રાષ્ટૃીય સ્વયંસેવક સંઘના સ્થાપક ડૉ. કેશવ બલિરામ હેડગેવર જેવા સ્વઘોષિત ટિળકવાદીઓને ગાંધીજીનું નેતૃત્વ કઠ્યું હતું

ભારતને અહિંસાના માર્ગે આઝાદી અપાવવાનું ઐતિહાસિક કામ મહાત્મા ગાંધીના નેતૃત્વમાં થતાં એમને રાષ્ટ્રપિતા ગણાવવાની પ્રચલિત પરંપરા છે. તેનાથી વિપરીત દેશના વર્તમાન ભાજપી શાસકો અને એમની માતૃસંસ્થા રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ ઉપરાંત સહોદર સંગઠનો ગાંધીજીને રાષ્ટ્રપિતા તરીકે સંબોધવામાં સંકોચ અનુભવે છે અને એટલે જ સંઘના કોઈ કાર્યક્રમમાં ગાંધીજીની તસવીર મૂકાય તો એ ન્યૂઝ બને છે. ગાંધીહત્યાનો આરોપ વીર સાવરકરના જૂથની સાથે જ સંઘ પરિવાર ઉપર પણ આવ્યો હતો. દેશના ગૃહમંત્રી તરીકે સરદાર પટેલે એના પર બંધી લગાવી અને ઊઠાવી હતી, પણ ગાંધીહત્યા સુધીના ઝેરી પ્રચારનું વાતાવરણ તૈયાર કરવામાં સંઘનો હાથ હતો, એ વાત છેલ્લે સુધી સરદારે પોતાના પત્રોમાં સ્વીકારી હતી. તેમને એ વાતનું પણ દુ:ખ હતું કે ગાંધીજીની હત્યા થઈ ત્યારે સંઘ પરિવારના લોકોએ મીઠાઈ વહેંચીને તેનો આનંદ મનાવ્યો હતો. (‘આરએસએસ બીજાં ઘણા પાપ અને ગુનાઓ માટે નિ:શંકપણે જવાબદાર છે, પણ આ પાપ (હત્યા) માટે નહીં’, વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ પર સરદારનો 27 ફેબ્રુઆરી, 1948નો પત્ર)

સંઘ પરિવારની પ્રચલિત માન્યતા એવી છે કે આ દેશ કાંઈ ગાંધીએ સર્જ્યો નથી. એનો પાંચહજાર વર્ષ પુરાણો ઇતિહાસ છે. સંઘનિષ્ઠ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી 2 ઑક્ટોબર 2015ના રોજ કોંગ્રેસી શાસકોની પરંપરા જાળવતાં મહાત્મા ગાંધીની સમાધિ રાજઘાટ પર આદર વ્યક્ત કરવા ગયા. ઉપરાંત ટ્વિટ કરીને પણ મહાત્માને શત શત વંદન કર્યાં. ઝારખંડના દુમકામાં પણ એમણે મહાત્મા ગાંધી પ્રત્યે આદરભાવ વ્યક્ત કર્યો, પરંતુ એમની વડાપ્રધાન તરીકેની વેબસાઇટ પર મૂકાયેલાં વ્યાખ્યાન કે ટ્વિટમાં ગાંધીજયંતીએ ક્યાં ય એમણે ‘રાષ્ટ્રપિતા’ શબ્દપ્રયોગ કરવાનું ટાળ્યું છે. એ જુદી વાત છે કે સરકારી પ્રસાર માધ્યમોએ વડાપ્રધાન દ્વારા રાષ્ટ્રપિતાને અંજલિ અર્પવામાં આવી, એવા સમાચાર પ્રસારિત કર્યા હોય, પણ સ્વયં વડાપ્રધાને સ્વયંસેવક તરીકેની શિસ્ત જાળવીને કે અજાણતાં ગત 2 ઑક્ટોબરે મહાત્મા ગાંધી માટે ક્યાં ય રાષ્ટ્રપિતા જેવો શબ્દપ્રયોગ કર્યો નથી.

