ये तस्वीर 1938 की है. महात्मा गांधी महाराष्ट्र में सेवाग्राम आश्रम में. (फोटोः कनु गांधी)

महात्मा गांधी के सेक्रेटरी के तौर पर काफ़ी सालों तक काम करने वाले, और उनके वंशजों में से एक कनु गांधी ने उनकी 2,000 से अधिक तस्वीरें ली थीं.

इनमें से कई तस्वीरें सालों तक गुमनाम रहीं.

इनमें से गांधी की ज़िंदगी के अंतिम दशक की 92तस्वीरों को बड़े ही एहतियात से नज़र फ़ाउंडेशन ने मोनोग्राफ़ के रूप में सहेजा है.

नज़र फ़ाउंडेशन की बुनियाद जाने-माने फ़ोटोग्राफ़र प्रशांत पंजियार और दिनेश खन्ना ने रखी थी.

कनु गांधी को उनके माता-पिता ने 20 साल की उम्र में गांधी की मदद करने को सेवाग्राम भेज दिया था.

1945 का साल और मुंबई का बिरला हाउस. गांधी अपना वज़न देखते हुए. (फोटोः कनु गांधी)

वो मेडिकल की पढ़ाई करना चाहते थे लेकिन फिर उन्हें फ़ोटोग्राफ़ी में दिलचस्पी पैदा हो गई.

महात्मा गांधी असहयोग आंदोलन के बीच दर्जनों बार भूख-हड़ताल पर रहे.

मशहूर फ़ोटोग्राफ़र संजीव सेठ बताते हैं, ''अपने वज़न पर हमेशा नज़र रखने वाली ये तस्वीर उस इंसान के बारे में बहुत कुछ कहती है''.

साल 1940, सेवाग्राम में कड़ी धूप से बचने के लिए सिर पर तकिया रखे गांधी. (फोटोः कनु गांधी)

कनु गांधी आमतौर पर महात्मा गांधी के आस पास ही रहते थे. ऐसे में कई ऐसे अंतरंग और एकांत के पल उनके कैमरे में क़ैद हो गए.

अक्टूबर 1938 में सड़क पर फंसी गांधी की गाड़ी को धक्का देते पठान और कांग्रेस कार्यकर्ता. (फोटोः कनु गांधी)

उत्तर-पश्चिम सीमा प्रांत में एक बार गांधी की गाड़ी कुछ ऐसे ही फंस गई थी. कनु गांधी ने महात्मा गांधी के साथ देश-दुनिया जगह जगह यात्राएं की.

नवंबर 1938 में अबोटाबाद में महात्मा गांधी और कस्तूरबा. (फोटोः कनु गांधी)

गांधी के जीवन के अंतिम दशक में कई अहम घटनाएं और क्षण गुज़रे. कनु की तस्वीरों में उन सबकी कहानी क़ैद है.

इन तस्वीरों में गांधी कई भाव में दिखते हैं. गहरे चिंतन में, तो कभी प्रसन्न, तो कभी चिंतित, तो कभी अपने समर्थकों के साथ.

मार्च 1939 में तीन दिनों के उपवास के दौरान गुजरात के राजकोट में गांधी. (फोटोः कनु गांधी)

तीन दिनों के उपवास के दौरान गांधी की मालिश करती हुई उनकी बड़ी बहन रालियातबेन और एक रिश्तेदार.

सेवाग्राम में एक ईसाई और दलित लड़की के विवाह के दौरान गांधी और कस्तूरबा (फोटोः कनु गांधी)

ये तस्वीर साल 1940 की है.

संजीव सेठ के अनुसार कस्तूरबा गांधी के जीवन के अंतिम महीनों की तस्वीर. (फोटोः कनु गांधी)

साल 1944 में पुणे के आगा ख़ा पैलेस के एक बिस्तर पर कस्तूरबा गांधी अचेत अवस्था में लेटी हुई हैं.

गांधी आजादी के एक अहम नायक सुभाष चंद्र बोस के साथ. (फोटोः कनु गांधी)

1938 की एक ऐतिहासिक तस्वीर जिसमें महात्मा गांधी और सुभाष चंद्र बोस हल्के-फुल्के अंदाज़ में बातचीत करते हुए. पीछे कस्तूरबा साड़ी का पल्लू खींचती हुईं दिखाई दे रही हैं.

वैसे तो गांधी और सुभाष के बीच के संबंध जटिल रहे, उनके बीच काफ़ी मतभेद भी रहे.

सेठ कहते हैं, "इसे हम एक अविस्मरणीय तस्वीर कह सकते हैं. यहां भारत के दो बड़े नेता एक ही फ्रेम में हैं."

नोबेल पुरस्कार विजेता रविंद्रनाथ टैगार के साथ गांधी पश्चिम बंगाल के शांति निकेतन में. (फोटोः कनु गांधी)

1940 में खिंची गई इस तस्वीर में गांधी और टैगोर चिंतन-मनन करते दिखाई दे रहे हैं.

बंगाल, असम और दक्षिणी भारत की रेल यात्रा के दौरान हाथ फैलाकर दान जुटाते गांधी. (फोटोः कनु गांधी)

महात्मा गांधी भारत में दलितों की मौजूदा दशा के प्रति ख़ासे चिंतित रहा करते थे. उन्होंने 1945-46 के दौरान तीन महीने लंबी रेल यात्रा की और जगह-जगह जाकर धन जुटाया था.

इसी संदर्भ में उन्होंने एक बार कहा था, "मैं बनिया हूं. मेरे लोभ का कोई अंत नहीं है."

कस्तूरबा की मौत फरवरी 1944 में हो गई थी. उनके शव के पास शांत मुद्रा में बैठे गांधी.

कनु गांधी अकेले ऐसे शख़्स थे जो महात्मा गांधी की किसी भी पल की तस्वीर ले सकते थे. लेकिन कई मौक़े ऐसे आए जब गांधी ने उन्हें फ़ोटो खींचने से रोका-टोका भी.

ऐसा ही एक पल था जब कस्तूरबा का निष्प्राण शरीर पुणे के आग़ा खां पैलेस में गांधी की गोद में था.

कुछ रिपोर्ट के अनुसार गांधी ने कहा था, "60 सालों का लंबा साहचर्य, अब मैं उसके बिना जीवन की कल्पना भी नहीं कर सकता."

ये विडंबना ही रही कि गांधी के साथ साए की तरह रहने वाले कनु उनके अंतिम पलों में उनके पास नहीं थे.

कनु गांधी की मौत फ़रवरी 1986 में उत्तरी भारत में धार्मिक यात्रा के दौरान हार्ट अटैक से हो गई थी.

(सारी तस्वीरें : कनु गांधी, © गीता मेहता, आभा और कनु गांधी की वारिस)

बीबीसी संवाददाता, 11 जनवरी 2016

http://www.bbc.com/hindi/india/2016/01/160111_mahatma_gandhi_rare_pictures_gallery_sk

For English link :

http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-india-35259671

દક્ષિણ આફ્રિકાથી ભારત પરત ફર્યા પછી દેશમાં અમદાવાદમાં કોચરબ ખાતે આશ્રમ સ્થાપીને ગાંધીજીએ આશ્રમીજીવન એટલું જ સત્યાગ્રહી જીવન આરંભ્યું એ પવિત્ર ભૂમિ પર – રચના અને સંઘર્ષ બંને કામો સમાંતરે કરતા રહીને ગાંધીને ખરા અર્થમાં જીવનાર – ચુનીભાઈ વૈદ્યના સ્મૃિતગ્રંથ ‘અગ્નિપુષ્પ’ના લોકાર્પણનો કાર્યક્રમ યોજાયો. દિવસ હતો, ૧૯ ડિસેમ્બર ને શનિવાર. ઢળતી બપોરે કાર્યક્રમ સ્થળ પર એકાદ કલાક પહેલાં પહોંચવાનું થયું ત્યારે ખુરશીઓ ગોઠવાઈ રહી હતી. સ્ટેજ સજી ચૂક્યું હતું. ડિસેમ્બરની ઠંડીમાં બપોરના કૂણા તડકા અને મંદ સ્વરે સંભળાતા ગાંધીગીતોથી વાતાવરણ બની રહ્યું હતું. આમંત્રિતો આવ્યાં તેમ વિશેષ ઉપસ્થિત મહાનુભાવો પણ આવ્યા. જેમાં ખરા અર્થમાં ન્યાયાધીશ રહેનારા ચંદ્રશેખર ધર્માધિકારી હતા, વંચિતોના વકીલ ગિરીશ પટેલ હતા, કંપની અને સરકારની મિલીભગતથી થઈ રહેલા વિકાસની દોટમાં જમીન ખોઈ રહેલાં આદિવાસી-ખેડૂતોના હામી પી. રાજગોપાલ હતા, કાર્યક્રમના આયોજક ગુજરાત લોકસમિતિના અધ્યક્ષ ગોવિંદભાઈ રાવલ હતા અને નિસબતના કામમાં હંમેશની ઉપસ્થિતિ રાખનારા પ્રકાશ ન. શાહ પણ હતા જ હતા. નિશ્ચિત સમય કરતાં લગભગ વીસેક મિનિટ મોડે જ્યારે અધ્યાપક અને કાર્યક્રમના સંચાલક સંજય ભાવેએ માઈક પર તેમનો સંવેદનસભર ધ્વનિ સંભળાવ્યો, ત્યાં સુધીમાં એવી ખાતરી થઈ ચૂકી હતી કે આ એક પરફેક્ટ કાર્યક્રમ થવાનો છે.

