીમાંથી થયેલા અનુવાદ પણ છે. સૂચિમાં તેમાંથી મોટા ભાગની કવિતાઓનાં મૂળ શીર્ષક મળે છે. કાવ્યાસ્વાદના વિભાગને પણ બિલકુલ આ જ બાબત લાગુ પડે છે. ‘સંસ્કૃિત’ના પાને ઘણું કરીને અનુવાદનાં અંગ્રેજી શીર્ષકો આપેલાં નથી. દુનિયાભરની આવી સો કરતાં વધુ પદ્યરચનાઓનાં અંગ્રેજી નામ, કોઈ પણ ભાષાના સાહિત્યનો ઔપચારિક અભ્યાસ ન ધરાવનાર, તોરલબહેને શોધ્યાં છે. તેમાં ગ્રંથાલય અને માહિતી વિજ્ઞાનની તેમની તાલીમનો પ્રસ્તુત  ઉપયોગ જોઈ શકાય છે. અભ્યાસીઓ સૂચિની મર્યાદાઓ તરફ આંગળી ચીંધી શકશે. પણ તેનાં ઉજળાં પાસાં અનેક છે : એકંદર રચનામાં ડગલે ને પગલે જોવા મળતી સૂઝ, પૃષ્ઠરચના, વિરામચિહ્નોની  ઝીણવટ, યુઝર-ફ્રેન્ડલી બનવાની તમામ કોશિશ અને અન્ય.  એ પણ નોંધવું જોઈએ કે આ વેબસાઈટનો આ સૂચિની મદદથી કરેલો ઉપયોગ અનેક સંકલનો, સંચયો, સંપાદનો, સંશોધનો અને ઉઠાંતરીઓનો સ્રોત બની શકે એમ છે.

ગુજરાતે ઉમાશંકરને સાહિત્યકાર પૂરતાં જ મર્યાદિત રાખ્યા છે. દુનિયા આખાના જાહેરજીવનના પ્રશ્નો જ નહીં પણ સિવિલાઈઝેશન વિશે નક્કર સંદર્ભમાં સતત વિચારનારા પ્રાજ્ઞજન તરીકે એમની મોટાઈ ચૂકી જવાઈ છે. આ માન્યતા ‘સંસ્કૃિત’ સૂચિમાંથી પસાર થતાં બે રીતે દૃઢ થાય છે. એક, સંસ્કૃિતની પોતાની સામગ્રી; અને બે, સંસ્કૃિત વિષયક લેખોનો અઠ્ઠાવીસમો વિભાગ. તેમાં નોંધવામાં આવેલા મોટા ભાગના અભ્યાસો સાહિત્યકાર ઉમાશંકર વિશે જ લખે છે, સિવિલાઇઝેશનના માનવતાવાદી ચિંતક ઉમાશંકર વિશે નહીં.

ગ્રંથના બહિર-રંગમાં ક્યાં ય નોંધાયું નથી પણ આ વર્ગીકૃત સૂચિ ‘સંસ્કૃિત’ની સૂચિનો બીજો ભાગ છે. પોણા ચારસો પાનાંનો પહેલો ભાગ કાલાનુક્રમિત સૂચિ તરીકે ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટે ૨૦૧૧માં પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો (તેના વિશે છ વર્ષમાં એક પણ લેખ લખાયો નથી). સ્વાભાવિક ક્રમમાં આ બીજો ભાગ વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ જેવી માતબર સંસ્થા તરફથી બહાર ન પડે એ વક્રતા છે. ખંતીલા સૂચિકર્તાઓએ તેના પ્રકાશન માટે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીને દરખાસ્ત કરી, જે અકાદમીએ અલબત્ત સ્વીકારી. રાજ્ય સરકારે જેની સ્વાયત્તતા છિનવી લીધી છે તે અકાદમી જ, સ્વાયત્તત્તા માટે લડનારા ઉમાશંકર પરનાં અત્યંત મહત્ત્વના ગ્રંથનું પ્રકાશન કરે એ વળી વધુ વિષાદજનક વક્રતા ! જો કે તેને કારણે, સૂચિના સત્ત્વ-તત્ત્વને હાનિ પહોંચતી નથી. ગુજરાતના જૂજ સૂચિકારોની જેમ તોરલબહેન અને શ્રદ્ધાબહેને તેમનાં વ્યવસાય અને વિષયને કૃતાર્થ કર્યા છે.

‘સંસ્કૃિત’ની વર્ગીકૃત સૂચિમાંથી પસાર થતાં વચ્ચે વચ્ચે અને વેબસાઈટ પર લખાણોમાંથી વાંચવા એ રોમાંચક અનુભવ છે. ઉમાશંકરની વિશ્વના આકલન માટેની ઝંખના નતમસ્તક બની જવાય છે. ક્યારેક ભૂલી જવાય છે કે એ કવિ છે. સામે આવે છે તે પોતાના લોકોના વિચારવિશ્વને દુનિયાભરની વિચાર સામગ્રીથી ન્યાલ કરી દેવા માગતો એક અસાધારણ સાક્ષર ! 

++++++

૨૦ જૂન ૨૦૧૭

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 23 જૂન 2017