મહારાષ્ટ્રમાંથી રાષ્ટ્રીય ફલક પર ઉપસેલા લોકમાન્ય બાળગંગાધર ટિળકનું 1 ઓગષ્ટ 1920ના રોજ નિધન થતાં કોંગ્રેસ અને રાષ્ટ્રીય ચળવળમાં એમના ખાલીપાને મહાત્મા ગાંધીએ ભરવાની કોશિશ કરી. રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ(આરએસએસ)ની 1925માં સ્થાપના કરનાર અને ક્રાંતિકારી માર્ગે આઝાદી મેળવવાના આકાંક્ષી ડૉ. કેશવ બલિરામ હેડગેવાર જેવા સ્વઘોષિત ટિળકવાદીઓને ગાંધીજીનું નેતૃત્વ કઠ્યું હતું. એમણે તો પાંડિચેરી જઈને મહર્ષિ અરવિંદ(પૂર્વાશ્રમમાં ક્રાંતિકારી અને બોમ્બ સંસ્કૃિતના સમર્થક એવા પ્રા. અરવિંદ ઘોષ)ને નાગપુરમાં 1920માં મળનારી કોંગ્રેસનું અધ્યક્ષપદ સ્વીકારવા વિનવણી પણ કરી જોઈ હતી. અરવિંદે નન્નો ભણ્યો એ પછી કોંગ્રેસમાં છવાતા ગયેલા સત્યાગ્રહ અને અહિંસાના પ્રણેતા મહાત્મા ગાંધીનું નેતૃત્વ એમણે નાછૂટકે સ્વીકારવું પડ્યું હતું. કોંગ્રેસમાં ગાંધીયુગ બેઠો એટલે ટિળકવાદીએ પોતાને બાજુએ હડસેલાયેલા સમજવા માંડ્યા.

સંઘના દ્વિતીય સરસંઘચાલક માધવ સદાશિવ ગોળવલકર (ગુરુજી) ગાંધીહત્યા પછી 1952માં પણ સાવરકર સાથે પુણેમાં એકમંચ પર આવીને ગાંધીજીની રાષ્ટ્રપિતા ગણાવવાની બાબતમાં ખુલ્લી અસંમતિ વ્યક્ત કરતા જણાયા હતા. 1961માં સંઘના રાજકીય ફરજંદ જનસંઘના નેતા અને સંઘના પ્રચારક પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાયે પણ ‘ગાંધીજી પ્રત્યે તમામ પ્રકારનો આદર ખરો, પરંતુ આપણે તેમને રાષ્ટ્રપિતા કહેવાનું તો માંડી વાળવું કે બંધ કરવું જોઈએ’ એવું જણાવ્યું હતું. આ હકીકત ‘ધ આરએસએસ ઍન્ડ ધ બીજેપી : અ ડિવિઝન ઑફ લેબર’માં એ. જી. નૂરાની જેવા વિદ્વાન અભ્યાસી અને સુપ્રીમ કોર્ટના વરિષ્ઠ ધારાશાસ્ત્રીએ નોંધી છે. ભાજપના અધ્યક્ષ રહેલા નેતા લાલકૃષ્ણ આડવાણી પણ ગાંધીજીને રાષ્ટ્રપિતા માનવાનો સાફ ઇનકાર કરી રહ્યાનું ટાઇમ્સ ઑફ ઈન્ડિયા 17 ઑક્ટોબર 1980ના અંકમાં તેઓ જણાવે છે. આમ છતાં મુંબઈના વાંદરા રેકલેમેશનમાં સમતાનગર ઊભું કરીને યોજાયેલા ભારતીય જનતા પાર્ટીના 1980ના સ્થાપના અધિવેશનમાં સંસ્થાપક અધ્યક્ષ અટલ બિહારી વાજપેયી અને આડવાણી જોડીએ ‘ગાંધીવાદી સમાજવાદ’ને સ્વીકારવાની રજૂઆત કરી ત્યારે એનો વિરોધ કરનાર માત્ર રાજમાતા વિજયારાજે સિંધિયા અને ભૈરોંસિંહ શેખાવત જ હતા. એ અધિવેશન કવર કરનાર આ લેખકે એ વેળા રાજમાતા અને ભૈરોંસિંહના વિસ્તૃત વિરોધ-ઈન્ટરવ્યુ પણ કર્યા હતા.