સુશ્રી મેઘશ્રી ભાવેએ સાને ગુરુજીની પ્રાર્થના ‘ખરો તો એક છે ધર્મ જગતને અર્પણનો …’ ગાઈને કાર્યક્રમની શુભ શરૂઆત કરાવી. સંજય ભાવેએ મંચસ્થ મહાનુભાવોનો પરિચય કરાવ્યો અને કાર્યક્રમમાં સામેલ થનારા સામાન્યજન, આંદોલનવીરો, પત્રકારો, સામાજિક કાર્યકર્તા અને દૂરસુદૂરથી આવેલા ચુનીકાકાના ચાહકોનો આભાર માન્યો. વિગતે ચુનીકાકાની અને થોડી પુસ્તક વિશે પણ વાત મૂકી. સંજય ભાવેએ ચુનીકાકાના હયાતીમાં જ તેમના વિશે ગ્રંથ તૈયાર થવો જોઈએ તે માટે વરાયેલી અભિવાદન-સંપાદન સમિતિ અને એ પછી આગળ વધેલા કામ વિશે ટૂંકમાં વિગત આપી. પણ પછી ગ્રંથમાં જોડાનાર સહુની વ્યસ્તતા અને અન્ય કારણોસર કામમાં આવેલી શિથિલતા અને એ પછી ઇલાબહેન પાઠકની માંદગી-અવસાન એ પછી ચુનીકાકાનું અવસાન વગેરે કારણોસર ગ્રંથ તેમની હયાતીમાં પ્રકાશિત ન થઈ શક્યો તેનો ઊંડો ખેદ વ્યક્ત કર્યો. ગ્રંથના સંપાદક કેતન રૂપેરાએ સંપાદકીયમાં કરેલા તેના ઉલ્લેખ વિશે પણ વાત કરી. પણ હવે આજે ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે તેનો આનંદ છે ત્યારે ચુનીકાકાની હાજરી નહીં હોવાનો રંજ પણ વ્યક્ત કર્યો.

ચિત્રમાં ડાબેથી, પ્રકાશભાઈ ન. શાહ, ગોવિંદભાઈ રાવલ, ગિરીશભાઈ પટેલ, ચન્દ્રશેખર ધર્માધિકારી તથા પી.વી. રાજગોપાલ દૃષ્ટિમાન છે. [છબિસૌજન્ય : અશ્વનિકુમાર ચૌહાણ]

પુસ્તકવિમોચન કાર્યક્રમમાં સામાન્યપણે જોવા મળે છે એમ અહીં પુસ્તક/ગ્રંથને ગિફ્ટ પૅક કરવામાં નહોતા આવ્યા, બલકે ચુનીભાઈ વૈદ્યને તેમના આસામનિવાસના સ્મરણરૂપે આસામની બહેનોએ આપેલા ગમછામાં ગ્રંથને વીંટાળીને રાખવામાં આવ્યા હતા. જેવી સુંદરતા અને નજાકત આ ગમછામાં હતી એવી જ નાજુક રીતે મંચસ્થ મહાનુભાવો દ્વારા તેના પડ ખોલવામાં આવ્યા. આ દૃશ્ય એક પ્રકારની કલાત્મકતા અને સુંદરતા ખડું કરતું હતું. જેવો ગ્રંથ ઊંચકાયો અને સૌ ઉપસ્થિતોએ જોયો એ સાથે જ ‘મંગલ, મંગલ, મંગલ હો … શુભ મંગલ મંગલ મંગલ હો …’ ગીત વાતાવરણમાં ગુંજી ઉઠ્યું. સાથે જ સંચાલક દ્વારા જાહેરાત કરવામાં આવી કે રૂપિયા ૨૫૦ની કિંમતના ગ્રંથની વેચાણકિંમત આજના દિવસે જ માત્ર ૧૦૦ રૂપિયા રાખવામાં આવી છે. વિમોચન થયા પછી સંચાલકે ટૂંકાણમાં પુસ્તકના કુલ પાનાં, ફોટોગ્રાફ્સ, તેના  વિભાગ—જીવન, સમિરન અને મંથન—ઉપરાંત લખાણો વિશે અછડતી માહિતી હતી અને ગ્રંથનું સંપાદન સંભાળવારા કેતન રૂપેરાને પોતાનો અનુભવ રજૂ કરવા આમંત્રણ આપ્યું.

સ્વાભાવિક સંશોધનવૃત્તિથી ધ્યાનાકર્ષક સંપાદન પૂરું પાડનાર સંપાદક સ્ટેજ પર પોતાના અનુભવ જણાવવા આવ્યા. પોતાની કેફિયત માંડતા તેમણે ગ્રંથના અનુભવ અંગે ‘સંપાદક વક્તવ્ય આપે એ કરતાં, લખેલું વાંચે એ કદાચ સંપાદકીય કાર્યને વધારે શોભે’ કહીને ઘણું ખરું વાંચીને જ સંપાદકીય સફર વર્ણવી. વર્ષ ૨૦૦૫માં પત્રકારત્વનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો ત્યારે ગુજરાતમાં ચુનીકાકા જેવી કોઈ ઘટના છે, તેનાથી બેખબર પત્રકાર લેખકે એક વાર તેમના વિશેનું સંપાદન હાથ પર લીધા પછી તેમાં કેવા ઓતપ્રોત થઈને કાર્ય પૂરું કર્યું તેનું બખૂબી બયાન કર્યું. ચુનીકાકાના આંદોલનોનું મુખપત્ર બની રહેલા ‘લોકસ્વરાજ’ના લખાણોમાં કેવી રીતે ખૂંપવાનું થયું અને તેમાંથી પાછાં વળવાનો પ્રશ્ન કેવો વિકટ થઈ પડ્યો તે અંગે પણ વાત મૂકી.

એ પછી ગોવિંદભાઈ રાવલને વક્તવ્ય માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું. ગુજરાત લોકસમિતિના અધ્યક્ષ ગોવિંદભાઈ રાવલનો ચુનીકાકા સાથેનો નાતો લાંબા અરસાનો. તેમણે ચુનીકાકા સાથેના પોતાના મૈત્રીભર્યો સંબંધો વિશે જણાવ્યું. આ સાથે ચુનીકાકાની સમાજના વંચિતો પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાના વાત આગળ વધારી, પણ ઉધરસે તેમના વક્તવ્યને ટૂંકાવી દીધું. તેમનાથી જેટલું પણ બોલી શકાયું તેમાં કહ્યું કે થોડાં વર્ષો પહેલાં તેમણે ચુનીકાકા વિશે ‘લોકસ્વરાજ’માં લેખ લખ્યો હતો તેનું શીર્ષક ‘અગ્નિપુષ્પ’ આપ્યું હતું. ગ્રંથનું નામ પણ એ જ રહેતાં તેમણે આનંદ વ્યક્ત કર્યો. (આ અંગે સંપાદક સાથે વ્યક્તિગત વાતચીતમાં જાણવા મળ્યું કે ગ્રંથના પરામર્શક પ્રકાશ ન. શાહ અને તેમની વચ્ચેના સંવાદમાંથી ઊભરી આવેલું આ નામ, વર્ષો અગાઉ ગોવિંદ રાવલે લખેલા લેખનું શીર્ષક પણ હતું એ જાણતા તેમને સુખદ આશ્વર્ય થયું હતું. પછીથી ગોવિંદભાઈએ તે લેખ પણ મોકલી આપ્યો.)

પ્રકાશ ન. શાહે તેમના વક્તવ્યની શરૂઆત કબીરના દોહા ‘ગુરુ-ગોવિંદ દોનો ખડે …’ની પંક્તિ પર આગળ વધતા ‘ગોવિંદ-ગિરીશ દોનો બૈઠે, કિસકો લાગું પાય …’ કહીને કરી. ગંભીરમાં ગંભીર વાતને પણ હળવાશથી મૂકી આપતા પ્રકાશ ન. શાહના વક્તવ્યથી પરિચિત શ્રોતાઓ માટે સ્વાભાવિક ક્રમમાં જ આ અપેક્ષિત હતું. ચુનીકાકા સાથેના તેમના સંબંધો, તેમની આત્મીયતા અને બંને એકબીજા સાથે મતભેદના મુદ્દે કેટલી છૂટછાટ લઈ શકતા હતા તેની વાત કરી. ચુનીકાકાના જાહેર જીવન વિશે એક લટાર પણ મરાવી, તો ય પ્રકાશભાઈનું વક્તવ્ય ટૂંકું રહ્યું. ચુનીકાકાએ કટોકટી દરમિયાન જેલના દિવસોમાં જેમને પોતાના ‘વારસ’ ઘોષિત કર્યા હતા એવા પ્રકાશ ન. શાહ થોડું લાંબુ બોલીને પણ શ્રોતાઓને વધુ મજા કરાવી શક્યા હોત અને તેમ છતાં વકતવ્ય માહિતી-જ્ઞાન-અનુભવવર્ધક રહ્યું હોત!

ખેર, એ પછી સંજય ભાવેએ નર્મદા આંદોલન વખતે સામે અને મહુવા આંદોલન વખતે સાથે એવા ગિરીશભાઈની ઍકૅડૅમિક કરિયર વિશે ઓછી જાણીતી વિગતો પૂરી પાડીને ગિરીશ પટેલને નોતર્યા. ગિરીશભાઈએ પણ પોતાના સંબંધો ચુનીકાકા સાથે કેવા રહ્યાં, તેઓ આંદોલનમાં કેવી રીતે એકમેકને સાથ આપતાં અને વિચારભેદ સાથે પણ કેવી રીતે કામ પાર પાડતા એ મુદ્દા પોતાના વક્તવ્યમાં વણ્યાં. ગિરીશભાઈ આવ્યા ત્યારે કાર્યક્રમ તેની ‘પિક’ પર જઈ રહ્યો હતો, પણ કેમ જાણે ગિરીશભાઈ આ વખતે કાયમની જેમ ખીલી ન શક્યા એવું લાગ્યું. છેલ્લે જ્યારે તેમને વિજયસિંહ પરમાર લિખિત કનુભાઈ કળસરિયાના જીવનસંસ્મરણોના પુસ્તક ‘પીડ પરાઈ જાણે રે’ વખતે સાંભળ્યા હતા ને ધન્ય થવાયું હતું એનું પુનરાવર્તન ન થયું, તેનો ખેદ.

ગિરીશભાઈનું વક્તવ્ય પૂરું થતા કાર્યક્રમમાં શાંત-સ્થિર થઈને દોઢ કલાકથી બેસેલા શ્રોતાઓમાં થોડી ચણભણ જોવા મળી. કાર્યક્રમ થોડો લંબાઈ રહ્યો હોય તેમ લાગ્યું. પણ પી. રાજગોપાલે આવીને પોતાની દક્ષિણી શૈલીમાં હિન્દીમાં જે વક્તવ્ય આપ્યું તેનાથી શ્રોતાઓનો કંટાળો દૂર થયો. ચુનીકાકાના જાહેરજીવનનું ફલક કેટલું વ્યાપક રહ્યું છે, તેનો અંદાજો પી.રાજગોપાલ પોતાના વક્તવ્યમાં કરાવી શક્યા. કહેવાતા વિકાસની દોટમાં જેઓ ભોગ બને છે તેઓ તો તેમાંથી મુક્ત થાય જ પણ જેમના દ્વારા (સરકાર, કંપની વગેરે) તેમનો ભોગ લેવાઈ રહ્યો છે તેઓ પણ તેમની વધુ મહત્ત્વાકાંક્ષા, લાલચ, ભ્રષ્ટાચાર વગેરેમાંથી મુક્ત થાય એવા ગાંધીવિચાર સાથે જોડતા ‘ટ્રાન્સફોર્મેશન ઑફ પોલિટિક્સ’ની વાત કરીને કંટાળેલા શ્રોતાઓમાં તાજગી લાવી દીધી હોય એમ જણાયું. શ્રોતાઓમાંથી મોટાભાગનાએ પહેલી વાર જ સાંભળવા મળ્યા હોય એવા પુસ્તકોના સંદર્ભ ટાંકીને પી. રાજગોપાલે સરકાર કે કંપની સાથે બાથ ભીડનાર માણસ કેવા અભ્યાસી હોવા જોઈએ તેનો પણ દાખલો પૂરો પાડ્યો.

કાર્યક્રમ આટલો આગળ વધ્યો ત્યારે ચંદ્રશેખર ધર્માધિકારીની ઉપસ્થિતિ વિસરાઈ ચૂકી હોય એમ લાગ્યું, પરંતુ જેવા તેઓ માઈક પર આવ્યા, તેમણે પોતાની વાતોથી શ્રોતાઓને જકડી લીધા. ચંદ્રશેખરનું વક્તવ્ય અભ્યાસીઓએ કાન દઈને સાંભળવા જેવું હતું. એમાં ય તેઓ ન્યાયમૂર્તિ બન્યા ને વિનોબા ભાવેના આશીર્વાદ લેવા ગયા ત્યારે તેમણે કહ્યું કે તું નર્કમાં જઈશ, પૂછ્યું કેમ? તો વિનોબા કહે, ન્યાયાધિશો માત્ર સાક્ષીઓ અને પુરાવાના આધારે નિર્ણય આપે છે. સાક્ષીઓ સાચું બોલતા નથી અને કાગળો પણ સાચા હોતા નથી. એના આધારે અપાયેલો ન્યાય કેવી રીતે સાચો હોય? સોમાંથી નવ્વાણુ ચુકાદા આમ અપાય છે અને એકાદ સાચો ચુકાદો અપાય તો એનો તો તમને પગાર મળે છે. પછી બાકીના ચુકાદા માટે નર્કમાં જ જવાનું થાય ને! આ સંવાદે શ્રોતાઓમાં હાસ્ય લહેરાવી દીધું. પણ ધર્માધિકારીએ કહેલી આ સાચી, કડવી, નક્કર હકીકત હતી કે આપણું ન્યાયતંત્ર આમ જ ચાલે છે. છેલ્લે નિર્ભયા પર બળાત્કાર ગુજારનાર સગીર (?) ગૂનેગારનું છૂટી જવું એ તેનો ચોટડુક દાખલો છે. પી. રાજગોપાલ અને ચંદ્રશેખર ધર્માધિકારી, એમ બંનેનો પરિચય સર્વ સેવા સંઘના અધ્યક્ષ મહાદેવ વિદ્રોહીએ આપ્યો, જે યોગ્ય જ રહ્યું.

અંતે ડીએસઓના મિત્રો જયેશ પટેલ, દિલીપ સતાસિયા, રિમ્મી વાઘેલા વગેરેએ ‘ડંકો વાગ્યો, લડવૈયા શૂરા જાગજો રે …’ ગાઈને યોગ્ય રીતે જ પ્રસંગને અનુરૂપ માહોલ સર્જી દીધો. કોઈકની સાથેની વાતચીતમાં જાણવા મળ્યું કે ચુનીકાકાનું આ પ્રિય ગીત હતું. માત્ર એક ડફલીમાં સ્વરબદ્ધ થયેલા આ ગીતથી શ્રોતાઓમાં કાર્યક્રમના અંતે ભાગ્યે જ જોવા મળે તેવું જોમ પૂરી દીધું. આ ગીત જ્યારે સ્ટેજ પરથી ગવાઈ રહ્યું હતું, ત્યારે પ્રથમ હરોળમાં બેઠેલા કનુભાઈ કળસરિયાને પણ તેમાં સ્વર પૂરતાં જોયાં.

ગીત પૂરું થતા ચુનીકાકાના દોહિત્રી અને એનએફડી (નેહરુ ફાઉન્ડેશન ફોર ડેવલપમેન્ટ) સાથે સંકળાયેલા મુદિતા વિદ્રોહીએ તૈયાર કરેલી ડોક્યુમેન્ટરી દર્શાવવામાં આવી. પણ કદાચ શિયાળાની ઠંડી અને તેના કારણે કકડીને લાગેલી ભૂખને લીધે શ્રોતાઓ ભોજનને ન્યાય આપવા આગળ વધી ગયા હતા. આ ઘટનાએ થોડી અવ્યવસ્થા સર્જી હોય તેવું લાગ્યું પણ નીતા મહાદેવનાં લાગણીસભર આભારવચનોએ કાર્યક્રમને ખરે જ સ્નેહસભર મુકામ પર પહોંચાડ્યો. પહેલી પુણ્યતિથિએ સ્મૃિતગ્રંથ પ્રકાશિત થયાનો આનંદ ચુનીકાકાની હયાતીમાં અભિવાદન ગ્રંથ ન તૈયાર થઈ શકવાને વળોટી ગયો હતો, તેવું તેમને સાંભળતાં લાગ્યું. ગ્રંથ તૈયાર કરવામાં પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ રીતે એટલા બધા લોકોની હૂંફ અને પ્રોત્સાહન રહ્યા હતા કે વધુ લોકોનાં નામ બોલવા જાય તો કદાચ કોઈનાં નામ બાકી રહી જાય, એવી ઉત્તુંગ સંવેદનશીલતાએ એમણે ગ્રંથ સાથે લાગણીથી જોડાયેલા સૌનો આભાર માન્યો.