મહાત્મા ગાંધીની હત્યા કરનાર નથુરામ ગોડસેના રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ સાથેના સંબંધોને સંઘ તરફથી નકારવામાં આવ્યા છે. એમણે 1934માં સંઘ છોડીને હિંદુ મહાસભા સાથે જોડાવાનું પસંદ કર્યું હોવાનું કહી હાથ ખંખેરવાનો પ્રસાય થયો છે. સંઘના સરસંઘચાલક રહેલા પ્રા. રજ્જુ ભૈયાએ ‘આઉટલુક’ની મુલાકાતમાં નથુરામ ગોડસેને કોંગ્રેસી ગણાવવાની કોશિશ કરી હતી. એમ તો સંઘના સંસ્થાપક ડૉક્ટરજી પણ કોંગ્રેસી જ હતા! જો કે મુંબઈમાં ગોપાલ ગોડસે (નથુરામના લઘુબંધુ) સાથેની આ લેખકની ચર્ચા કે તેમણે ઈન્ડિયન ઍક્સપ્રેસને આપેલી મુલાકાતમાં પણ છેલ્લે સુધી ગોડસે પરિવારને સંઘ સાથે સંબંધ જળવાયાનું ભારપૂર્વક સ્પષ્ટ કર્યું હતું. એટલું જ નહીં, ગોપાલ ગોડસે ઘણી વાર સંઘસંચાલિત ’હિંદુસ્તાન સમાચાર’ સંસ્થાની મુંબઈ સ્થિત કચેરીની સ્વજનભાવે 1977-81 દરમિયાન મુલાકાત પણ લેતા રહ્યા હતા. તેઓ પોતાને સંઘના સ્વયંસેવક ગણાવવામાં ગર્વની અનુભૂતિ કરતા હતા. 1965માં જેલમાંથી છૂટેલા ગોપાલરાવનું 2005માં નિધન થયું હતું. પ્રદીપ દળવી લિખિત અને વિનય આપ્ટે દિગ્દર્શિત ‘મી નથુરામ ગોડસે બોલતોય’ નાટક મહારાષ્ટ્રમાં ખૂબ ગાજતું રહ્યું છે.

મહાત્માને સંઘની પ્રાર્થનામાં ‘પ્રાત:સ્મરણીય’ ગણાવાયા છતાં આરએસએસની ગાંધીજી ભણીની દુર્ભાવના અનેક વાર સંઘ પરિવારના સંગઠનોમાં પ્રગટતી રહી છે. 1965માં દિલ્હી મ્યુિનસિપલ કૉર્પોરેશનમાં સંઘ સંલગ્ન નગરસેવકોએ એક ઠરાવમાં મહાત્મા ગાંધીને રાષ્ટ્રપિતા ગણાવવા સામ વિરોધ નોંધાવ્યો હતો. ભાજપના વર્તમાન સાંસદ સાક્ષી મહારાજ મહાત્મા ગાંધીના હત્યારા ગોડસેને ‘દેશભક્ત’ ગણાવે છે, તો વિશ્વ હિંદુ પરિષદનાં સાધ્વી પ્રાચી આર્ય મહાત્માને રાષ્ટ્રપિતા ગણાવવા સામે ખુલ્લો વિરોધ કરે છે. સંઘ પરિવારમાંથી ક્યારેક માગ ઊઠે છે કે મહાત્મા ગાંધીને બદલે સરદાર પટેલને રાષ્ટ્રપિતા જાહેર કરો. કારણ? સરદાર જ વર્તમાન ભારતના સાચા શિલ્પી હતા. માયાવતીની બહુજન સમાજ પાર્ટીની વેબસાઇટ રાષ્ટ્રપિતા તરીકે ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકરને  જાહેર કરે છે. રાષ્ટ્રપિતા તરીકે ક્યારેક સાવકર તો ક્યારેક સુભાષચંદ્ર બોઝને જાહેર કરવાની ઊઠતી માંગ પાછળ મતનું રાજકારાણ જોવા મળે છે.

એકંદરે મહાત્મા ગાંધીની છબીને ધૂમિલ કરવાના ચોફેરથી પ્રયાસો થઈ રહ્યા હોય ત્યારે વડાપ્રધાને મૂકપ્રેક્ષક બનીને આવી ચર્ચાને મોકળાશ બક્ષવાની જરૂર નથી. આવી રાષ્ટ્રભંજક પ્રવૃત્તિને રોકવા તેમણે દેશવાસીઓને ખરા અર્થમાં અપીલ કરવાની જરૂર છે.

સૌજન્ય : ‘ઇતિહાસ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 21 અૉક્ટોબર 2015  

Recounting the personal history of Jawaharlal Nehru is not enough. He is better celebrated by taking forward his vision of swaraj

Jawaharlal Nehru’s birth anniversary gives all those who believe in the swaraj that Gandhi and Nehru took forward from their predecessors and alternatives, an opportunity to recall and revitalise swaraj’s pledges.

If Gandhi had had a daughter — just one — in addition to his four sons and Nehru a son — just one — in addition to his daughter, would those two men have been any different? I cannot say they would have been but certainly, life around would have been different, very different.