અંતે ગ્રંથની થોડી વાત. લોકાર્પણ દિવસે માત્ર રૂપિયા ૧૦૦ની કિમંતે, પણ રૂ. ૨૫૦ની વેચાણકિંમત (મુખ્ય વિક્રેતાઃ ગૂર્જર એજન્સી)નો આ ગ્રંથ જોતાં હાલના સમયમાં સહેજે એની બજાર કિંમત ૫૦૦થી ઓછી ન હોય તેમ જણાય છે. આ તો થઈ ગ્રંથના પ્રોડક્શનની ગુણવત્તાની વાત પણ આવનારા સમયમાં ચુનીકાકાને સમગ્રતઃ જોવા માટે આ ગ્રંથ શ્રેષ્ઠ દસ્તાવેજીકરણ ન બની રહે તો જ નવાઈ! સંપાદકીય વાંચતા, સંપાદકે માત્ર શબ્દોથી નિસબત નથી દાખવી પણ ચુનીકાકાના વ્યક્તિત્વમાં પણ પૂરતા ખૂંપીને તૈયાર કર્યું હોય તેવું અનુભવાય છે. આ ઉપરાંત કુલ ત્રણ સંપાદકીય નોંધ અને ‘સુજ્ઞ વાચકોને’ નોંધ વાચકોનો સંપાદક સાથે સંવાદ કરાવી જાય છે તો અનેક ઠેકાણે ‘ભૂમિપુત્ર’ અને ‘લોકસ્વરાજ’ના અંશો વાચકોનો ચુનીકાકા સાથે નાતો જોડી આપે છે. ગ્રંથ માટે કાગળની પસંદગી, ગ્રંથની સાઈઝ, બાંધણી, ડિઝાઈન વગેરે પણ ગ્રંથ હાથમાં લેતા જ એક અલગ અનુભૂતિ કરાવી જાય છે.

e.mail : kirankapure@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2016; પૃ. 14-15

એક મહિનાની અંદર આ બીજી એવી સભા છે જેમાં મેં સામેથી બોલવાનું માગી લીધું હોય. જુગતરામકાકાના જન્મદિવસ ‘સેવાદિન’ પર પણ મેં સામેથી કહ્યું હતું કે હું બોલીશ અને આ ‘જયપ્રકાશ વ્યાખ્યાનમાળા’ માટે પણ ઉમાને કહ્યું કે, આ વખતે હું બોલીશ. ઉમાએ મને પૂછ્યું, શેના પર બોલશો ? તો મેં તરત જ કહી દીધું કે ‘જયપ્રકાશ’ પર. મેં સામેથી બોલવાનું શા માટે માગી લીધું ? થોડા સમય પહેલાં – ખાસું ભણેલી – ગણેલી, વિદેશથી આવેલી અને સંભ્રાત વ્યક્તિએ વાતવાતમાં પૂછ્યું કે, આ જયપ્રકાશ એટલે કોણ ? આ સવાલ મારા માટે ખૂબ આઘાતજનક હતો. એટલે મને લાગ્યું કે – જયપ્રકાશને – જેમને અંધારામાં દાટી લેવામાં આવ્યા છે તેમને બહાર પ્રકાશમાં લાવવા છે અને આ મારું કર્તવ્ય છે.

આ આઘાત કેમ લાગ્યો ? જે વ્યક્તિએ દેશની સેવા માટે, લોકોની સેવા માટે દેશના સર્વોચ્ય પદનો – વડાપ્રધાન પદનો અને રાષ્ટ્રપતિ પદનો –  એમ કહીને ત્યાગ કર્યો કે મને એમાં રુચિ નથી, મને તો લોકોમાં સેવા કરવાની રુચિ છે; જેણે દેશને (કટોકટીમાંથી) બીજી આઝાદી આપવી એમને માટે પ્રશ્ન થાય કે આ જયપ્રકાશ કોણ ? એમને વિશે આવું ઘોર અજ્ઞાન અને અંધારું !

આ આઘાતનું બીજું એક કારણ એ પણ હતું કે આ જયપ્રકાશ બે વાર – બે પેઢીના યુવાનોના હૃદયસમ્રાટ બન્યા હતા. એક વાર જ્યારે હું 18-19 વર્ષનો હતો ત્યારે 1942ના આંદોલનમાં હજારીબાગની જેલની તોતિંગ દીવાલ કૂદીને ભાગી ગયા હતા ત્યારે અને બીજી વાર હું એમનો સાથી હતો પણ મારાં બાળકો મારી ઉંમરનાં થયાં ત્યારે એમની પેઢીનાં યુવાનો જયપ્રકાશ ઉપર લટ્ટુ હતાં. આ જયપ્રકાશ વિશે આપણે ન જાણીએ તો એ આપણો જ દોષ માનવો જોઈએ.

તેમની ( જે.પી.ની) અડધી જિંદગી સ્વરાજ પહેલાં અને અડધી જિંદગી સ્વરાજ પછી વીતી. સ્વરાજ પહેલાં અને પછી પણ લોકો એમને એક વીરપુરુષ અને શૂરપુરુષ તરીકે ઓળખતા હતા. એક માણસની એક જિંદગીમાં વર્ષો પછી પણ એ જ રીતની ભૂમિકા બીજી વાર હોઈ શકે એ ઇતિહાસમાં બહુ થોડું બને છે. આવાં નામ દાટી દેવામાં આવે છે. અને આ પ્રકારનું માત્ર આપણા દેશમાં જ નથી બન્યું, બીજા દેશોમાં પણ બન્યું છે. કારણ એ છે કે જે ઇતિહાસ રચી શકતા નથી તે પ્રયત્નપૂર્વક ઇતિહાસને બદલવાની કોશિશ કરે છે. અને એમ કરીને પોતાનું સ્થાન મજબૂત કરવાના પ્રયત્નમાં હોય છે. અને મને ખ્યાલ છે કે જયપ્રકાશ સાથે પણ લગભગ આવું જ થયું છે.

હવે હું એમના વિશે બોલું તો કયા સંબંધે બોલું ? મિત્રના, સાથીના, ગુરુના કે આપણા લોકનાયક્ના સંબંધે બોલું ? …. પ્રભાવતીજી સેવાગ્રામ આશ્રમમાં રહેતાં હતાં અને એ (અમારા) સૌનાં દીદી હતાં અને જયપ્રકાશજી એમના પતિ, એટલે એ સંબંધે જયપ્રકાશજી મારા જીજાજી પણ હતા.

વિનોબાજીની ભૂદાનયાત્રા ચાલતી હતી તે દિવસોમાં મેં તેમને ગુજરાતમાં બોલાવવાનો વિચાર કર્યો અને તેમને એક પત્ર લખ્યો. (વિનોબાજીની પ્રેરણાથી ભૂદાન-ગ્રામદાન-સંપત્તિદાન-શ્રમદાન પછી જીવનદાનની વાત આવી. અને બોધગયા સંમેલનમાં જે.પી.એ વિનોબાની હાજરીમાં જીવનદાનનો સંકલ્પ જાહેર કરેલો.) તેમનો જવાબ આવ્યો કે, તું બોલાવે છે તો આવીશ તો ખરો પણ હવે જો પૂ. જયપ્રકાશજી લખીશ તો તારી સાથે પત્રવ્યવહાર નહીં કરું. એમનો પહેલો જ પત્ર. પણ એમાં લખ્યું, પૂજ્ય નહીં પ્રિય લખજે. એટલે મેં કહ્યું કે હું કયા સંબંધે બોલું ? આ માણસે હંમેશાં બરાબરીનો વ્યવહાર કર્યો છે. ઉંમરમાં, પ્રતિષ્ઠામાં અંતર હતું. પણ જ્યારે મૈત્રીનો સંબંધ આવે છે ત્યારે આ બધું દૂર થઈ જાય છે. જયપ્રકાશનો તો પોતાના નાનામાં નાના સાથી સાથે પણ મૈત્રીનો સંબંધ હતો અને આ સંબંધ મને સૌથી વધારે કિંમતી સંબંધ લાગે છે.

પ્રેમ બે પ્રકારના હોય છે. એક પર્સનલ અને બીજો ઇમ્પર્સનલ. એક વૈયક્તિક, બીજો વ્યક્તિ નિરપેક્ષ. વિનોબાના Impersonal પ્રેમનો અનુભવ થયો છે. Impersonal પ્રેમ પ્રકાશ આપે છે, ઉષ્મા ભલે આપે કે ન આપે. Personal પ્રેમ ઉષ્મા આપે છે. થોડો ઘણો પ્રકાશ પણ આપે છે. જયપ્રકાશ પાસેથી પર્સનલ પ્રેમ મળ્યો, વિનોબા પાસેથી Impersonal મળ્યો, ગાંધી પાસેથી બંને મળ્યો.

એક વાર પવનારમાં કુસુમ દેશપાંડે અને અમે સૌ બેઠાં હતાં ત્યાં મેં કહ્યું કે, આપણા સર્વોદય આંદોલનમાં એક સંત છે અને એક પોલિટિશિયન છે. અને આગળ કહ્યું કે, જયપ્રકાશજી સંત છે અને …. મારું વાક્ય પૂરું થાય તે પહેલાં તો કુસુમ વિનોબાજીના ઓરડા તરફ દોડી. હું એમની પાછળ પાછળ ગયો. એણે વિનોબાજીને કહ્યું, “બાબા, આ નારાયણ શું કહે છે?” “શું કહે છે?” “એ કહે છે, આપણા આંદોલનમાં એક સંત છે અને એક રાજનીતિજ્ઞ છે. અને જયપ્રકાશજી સંત છે.” વિનોબાજીએ ટેવ પ્રમાણે પોતાની બેઠક પરથી ઊભા થઈને તાળીઓ પાડતાં પાડતાં કહ્યું, “સાચી વાત છે. આપણા આંદોલનમાં સંત છે એ જયપ્રકાશ છે ને હું રાજનીતિજ્ઞ છું.” મેં જયપ્રકાશના સંતત્વ તરફ ધ્યાન આકર્ષિત કરવા આ વાત કરી હતી, પણ વિનોબાએ તો એની પૂર્તિ કરી અને એ પછી કેટલી ય સભાઓમાં આ વાત ચલાવી.

આ ત્રણે ય (ગાંધી, વિનોબા, જયપ્રકાશ) એવા હતા જે પોતાને માટે મહાપુરુષ શબ્દનો ઉપયોગ પસંદ કરતા નહોતા. પણ હું કોને મહાપુરુષ માનું છું ? જેમનું અંતર એટલું જ નિર્મળ હોય છે જેટલો એમનો બહિરંગ ઉજ્જવળ હોય છે. બહિરંગ ઉજ્જવળ, અંતરંગ નિર્મળ એ મહાપુરુષ કહેવાય છે. જે પોતાના જીવન દ્વારા દુનિયાને જેવી જોતા આવ્યા હતા તેનાથી કંઈક સુધરેલી સ્થિતિમાં મૂકીને જાય છે, તે મહાપુરુષ છે, એમ હું માનું છું. જયપ્રકાશજી પોતાના દેશને સુધરેલી અવસ્થામાં મૂકીને ગયા હતા. લોકોમાં એવો વિશ્વાસ દૃઢ કરતા ગયા કે ગમે તેવી સરમુખત્યારશાહી હોય પણ સામાન્ય માણસો એનો જવાબ આપી શકે છે.

જયપ્રકાશજી દિલમાં હંગેરીમાં ઘટનાઓ ઘટી રહી હતી તેની ચિંતા હતી. જયપ્રકાશજીના પહેલાં દુનિયાના કોઈ દેશને, કોઈ માણસને હંગેરીની ઘટનાઓ વિષે ચિંતા નહોતી, આ દેશમાં પણ એના વિષે કોઈને ચિંતા નહોતી. ઝેકોસ્લોવેકિયા વિષે ચર્ચા તો ઘણી થઈ. બીજા લોકોએ પણ કરી પણ એ વિષે જાગ્રત હતા જયપ્રકાશ. મને એને વિષે લખવાનું પણ કહ્યું કારણ કે તેઓ માનતા હતા કે સર્વોદય કાર્યકર્તાઓને આ વિષે જ્ઞાન હોવું જોઈએ. સર્વોદય કાર્યકર્તાની સેવામાં ભક્તિ હોય છે પણ તે સેવા ભક્તિપૂર્ણની સાથે જ્ઞાનપૂર્ણ હોવી જોઈએ.

આ ત્રણેય (ગાંધી, વિનોબા અને જે.પી.) અલગ અલગ સ્વભાવના હતા પરંતુ આ ત્રણેયની ચિંતાઓ અને ચિંતનનો વિષય હતો દરિદ્રનારાયણ. જેને પોતાનું ધ્યેય મળી જાય છે અને એ ધ્યેય પાછળ જિંદગી ખરચી નાખે છે તે મહાન હોય છે. જયપ્રકાશજીને ઘણી નાની ઉંમરમાં પોતાનું ધ્યેય મળી ગયું હતું. અને તે ધ્યેય હતું, મુક્તિનું. Freedom, સ્વતંત્રતાનું. એક દિવસ એમની કૉલેજમાં મૌલાના આઝાદ ભાષણ કરવા આવ્યા. એ વખતે ગાંધીજીએ અસહકારનું આંદોલન શરૂ કરી દીધું હતું. મૌલાનાએ બહુ જ સુંદર ભાષણ કર્યું. જયપ્રકાશજી અને એમના મિત્રોને થયું કે આપણે પણ કંઈક કરવું જોઈએ. એ વખતે આંદોલન માટે ‘શાળા-કૉલેજ છોડો’નો નારો ચાલતો હતો. જયપ્રકાશજી અને મિત્રોએ કૉલેજ છોડવાનો વિચાર કર્યો પણ અગિયાર દિવસ પછી પરીક્ષા હતી ! એટલે કેટલાકે કહ્યું કે પરીક્ષા પછી કૉલેજ છોડી દઈશું. જયપ્રકાશજીએ કહ્યું કે સારા કામ માટે રાહ જોવાની ન હોય, છોડવી હોય તો આજે જ છોડવી જોઈએ અને એમણે પરીક્ષાના અગિયાર દિવસ જ બાકી હતા તે પહેલાં જ કૉલેજ છોડી દીધી. હવે આંદોલનમાં તો ઉતાર-ચઢાવ હોય. આંદોલન ઠંડું પડવા માંડ્યું તો જે વિદ્યાર્થીઓએ કૉલેજ છોડી હતી તેઓ ફરીથી કૉલેજમાંજોડાઈ ગયા. જયપ્રકાશજીએ વિચાર્યું કે ભણવું તો છે પણ જે કૉલેજમાં ગુલામીનું શિક્ષણ અપાય છે ત્યાં તો નથી જ જવું. તો શું કર્યું ? પિતા પર આર્થિક બોજ ન પડે તે માટે અમેરિકા ભણવા ગયા. ત્રણ મહિના મજૂરી, ત્રણ મહિના અભ્યાસ. આઝાદીની તાલીમ લેવી હતી અને વિશેષ તો અધ્યયનશીલતાની તાલીમ.

અમેરિકાની યુનિવર્સિટીમાં રાતે પણ લાયબ્રેરી ચાલુ હોય. જયપ્રકાશજી આ લાયબ્રેરીમાં જતા અને અધ્યયનમાં એવા ખૂંપી જતા કે આસપાસ શું ચાલે છે તેની પણ ખબર પડતી નહીં. અભ્યાસમાં વિજ્ઞાનના અલગ અલગ વિષયો લીધા તો બીજી બાજુ સફરજનના બગીચામાં સફરજન ઉતારતા મજૂરો સાથે સંબંધ કેળવતા. એવી જ રીતે હોટેલમાં ડીશો ધોતી વખતે પણ મજૂરો સાથે દોસ્તી કરી લેતા.

એ વખતે જે અધ્યાપકો જયપ્રકાશજીની નિકટ હતા તેમાં કેટલાક કોમ્યુિનસ્ટો પણ હતા. તેમની સાથી દ્વંદ્વાત્મક ભૌતિકવાદની ચર્ચા ચાલતી. અમેરિકા ગયા એ પહેલાં પ્રભાવતીજી સાથે તેમનાં લગ્ન થઈ ગયાં હતાં. અમેરિકા જતી વખતે પ્રભાવતીજીએ જયપ્રકાશજીને ભેટ તરીકે ‘શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા’ આપી અને જયપ્રકાશજીએ પ્રભાવતીજીને ‘રામચરિત માનસ’ આપ્યું. અમેરિકામાં જયપ્રકાશજીએ અઠવાડિયામાં તો ‘ભગવદ્ ગીતા’ વાંચી નાખી અને પ્રભાવતીજીને પત્ર લખ્યો કે “પહેલાં તો મેં એ વાંચી હતી પણ તેં આપી હતી એટલે બીજી વાર વાંચી ગયો. પણ એ પુસ્તકમાં કોઈ દમ નથી.” આ જ જયપ્રકાશજીને પાછળથી કહેતા સાંભળ્યા છે કે એમ લખીને મેં પ્રભાને કેટલું દુ:ખ આપ્યું હશે ? અને આ જ જયપ્રકાશજીએ પ્રભાવતીજીના મૃત્યુ પછી સ્મશાનેથી ઘેર આવ્યા પછી (પુત્રીવત) જાનકીને કહ્યું કે, “દીદી વાંચતી હતી તે ‘રામચરિત માનસ’ આપ. એ તો હવે નથી, એની આપેલી ગીતાની તો કોઈ કિંમત ન કરી પણ હવે ‘રામ ચરિત માનસ’ રોજ વાંચીશ.” આ એક ગુણ હતો આ માણસનો.