Daughters are said to be very close to their fathers. Not discounting that belief, I think, in that daughter Kasturba Gandhi would have had an understanding ally. Prabha, as I might name that imaginary daughter, would have far more effectively, than her mother, been a bridge between the father and his rebellious son Harilal, a much-needed wall between her father and the many inconsiderate disciples who took up an inordinate amount of his time, seeking advice on utterly trivial matters; would have, I think, persuaded him against at least half a dozen of his fasts and above all, put her foot down against his experiments in brahmacharya. Would Prabha have entered her father’s political programmes — in other words, politics? I doubt it. I think she would have laughed off the suggestion. Would she have had an “arranged” marriage? Again, I think not. Having been dissuaded by her father from an early marriage, I think she would have found her own man in someone like Jayaprakash Narayan or Ram Manohar Lohia.

An only daughter of Gandhi, surviving him by many years, decades perhaps, she would have been a figure to reckon with.

Sons of the famous and the powerful are known to be anti-climactically boring. Not devaluing that notion, I think in that son Jawaharlal Nehru would have faced his biggest challenge. If, in keeping with family tradition, the son had to have “lal” ending his name, he could have been named Hiralal. If older than Indira, he would have been seen as Jawaharlal’s natural heir and successor in all that the father was doing. Would he have had it in him to be and to do that? Who can tell? He would most definitely have joined politics and would have exercised a large measure of influence on the father, encouraging him to be closer to the Mahatma and less to theoretical influences from the history of other lands. I believe he would have been an open idealist, not the inscrutable pragmatist that his sister became. He would have been something of a Dara Shikoh to the Shah Jahan in his father. He would have married, of course, a flaming revolutionary, I think, a younger version of Aruna Asaf Ali or Kalpana Joshi.

An only son of Nehru, surviving him he may have been expected to become prime minister but, I would like to imagine, he would have spurned that allure to be the nation’s tribune. And I think Gandhi’s sons would have become even more obscure than they have been, and Indira Nehru would have had a very different, perhaps happier, personal life.

But let me, at this point, inform the reader that this imaginary daughter and son are not wholly imaginary. Kasturba did have a child born to her before Harilal, and while there is no record — unbelievably — to tell us whether “it” was a son or a daughter, there is a chance (and a belief in many who have studied the Mahatma’s writings) that the “balak” he writes of was a girl who died within days of her birth. And it is a recorded fact that Kamala Nehru gave birth to a son who did not survive before Indira was born.

Prabha and Hiralal are more real than we may think. And they would have had a more real sense of the nation’s evolving chemistry than even their insightful fathers. So?

At a time when Mahatma Gandhi’s and Jawaharlal Nehru’s political philosophy, their vision for India, their sense of India’s duties to itself and to the world are being either belittled or denigrated, I would like to imagine what a Prabha Gandhi and a Hiralal Nehru would have had to say or do.

First, Gandhi and Nehru did not belong to their families alone. They brought extraordinary energies to the Congress and to the freedom struggle — but as part of those dynamisms, joining others that went before them, who were as great if not in many ways even greater than them, certainly no less pioneering or innovative.

Second, history does not belong to dynasties, howsoever stunning the roles of individuals in those lines. “Gandhi” and “Nehru” should not be conflated with bloodlines but with timelines, which usher in eras not lineages, epochs not estates, and men who were passionate about India have to be supported with a sense of passion, not of possession.

Third, their task — the greatness of India in freedom and justice — faces its biggest challenge today. A narrow and dangerous bigotry is exploiting our innate pride of nation and reversing the larger gains of the struggle that lay in the idea of a republic of India, not in a revivalist recoil to all that kept us backward in thought, regressive in action and wholly unregenerate in vision.

Jawaharlal Nehru’s birth anniversary gives all those who believe in the swaraj that Gandhi and Nehru took forward from their predecessors and alternatives, Dadabhai Naoroji, Bal Gangadhar Tilak and Gopal Krishna Gokhale foremost among them, an opportunity to recall and revitalise swaraj’s pledges. That swaraj is at the heart of the Preamble to the Constitution, where “we the people” give ourselves, very specifically, the freedoms of thought, expression, belief, faith and worship. In Sanskrit, the phrase is “vicharasya abhivaktaye asthaha, dharmasya upasanayascha swatantrata”. In that form it reads like a powerful injunction. Hindutva cannot ignore it. And in Urdu, it is “azadi, fikr, izhaar, aqide, deen aur ibadat ki”.

It is this freedom, this swatantrata, this azadi that the struggle for freedom was about and it is that which is at stake today.