અમેરિકાથી આવ્યા તો કોમ્યુિનસ્ટ વિચારના હતા. પણ આવીને જોયું કે ભારતના કોમ્યુિનસ્ટોનું મોં તો રશિયા તરફ છે. ત્યાંની સૂચના પ્રમાણે કામ કરે છે. લોકજાગૃતિનું ખરું કામ તો ગાંધી કરે છે. ત્યારે હું એમની સાથે કામ કરીશ; એમ કરીને કૉંગ્રેસમાં ગયા. પણ ત્યાં પણ સામાન્ય જનતાનું કામ નહોતું થતું તો કૉંગ્રેસ સોશ્યાલિસ્ટ પાર્ટીની રચના કરી, એ પછી સોશ્યાલિસ્ટ પાર્ટી બનાવી. એમ એક પછી એક પાર્ટી બદલતા ગયા. પણ કોઈએ એમને આયારામ-ગયારામ ન કહ્યા. દરેકને દુ:ખ થતું હતું કે આ માણસ અમને છોડીને ચાલ્યો ગયો ! પાર્ટી બદલી પણ દરેકની સાથે પ્રેમ તો એવો ને એવો જ હતો. પ્રેમ ઓછો નહોતો થયો.

બીજું, તેઓ બહુ જલદી લોકો પર વિશ્વાસ કરી લેતા હતા. એકદમ ‘ભોળા શંભુ’ જેવા હતા. કોઈએ કંઈ કહ્યું તો તરત માની લીધું. એમને કલ્પનામાં જ નહોતું આવતું કે માણસ જે કરે છે એ ખોટું હોઈ શકે. એટલે જે કરે તેના પર વિશ્વાસ રાખે. કોમ્યુિનસ્ટો સાથેનો સંબંધ ઓછો કરવામાં સૌથી વધારે સમય જયપ્રકાશજીને લાગ્યો. શા માટે ? કારણ કે માણસમાં વિશ્વાસ. આ એમનો સહજ સ્વભાવ હતો. સંતનું એક લક્ષણ સામેના માણસ પર વિશ્વાસ રાખવો એ છે અને આ માણસને દરેક માણસ પર વિશ્વાસ હતો. કેટલી ય વાર ઠગાયા હશે પણ કોઈને ઠગવાનું તો તેઓ જાણતા જ નહોતા.

સમજતા નહોતા એમ નહીં પણ મૂળ વૃત્તિ હતી માણસ પરના વિશ્વાસની. અને એને કારણે એમનું વ્યક્તિત્વ ઘડાતું હતું. મારો જ માણસ છે એ ભાવ કદી ય મટતો નહોતો. અને આ ભાવ ન મટે એ સંતનું લક્ષણ છે.

જયપ્રકાશજી અમેરિકા ભણવા ગયા ત્યારે એમના સસરાએ પ્રભાવતીજીને ગાંધીજીના આશ્રમમાં મોકલી દીધાં. ગાંધીના આશ્રમમાં સવાર-સાંજ પ્રાર્થના થાય અને એમાં અગિયાર વ્રત બોલાય. તેમાં એક વ્રત બ્રહ્મચર્ય હતું. એક દિવસ પ્રભાવતીજીએ ગાંધીજીને કહ્યું કે, તેઓ બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લેવા માંગે છે. પહેલાં તો ગાંધીજીએ ‘તેઓ નાનાં છે’ – એમ કહીને ના પાડી. પણ પ્રભાવતીજીનો આગ્રહ રહ્યો એટલે કહ્યું કે, તે માટે જયપ્રકાશની અનુમતિ લેવી પડે, તો એમને કાગળ લખ. પ્રભાવતીજીએ જયપ્રકાશજીને લખ્યું કે, ગાંધીજી કહે છે કે તમારી અનુમતિ લેવી પડે એટલે લખું છું. જયપ્રકાશજીનો જવાબ આપ્યો કે, હું આવું છું પછી બંને મળીને વિચાર કરીશું. પણ તે દરમિયાન તો પ્ર્ભાવતીજીએ પ્રતિજ્ઞા લઈ લીધી.

પ્રભાવતીજી કહે છે કે – ગાંધીના આશ્રમમાં આવી એટલે નહીં પરંતુ મારા મનમાં પહેલેથી જ એ ભાવ હતો. અને જોયું કે વિવાહિત જીવનમાં બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લઈ શકાય છે એટલે અનુમતિની અપેક્ષાએ પ્રતિજ્ઞા લીધી. તે પછી જયપ્રકાશજીની અને પ્રભાવતીજી વચ્ચે ખૂબ ચર્ચા થઈ. ગાંધીજી કહે છે કે, ‘પ્રતિજ્ઞા તોડાવવાનું કામ તો હું નહીં કરી શકું પણ જયપ્રકાશજીને આ વિચાર પસંદ નથી તો તેના પર જબરદસ્તી તો નહીં થાય. તેથી તેનો એક જ ઉપાય છે. જયપ્રકાશ, તમે બીજાં લગ્ન કરી લો. પ્રભાવતીને છૂટી કરી દો.’ ગાંધીજી બોલવાનું પૂરું કરે એ પહેલાં તો જયપ્રકાશની આંખોમાંથી શ્રાવણ-ભાદરવો વહેવા માંડ્યા અને પૂછ્યું, “બાપુ ! તમે મને આવો માન્યો ? હું મારી પત્નીની પ્રતિજ્ઞાને માન નહીં આપી શકું ? અમે આખી જિંદગી સાથે રહેવાનો નિશ્ચય કર્યો છે. એણે પ્રતિજ્ઞા લીધી છે અને એના વિચાર સાથે સંમત નહીં હોવા છતાં હું એની પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરીશ.”

આપણા દેશના ઇતિહાસમાં આવું બન્યું નથી. પુરુષે પ્રતિજ્ઞા લીધી હોય તો સ્ત્રી એને અનુસરી છે પણ સ્ત્રીએ પ્રતિજ્ઞા લીધી હોય અને પુરુષ અનુસર્યો હોય એવો આ કદાચ પહેલો જ બનાવ છે. સ્ત્રી સ્વતંત્ર છે, અને તેણે પ્રતિજ્ઞા લીધી છે તો સ્ત્રીના સ્વાતંત્ર્યનું રક્ષણ કરવું એ મારો ધર્મ છે. અને તેમણે આજીવન પ્રતિજ્ઞાનું પાલન માત્ર પત્નીની પ્રતિજ્ઞાને માન આપવા માટે જ કર્યું. આ હતું જયપ્રકાશનું સંતત્વ.

ગાંધીની કેટલીક વાતોમાં તેમને મતભેદ હતો પણ ગાંધીની એક વાતે તેઓ ખૂબ આકર્ષાયા હતા, કે આ માણસ જેટલો લોકોને જાગૃત કરી શકે છે, એટલા બીજા કોઈ કરી શકતા નથી. એટલે એમની સાથે રહેવું છે. એમણે ગાંધીના આંદોલનને મંદ થતું અને ઊભું થતું જોયું હતું. એટલે કહેતા હતા કે આ ગાંધી લોકોને સાથે લઈને મંદ થયેલું આંદોલન ઊભું પણ કરી દે છે. જ્યારે આ બાજુ ગાંધી વારંવાર એમ કહેતા હતા કે, મારા મૃત્યુ પછી આ જયપ્રકાશ મારી ભાષામાં બોલશે. ‘મારા મર્યા પછી આ આદમી મારી ભાષામાં બોલશે’ – એમ શા માટે કહ્યું ? હવે આ ગાંધીની કસોટી જુઓ. ‘એમનું દિલ સાફ છે.’ જયપ્રકાશજીનો મહત્ત્વનો ગુણ જે ગાંધીએ ‘દિલ સાફ છે’ – કહીને બતાવ્યો. જેને માટે વિનોબાજી ઋજુતા, સરળતા કહેતા – એ ઋજુતા અર્જુનનો ગુણ મનાયો છે. ટ્રાન્સપરન્સી-પારદર્શકતા-એ જયપ્રકાશનો મોટો ગુણ હતો. અર્જુનની જેમ જિજ્ઞાસા પણ તેમનો એક ગુણ હતો. જયપ્રકાશજીની ‘જિજ્ઞાસા’ નાનામાં નાના માણસ પાસે પણ શીખવા માટે તૈયાર થતી હતી. તેમની ‘જિજ્ઞાસા’ – જે ક્ષેત્રમાંથી (જ્ઞાન) મળે ત્યાંથી લેવા માટે તત્પર રહેતી હતી. એને કારણે જ તેઓ બદલાવા માટે પણ તૈયાર રહેતા. રાજનૈતિક પાર્ટીઓ બદલી તેમાં પણ પહેલાં પોતે બદલાયા પછી પાર્ટી બદલતા. સમાજવાદીઓની સભામાં જતા તો કહેતા કે મને (ભૂદાનમાં) જમીન મળી, તમે પણ આ કામ કરો. આ કામ કરવું જોઈએ. એમના મનમાં જે બેચેની હતી તે ભૂમિહીનો માટે હતી.