Nehru’s birth anniversary is therefore not about one man’s chronology, but about one movement’s ideology. And everyone who believes in that movement and ideology is a Prabha and a Hiralal, the non-real yet more than real descendants of those two men.

The writer is a former governor of West Bengal

http://indianexpress.com/article/opinion/columns/true-successors-of-gandhi-nehru/

આજે સમગ્ર વિશ્વમાં ભારતના લોકો પોતાના સૌથી મહાન નેતા મહાત્મા ગાંધીનો ૭૫મો જન્મદિવસ મનાવી રહ્યા છે. આવા પ્રસંગો પર પહેલેથી એવું ચલણ રહ્યું છે કે આપણે આપણા જે નેતાને આદરાંજલિ અર્પિત કરવા માગતા હોઈએ, તેમના જીવન-પ્રસંગના દાખલા દઈએ છીએ. અલબત્ત, ભારતના લોકો મહાત્મા ગાંધીના જીવન અને તેમનાં કાર્યોથી એટલા બધા વાકેફ છે કે આજે હું તેમની જીવનગાથા સંભળાવવા માંડીશ તો એ આ લોકોની બુદ્ધિમત્તાનું એક પ્રકારનું અપમાન જ ગણાશે.

એટલે આજે હું તેમની જીવનગાથાને બદલે ભારતના સ્વતંત્રતાના સંઘર્ષમાં મહાત્માજીના સ્થાન અંગે થોડા વિચારો રજૂ કરીશ. દેશ માટે, દેશની આઝાદી માટે મહાત્મા ગાંધીએ જે સેવા કરી છે, તે અદ્વિતીય છે અને તેમના જેવું બીજું કોઈ ઉદાહરણ નથી. તેમનું નામ આપણા દેશના ઇતિહાસમાં કાયમ માટે સુવર્ણ અક્ષરોમાં લખેલું રહેશે.

ભારતીય ઇતિહાસમાં મહાત્મા ગાંધીના યોગ્ય સ્થાનને સમજવા માટે પહેલાં તો આપણે ભારતમાં અંગ્રેજી રાજનું એક વિહંગમ દૃશ્ય જોઈ લેવું પડશે. તમે સૌ જાણો છો કે અંગ્રેજોએ જ્યારે ભારતની ભૂમિ પર પગલાં પાડ્યાં ત્યારે આપણા દેશમાં દૂધ અને મધની નદીઓ વહેતી હતી, અને એ પણ ખરું કે ભારતની સંપન્નતાથી આકર્ષિત થઈને જ ગરીબી સામે ઝઝૂમી રહેલા અંગ્રેજો સમુદ્ર પારથી અહીં આવ્યા હતા. આજે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ કે રાજકીય ગુલામી અને આર્થિક શોષણને પરિણામે ભારતીય લોકો તો ભૂખમરા અને કુપોષણનો ભોગ બનીને મરી રહ્યા છે અને બીજી તરફ અંગ્રેજ લોકો ભારતનાં સંસાધનોને લીધે અમીર બની ગયા છે, તાજા-તગડા બની ગયા છે.

લાંબા સમયથી અપમાન, અત્યાચાર અને જાતભાતનાં કષ્ટો, યંત્રણાઓને સહન કરીકરીને હવે ભારતના લોકો સમજી ગયા છે કે આપણી અનેક પ્રકારની તકલીફો, સમસ્યાઓનો એક જ ઉકેલ છે – ખોવાયેલી આઝાદીને પાછી મેળવવી. અંગ્રેજોએ ભારતના ભલાને કઈ રીતે હણી નાખ્યું? તેમણે ક્યારે ય પણ દેશના કોઈ પ્રદેશમાં ત્યાંના તમામ લોકો સાથે સંઘર્ષ કર્યો નથી અને તેમણે એક જ સાથે સમગ્ર રાષ્ટ્ર પર કબજો કરવાનો પ્રયાસ પણ ક્યારે ય નથી કર્યો. તેમણે તો ભ્રષ્ટ પદ્ધતિઓ અપનાવીને સમાજના એક નાનકડા વર્ગને પોતાના તરફ ખેંચ્યો, જેથી તે અંગ્રેજો સામે બાંયો ચડાવ્યા પહેલાં જ ઘૂંટણિયાં ટેકવી દે. બંગાળમાં એવું જ તો થયેલું. અંગ્રેજોએ મિરઝાફરને બંગાળનું રાજ સોંપી દેવાનો વાયદો કરીને તેને પોતાની પાંખમાં લઈ લીધો. આ રીતે આઝાદ બંગાળના અંતિમ બાદશાહ સિરાજુદ્દદૌલાને તેમના જ સેનાપતિ મીરઝાફરે ધોખો આપ્યો, પરંતુ બાદશાહના એક હિંદુ સેનાપતિ મોહનલાલે બાદશાહને અંતિમ સમય સુધી સાથ આપ્યો. એ જમાનામાં ભારત ધાર્મિક કે કોમવાદી સમસ્યાઓથી સાવ અજાણ હતું. ભારતના ઇતિહાસના આ કિસ્સા પરથી આપણને શું શીખવા મળે છે? એ જ કે વિશ્વાસઘાતને સમયસર પારખવો અને દબાવી દેવો જોઈએ. આ વિના કોઈ રાષ્ટ્ર પોતાની આઝાદીનું રક્ષણ નથી કરી શક્યું.