ક્રાંતિકારીનો સૌથી મોટો ગુણ એ છે કે સામાન્યમાં સામાન્ય લોકો સાથે તેના હૃદયનો તાર જોડાયેલો હોવો જોઈએ. એવો આ માણસનો ભાવ હતો. અરુણાચલ પ્રદેશમાં આપાતાની લોકોના એક ગ્રુપ સાથે ચર્ચા ચાલતી હતી. આ લોકો મહિનાઓ સુધી પણ નહાતા નહીં. એક આપાતાની એમને ચીન સાથેની લડાઈ માટે તૈયારી કરવાની સલાહ આપતો હતો. બધું સાંભળ્યા પછી  જયપ્રકાશજી એને કહે છે, “તમારી વાત સાચી છે પણ મને તમારો ચહેરો ગંદો દેખાય છે.” આ માણસની નિષ્કપટતા કેટલી કે દેશની નીતિવિષયક ચર્ચા ચાલતી હતી ત્યારે પેલાને કહે છે કે, ‘તમારો ચહેરો ગંદો દેખાય છે. હજામત નથી કરતા ?’ પોતાના ભાઈને પૂછતા હોય એમ પૂછી લીધું. કહેવાનું એ છે કે તેમને પોતાનું દિલ ખુલ્લું કરી દેવામાં કોઈ સંકોચ થતો નહોતો.

‘ચંબલઘાટીના ઘણા ડાકુઓ સમર્પણ કરવા તૈયાર છે, તો તમે ચંબલ ઘાટીમાં આવો’. – એમ કહેવા પ્રખ્યાત ડાકુ માધોસિંહ તેમની પાસે ગયા હતા. પણ માધોસિંહે પોતાની ઓળખાણ એવી આપી કે તેઓ જંગલના કોન્ટ્રાક્ટર છે અને માધોસિંહ વતી સંદેશો લઈને આવ્યા છે. એટલે જયપ્રકાશજીએ કહ્યું, કે, મને તમે કહો છો એનો વિશ્વાસ નથી પડતો. માધોસિંહે બહુ જ સમજાવ્યા પણ તેઓ તો કહેતા જ રહ્યા કે, તમે વિનોબાજી પાસે જાવ. આ કામ માટે તેઓ જ યોગ્ય છે. માધોસિંહે કહ્યું કે વિનોબાજીએ જ તેમને જયપ્રકાશ પાસે આવવાનું કહ્યું હતું. તેમ છતાં તેઓ ન માન્યા ત્યારે માધોસિંહે પોતાની સાચી ઓળખાણ આપી દીધી તો એમણે તરત જ પ્રભાવતીને બોલાવીને કહ્યું કે – આમને આપણા સોખોદેવરાના આશ્રમમાં પહોંચાડવાની વ્યવસ્થા કરો અને કોઈને ખબર ન પડવી જોઈએ કે માધોસિંહ અહીં છે. કારણ કે એમના માથે દોઢ લાખનું ઇનામ હતું. આમ માધોસિંહના આગ્રહ પછી બાગી સમર્પણનું કામ હાથમાં લીધું. સમર્પણ માટે જે કેટલા ય બાગીઓ તૈયાર થયા તેમાં એક ખૂબ જાણીતા ડાકુ મોહરસિંહની ખૂબ ઇચ્છા હતી જયપ્રકાશને રૂબરૂ મળવાની. તેથી એક જંગલમાં આ મુલાકાત ગોઠવાઈ. પણ મોહરસિંહ જયપ્રકાશ સાથે વાત કરવામાં ખૂબ જ સંકોચ અનુભવતા હતા. જયપ્રકાશજીએ એમને બહુ આગ્રહ કર્યો ત્યારે એમણે પૂછ્યું કે, અમે સમર્પણ કરીએ તો અમને ફાંસી થશે ? એટલે જયપ્રકાશજીએ કહ્યું કે, ‘તમે સમર્પણ કરો તો તમને ફાંસી થશે કે નહીં એ હું ન કહી શકું. એ તો કાયદાનું કામ છે. કાયદો એનું કામ કરશે. વળી કોઈપણ માણસને સંદેહ થાય કે એને ફાંસીની સજા થવાની છે તો એ કેમ કરીને સમર્પણ કરે? પણ હું વ્યક્તિગત રીતે મારા વતી એટલું કહી શકું કે તમારામાંથી કોઈને પણ ફાંસી થશે તો તે જોવા હું જીવતો નહીં હોઉં.’ તેમના આ જવાબથી સંતોષ પામીને બધા બાગીઓ સમર્પણ માટે તૈયાર થયેલા.

બાગીઓ સમર્પણ કરવાના હતા તેના આગલા દિવસની રાત્રે જયપ્રકાશ બેચેનીમાં આંટા મારી રહ્યા હતા. પૂછ્યું, ‘કેમ?’ તો કહે કે, ‘બાપુનો, વિનોબાનો ફોટો અહીં જંગલમાં અત્યારે ક્યાંથી લાવવો ? સમર્પણ તો એમની સમક્ષ જ થવું જોઈએ.’ પોતે કોઈ શ્રેય લેવા તૈયાર નહીં. એટલે પછી ગાંધી-વિનોબાના પોસ્ટકાર્ડ સાઇઝના ફોટાને મોટા પૂંઠા પર ચોંટાડીને એ ફોટા સમક્ષ સમર્પણ થયું.

ગાંધીજીના મૃત્યુ પછી એક સ્ટેટમેન્ટ આપ્યું કે ગાંધીજી હવે નથી રહ્યા તો આધ્યાત્મિક અવાજ આ દેશમાંથી નીકળવો જોઈએ અને તે માટે આધ્યાત્મિક લોકોએ બહાર આવવું જોઈએ. થોડા દિવસ પછી સાંભળવા મળ્યું કે, જયપ્રકાશજી પૂનામાં 21 દિવસના ઉપવાસ કરી રહ્યા છે. કિડવાઈજી અને તેમની વચ્ચેની વાતચીતમાં કંઈક ગેરસમજ થઈ. લોકો સમજ્યા કે આ ભૂલને કારણે જયપ્રકાશજી ઉપવાસ કરે છે. વિનોબાજીને આ ઉપવાસ માટે પૂછવામાં આવ્યું તો તેમણે કહ્યું કે, દોષ તો છે. પણ દોષની બહુ મોટી સજા ભોગવી રહ્યા છે. પણ તેઓ એ દોષને માટે ઉપવાસ નહોતા કરી રહ્યા. અગાઉ એક વાર તો 21 દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા. બીજી વારના આ ઉપવાસ ભલાઈનું મૂળ શોધવા માટે કર્યા. ભલાઈનું મૂળ કોઈ ભૌતિક વસ્તુ (મટીરિયલ) ન હોઈ શકે, તે આધ્યાત્મિક (સ્પીરિચ્યુઅલ) જ હોવું જોઈએ.

તે પછી તેઓ વિનોબાજી પાસે પવનાર જાય છે. વિનોબાજી તે વખતે કૂવા પર રહેંટ ચલાવી રહ્યા હતા. વિનોબાજીએ રહેંટ ચલાવતાં, ચલાવતાં વાતચીત કરવાનું કહ્યું, અને તેમની વાતચીત ચાલી. વિનોબાજીએ આ વિશે ‘સર્વોદય’ પત્રિકામાં લખ્યું કે, ‘અમારી વચ્ચે કલાકો સુધી ચર્ચા થઈ. અનેક વિષયોમાં મતભેદ હતો. અનેક વિષયમાં સામ્ય હતું. પણ એક વિષયમાં પૂરેપૂરું સામ્ય હતું કે અમે બંનેએ સાથે મળીને રહેંટ ચલાવ્યો અને પાણી નીકળ્યું. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે દેશના ભિન્ન-ભિન્ન મતવાળા પણ સાથે મળીને રહેંટ ચલાવે તો પાણી નીકળવાનું જ છે. મારું કામ તો માત્ર તેલ ઊંજવાનું છે.’ પત્રકારોએ આ વિશે જયપ્રકાશજીને પૂછ્યું કે, ‘તમે પવનાર ગયા તો શું થયું ?’ તેમનો જવાબ હતો – ‘I see some light here – અહીં પ્રકાશનું એક કિરણ દેખાય છે.’ બસ, એક વાક્ય. અને એમાંથી એક પરિવર્તન થયું તે એમને અહીં સુધી લઈ આવ્યું.  