કમનસીબે બંગાળમાં થયેલી આ ઘટનાઓથી ભારતના લોકોની આંખો ઊઘડી શકી નથી. બંગાળમાં સિરાજુદ્દદૌલાના પરાજયથી ભારતના લોકોએ કોઈ બોધપાઠ ગ્રહણ કર્યો હોત અને અંગ્રેજો વિરુદ્ધ એક સહિયારો સંગઠિત મોરચો ખોલ્યો હોત તો ભારતની ભૂમિ પરથી આ અનિચ્છનીય વિદેશીઓને ઉખાડી ફેંકવામાં તેઓ સફળ થયા હોત. આપણી આઝાદીના રક્ષણ માટે લોકો લડ્યા નથી એવું તો કોઈ કહી શકે એમ નથી. પરંતુ તેઓ પોતાની લડાઈ સંગઠિત થઈને લડી શક્યા નહીં, સંઘર્ષને સહિયારો બનાવી શક્યા નહીં. પછી અંગ્રેજોએ જ્યારે દક્ષિણમાં ટીપુ સુલતાન પર હુમલો કર્યો. ત્યારે ટીપુ સુલતાનને બચાવવા માટે ન તો મધ્ય ભારતમાંથી મરાઠા આગળ આવ્યા, ન ઉત્તરમાંથી શીખ. બંગાળના પતન પછી પણ જો ઉત્તર ભારત અને ટીપુ સુલતાન એકજૂથ થઈ ગયા હોત, તો અંગ્રેજોને હાંકી કાઢવાનું શક્ય બન્યું હોત. કમનસીબે એવું ન થઈ શક્યું. આવા જ સંજોગોને કારણે અંગ્રેજો એક પછી એક પ્રદેશ પર હુમલો કરવામાં, તેને જીતવામાં અને એ રીતે ધીમે-ધીમે સમગ્ર દેશ પર છવાઈ જવામાં સફળતા હાંસલ કરી શક્યા. ભારતીય ઇતિહાસના આ પીડાદાયક અધ્યાય પરથી આપણને બોધપાઠ મળ્યો કે એકતા વિના, સંગઠિત થયા વિના આપણે દુશ્મનની સામે ન તો ટકી શકીએ અને ન તો આઝાદી મેળવી શકીએ. કદાચ આઝાદી મળી પણ જાય તો ય તેનું રક્ષણ એકતા સાધ્યા વિના થઈ શકે નહીં.

આપણી ભારતીયોની આંખો બહુ મોડી મોડી ખૂલી શકી છે. આખરે ઈ.સ. ૧૮૫૭માં ભારતીયો જાગ્યા. દેશના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં તેમણે અંગ્રેજો પર હુમલા કર્યા. અંગ્રેજ ઇતિહાસકારોએ તેને સિપાહીઓનો બળવો ઠેરવ્યો. આપણે તેને આઝાદીનું પહેલું યુદ્ધ કહ્યું. આ સંઘર્ષની શરૂઆતમાં આપણે અંગ્રેજોને આસાનીથી હરાવ્યા, પરંતુ પછી બે કારણોને લીધે આપણે આખરી વિજય હાંસલ કરી શક્યા નહીં. એક તો આ સંઘર્ષમાં સમગ્ર દેશના લોકોએ હિસ્સો ન લીધો અને એના કરતાં પણ મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્ય એ હતું કે આપણા સૈનિકો દુશ્મનના સૈનિકો કરતાં તક્નિકી રીતે નબળા હતા.

ઈ.સ. ૧૮૫૭ની હાર પછી અંગ્રેજોએ ભારતના લોકોનાં હથિયારો છીનવી લીધાં. આપણને અસહાય બનાવી દીધા. આગળનાં ૩૦ વર્ષ સુધી આપણે અત્યંત લાચાર, ઉદાસ, નિરાશ બની રહ્યા. પછી ઈ.સ. ૧૮૮૫માં ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના ઉદ્દભવને કારણે રાજકીય ચેતનાની લહેર ઊઠી. કૉંગ્રેસ પોતાના પ્રારંભિક કાળમાં થોડી ઉદારવાદી પ્રકારની હતી. પ્રારંભમાં તે અંગ્રેજો પાસેથી કાયદાકીય રીતે પૂર્ણ આઝાદીની માગણી મૂકતાં ગભરાતી હતી. પછી ૨૦ વર્ષના ટૂંકા સમયગાળામાં કૉંગ્રેસમાં નવો પ્રાણ ફૂંકવામાં આવ્યો. આ નવા દોરમાં આપણને અરવિંદ ઘોષ જેવા નેતા મળે છે, જે ભારત માટે પૂર્ણ સ્વતંત્રતાની માગણી કરે છે. આ માગની સાથે-સાથે જ કેટલાક ઉગ્ર ઉપાયો પણ અજમાવાનું શરૂ થાય છે. બંગભંગનો પ્રતિકાર કરીને બ્રિટિશ ચીજવસ્તુઓનો બહિષ્કાર કરવાનું શરૂ થાય છે. પછી પ્રતિકારની આ રીતભાતો ધીમે ધીમે દેશના અન્ય પ્રદેશોમાં પણ ફેલાવા લાગે છે. ભારતીય યુવાનો માત્ર આર્થિક બહિષ્કારથી સંતુષ્ટ ન રહ્યા. તેમણે ક્રાંતિકારી યુવાનોને તોડફોડ વગેરેની તાલીમ લેવા માટે બૉમ્બ અને પિસ્તોલ પણ મોકલ્યાં. અને અહીંના યુવાનો રશિયા તથા આયરલૅન્ડ વગેરેમાં અપનાવાયેલા ક્રાંતિકારી તરીકાઓનું અધ્યયન કરવા લાગ્યા.

ગયા વિશ્વયુદ્ધમાં કપટી અંગ્રેજ રાજનેતાઓએ ભારતીય નેતાઓને ખોટા વાયદાઓ કરીને તેમને છેતર્યા જ હતા. પરિણામે ભારતનું લોહી અને પૈસા અંગ્રેજોની સેવામાં લગાવાયાં અને તેનાથી ભારતની ગુલામીની જંજીરો વધારે મજબૂત બની ગઈ હતી. પરંતુ, અહીં એટલું તો કહેવું જ પડશે કે ભારતીય ક્રાંતિકારીઓ અંગ્રેજો થકી છેતરાયા નહીં અને તેઓ દેશમાં ક્રાંતિ માટે યથાશક્તિ જોતરાયા. દેશના કમનસીબે તેઓ નિષ્ફળ ગયા.

પછી એ યુદ્ધ પૂરું થયું. અંગ્રેજોએ આઝાદીનો વાયદો કર્યો હતો, એટલે ભારતીય નેતા તેમની પાસે આઝાદીની માગણી કરવા લાગ્યા. એ વખતે પહેલી વાર તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે તેમની સાથે તો વિશ્વાસઘાત કરવામાં આવ્યો છે. ઈ.સ. ૧૯૧૯માં તેમની આ માગણીના જવાબમાં રૉલેટ ઍક્ટ કે કાળો કાનૂન લાદવામાં આવ્યો. જે થોડી ઘણી આઝાદી બચી હતી, તેને પણ આ કાયદાએ છીનવી લીધી હતી. લોકોએ જ્યારે આ કાળા કાયદાનો વિરોધ કર્યો, તો જલિયાંવાલા બાગ જેવા નરસંહાર થયા. વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન ભારતીય લોકોએ જે ત્યાગ કરેલો અને બલિદાન આપેલું, તેના બદલામાં તેમને અંગ્રેજો તરફથી બે પુરસ્કાર મળ્યાં – રૉલેટ ઍક્ટ અને જલિયાંવાલા બાગ.

આ ઘટનાઓએ ભારતીયોને સ્તબ્ધ કરી દીધા. જાણે લોકોને થોડા સમય માટે લકવો જ મારી ગયો. આઝાદી માટેના તમામ પ્રયાસોને અંગ્રેજોની સેનાઓએ ખરાબ રીતે કચડી નાખ્યા હતા. વિધાનસમ્મત આંદોલન, બ્રિટિશ વસ્તુઓનો બહિષ્કાર અને સશસ્ત્ર ક્રાંતિ- આ બધામાં આઝાદી મેળવવાની એક જેવી જ નિષ્ફળતાને લીધે ભારતીયોના મનમાં આશાનું કોઈ કિરણ બાકી બચ્યું નહોતું. તેમનાં હૃદય આક્રોશથી છલોછલ હતાં અને તેઓ અંધારામાં ભટકી રહ્યા હતા. સંઘર્ષની કોઈ નવી પદ્ધતિ કે નવા હથિયાર માટે ફાંફાં મારી રહ્યા હતા.

મનની શૂન્યતાની આવી ક્ષણોમાં મહાત્મા ગાંધીનો ઉદય થયો. તેઓ પોતાની સાથે લાવ્યા અસહયોગની, સત્યાગ્રહની એક અભિનવ, અનોખી પદ્ધતિ. એવું લાગ્યું જાણે વિધાતાએ જ આઝાદીનો માર્ગ દેખાડવા માટે તેમને મોકલ્યા હતા. ક્ષણભરમાં સમગ્ર દેશ આપોઆપ જ તેમની સાથે જોડાઈ ગયો. દરેક ભારતીય ચહેરો આત્મવિશ્વાસ અને આશાની ચમકથી દમકવા લાગ્યો. આખરી વિજયની આશા ફરી જાગી ઊઠી.

ત્યાર પછીનાં ૨૦ વર્ષો સુધી મહાત્મા ગાંધીએ ભારતની મુક્તિ માટે કાર્ય કર્યું અને તેમની સાથે સાથે ભારતીય જનતા પણ સંઘર્ષ કરતી રહી. ઈ.સ. ૧૯૨૦માં ગાંધીજી આગળ ન આવ્યા હોત તો કદાચ આજે પણ ભારત એવું જ અસહાય હોત, એવું કહેવામાં જરાય અતિશયોક્તિ નહીં ગણાય. ભારતીય આઝાદી માટે તેમની સેવાઓ અનન્ય-અતુલ્ય રહી છે. કોઈ એક એકલો માણસ એ સંજોગોમાં એક જિંદગીમાં આટલું બધું ન કરી શક્યો હોત.

ઈ.સ. ૧૯૨૦થી દેશની જનતા મહાત્મા ગાંધી પાસેથી બે બાબતો શીખી. આ એવી બાબતો છે જેના વિના આઝાદી મળી શકે નહીં. પહેલી બાબત છે, મનમાં દેશ માટે સમ્માન અને સાથે-સાથે આત્મસમ્માન, અને બીજી વાત છે દેશભરમાં ફેલાયેલું એક એવું સંગઠન, જે દેશનાં અંતરિયાળ ગામડાંઓ સુધી ઉપસ્થિત છે. હવે આઝાદીનો સંદેશ દરેક ભારતીયના મનમાં સમાઈ ગયો છે. તેમની સાથે સમગ્ર દેશનું પ્રતિનિધિત્વ કરનાર એક રાજકીય સંગઠન પણ છે. આ રીતે આઝાદીનો અંતિમ સંઘર્ષ કરવાનો સમય આવી ગયો છે.

મહાત્મા ગાંધીએ આઝાદીના આ પથ પર આપણા પગ મજબૂતીથી જમાવી દીધા છે. તેઓ અને અન્ય નેતાઓ આજે જેલના સળિયા પાછળ છે, એટલે જે કામ મહાત્મા ગાંધીએ શરૂ કર્યું છે, તેને આજે દેશવાસીઓએ પૂરું કરવાનું છે. જે લોકો દેશમાં રહે છે, તેમણે અને જેઓ દેશની બહાર છે, તેમણે પણ આ કામ પૂરું કરવાનું છે.

(સપ્રેસ)

અનુ. દિવ્યેશ વ્યાસ

(બીજી અૉક્ટોબર, 1943ના રોજ ગાંધીજીના પંચોતેરમા જન્મદિવસ નિમિત્તે બૅંગકોક રેડિયો પરથી સુભાષાચંદ્ર બોઝે કરેલા પ્રસારણનો અંશ. મૂળ અંગ્રેજીમાંથી ‘ગાંધી માર્ગ’ના સંપાદક અને પ્રસિદ્ધ પર્યાવરણવિદ અનુપમ મિશ્રે કરેલા અનુવાદ પરથી)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 10-11