હું કહેવા એ માંગું છું કે એમને ક્રાંતિ કરવી હતી પણ એ ક્રાંતિ ગરીબ માણસ માટે કરવી હતી. દરેક માણસને સ્વતંત્રતા મળવી જોઈએ. પણ તે માત્ર રાજનૈતિક સ્વતંત્રતા નહીં. દરેકને આર્થિક અને સામાજિક સ્વતંત્રતા મળવી જોઈએ. આમ એક તરફ આ કલ્પના અને બીજી બાજુથી એમની પારદર્શકતા કહી રહી હતી કે આધ્યાત્મિક નેતૃત્વ મળવું જોઈએ. અને એ આધ્યાત્મિક નેતૃત્વ એમની અંદર વિકસી રહ્યું હતું તે આપણે જોઈ શકીએ છીએ.

1964-65થી 1975 સુધી પૂરા અગિયાર વર્ષ દુનિયના હજારો યુવાનોએ ક્રાંતિ કરી. 30 દેશના યુવાનો એમાં સામેલ હતા, જેના વિષે ‘વિશ્વ કી તરુણાઈ’ નામે એક પુસ્તક મેં હિંદીમાં લખ્યું છે. જયપ્રકાશજી આ આંદોલનનો બરાબર અભ્યાસ કરી રહ્યા હતા.

બિહારમાં દુકાળ હતો. તે વખતે કેનેડાથી આવેલ થોડા યુવાનો એક જગ્યાએ કૂવો ખોદવાનું કામ કરી રહ્યા હતા. જયપ્રકાશજીએ વાતચીતમાં એમને કહ્યું કે બે મહિના પછીના ગરમીના દિવસો તમે સહન નહીં કરી શકો એટલે નેપાળ ચાલ્યા જજો. તો એ યુવાનોએ કહ્યું કે ત્યારે અમે સવારે ત્રણ વાગે ઊઠીને કામ કરીશું. ત્યારે જયપ્રકાશજીને થયું કે આપણા યુવાનો આવું કામ ન કરે ? અને તેમાંથી ‘દુષ્કાળ સામે તરુણ’ની શિબિરો થઈ. દેશભરમાંથી 65 હજાર જેટલાં તરુણ-તરુણીઓએ તેમાં કામ કર્યું – ભળ્યાં.

આમ દેશના યુવાનોમાં પડેલ શક્તિ માટે એમને ઘણી આશા હતી. તેથી પવનારથી વિનોબાજીની હાજરીમાં ‘યુથ ફોર ડેમોક્રસી’ નામે અપીલ બહાર પાડી. ત્યાં સુધીમાં ગુજરાતમાં નવનિર્માણનું આંદોલન શરૂ થઈ ગયું હતું. જયપ્રકાશજીએ મને નિરીક્ષણ માટે મોકલ્યો. હું ગયો તો મને શું કહેવામાં આવ્યું ? ‘જયપ્રકાશજીને લઈ આવો’. જયપ્રકાશજીએ કહ્યું કે, તબિયત સારી નથી તો નહીં આવી શકાય. ‘તો હાઈજેક કરીને લઈ આવો’ એમ માંગ આવી. એ સાંભળીને જયપ્રકાશ કહે, ‘હેં ! હાઈજેક કરવાની વાત કરે છે ? તો હું આવીશ.’ અને ગુજરાત આવીને શું કહ્યું ? “માત્ર પોતાની માગણી માટે આંદોલન ન કરો. રાષ્ટ્રના આંદોલન સાથે એને જોડો, અને સાધન-શુદ્ધિનો આગ્રહ રાખો.”

બિહારના આંદોલનમાં પણ માંદગીને કારણે સામેલ નહોતા થયા પણ પોલીસ ગોળીબારમાં એક મૃત્યુ થયું અને ‘આ મૃત્યુ માટે તપાસ થવી જોઈએ’ એટલી માંગ સરકારે પૂરી ન કરી, સરકારે તપાસ ન આપી – એટલે કહ્યું કે, હું આ યુવાનોની સાથે છું. બીમારી તે વખતે છૂ થઈ ગઈ. જયપ્રકાશજીનું બ્યુગલ વાગ્યું ને દેશની તરુણાઈ જાગી ઊઠી હતી. બાકીનો ઇતિહાસ તો આપણે જાણીએ છીએ.

કટોકટી પહેલાં ઇંદિરાજીને મળ્યા તો ઇંદિરાજીએ પડકાર કર્યો કે તરુણોને સડકો પર ઉતારવાને બદલે ચૂંટણીના મેદાનમાં આવો અને જયપ્રકાશજીએ કહ્યું, ‘આ ચેલેન્જ તો સ્વીકારવી પડશે.’ મેં કહ્યું કે, તમે ચેલેન્જનો અસ્વીકાર તો નહીં જ કરી શકો. પણ અત્યારે ચૂંટણીમાં પડવાનો અર્થ નથી. પણ ત્યાં સુધીમાં તો કટોકટી આવી ગઈ. રાતોરાત જયપ્રકાશજી સાથે બીજા હજારો લોકોને જેલમાં પૂર્યા. ત્યાં એમની તબિયત લથડતાં એમને ચંદીગઢની હૉસ્પિટલમાં ખસેડ્યા. એ હૉસ્પિટલ પણ હતી તો જેલ જ. હૉસ્પિટલમાંથી અડધા હોશમાં અડધા બેહોશીમાં બહાર આવ્યા તે વખતે એક પત્રકારે પૂછ્યું, ‘જયપ્રકાશજી, આ પરિસ્થિતિમાં તમારું શું સોલ્યુશન છે ?’ ત્યારે એવી હાલતમાં પણ એમણે કહ્યું, ‘Free and Fair Election’. ત્યાંથી જશલોક હૉસ્પિટલમાં ખસેડ્યા ત્યારે ઇંદિરાજીના સાથી મળવા આવ્યા. તેમને પણ એ જ કહ્યું કે, ‘હમણાં તો એ (ઇંદિરાજી) બહુ પરેશાનીમાં છે એટલે શું કહું ? પણ ફ્રી અને ફેર ઈલેક્શન થવું જોઈએ.’ ત્યારે એમણે કહ્યું કે, ‘પણ આપણા લોકો તો ચૂંટણીમાં કંઈ સમજતા નથી. એમને તો રોટલાની ચિંતા હોય છે.’ ત્યારે જયપ્રકાશજી કહે છે – ‘હું માનું છું કે આપણા દેશના લોકો પોતાની આઝાદીને રોટલા માટે નહીં વેચે.’ દેશના લોકો માટે, માણસજાત માટે આ એમની શ્રદ્ધા હતી.

અને તે પછીનું પરિણામ તો આપણે જોયું. ચૂંટણી પછી જનતા પાર્ટીનું રાજ થયું. એટલ જેલમાં જયપ્રકાશજી સાથે જે વ્યવહાર થયો તે શંકાસ્પદ હતો કે નહિ તે માટે એક વ્યક્તિની કમિટિ રચાઈ. કર્ણાટકના ડૉ. આલ્વાની એ કમિટિ હતી. એ વખતે જયપ્રકાશજી ડાયાલીસીસ પર હતા. આંતરે દિવસે થતા ડાયાલીસીસ પછી બીજે દિવસે એ સ્ફૂિર્તમાં રહેતા. ડૉ. આલ્વા એમના પરિચિત હતા. તેઓ જયપ્રકાશજીને બીજા કેટલાકની જેમ જે.પી. કહેતા. તેમણે પૂછ્યું, ‘જે.પી., તમારી છાતી પર હાથ મૂકીને કહો કે તમારી સાથે જે વ્યવહાર થયો તેને માટે તમને સંદેહ છે કે નહિં ?’ ત્યારે જયપ્રકાશજીએ કહ્યું કે, “ડૉ. આલ્વા તમે ઘણો અટપટો પ્રશ્ન પૂછ્યો છે. કેમ ? કારણ કે તમે જે છાતી પર હાથ મૂકીને કહેવાનું કહો છો તો મારે કબૂલ કરવું પડશે કે મને સંદેહ છે. કારણ કે જેલમાં ગયો ત્યારે મને કિડનીમાં કોઈ રોગ નહોતો. બ્લડપ્રેશર અને ડાયાબીટીસ હતાં. એ માટેની દવાઓ લઈને ફરતો હતો. મારી ધરપકડ થઈ એ જ દિવસે મારી બધી દવાઓ લઈ લેવામાં આવી અને મને કંઈક બીજી જ દવાઓ આપવામાં આવી હતી. અને એક દિવસ મને કહેવામાં આવ્યું કે તમારી બંને કિડની ફેલ છે. એટલે મને સંદેહ છે.” તો ડૉ. આલ્વાએ કહ્યું કે હું મારા રિપોર્ટમાં આ લખી શકું ? ‘No, Please, Please એ ન લખો.’ ‘શા માટે ન લખું ? સત્યની શોધ માટે તો મેં આ કામ લીધું છે ? તમે સત્યની શોધ થઈ છે એની ના પાડશો !’ ‘ના, ડૉ. આલ્વા, હું તમને વારંવાર કહું છું કે આ ન લખશો.’ પછી એમણે જે જવાબ આપ્યો તે સમજવા જેવો છે. ‘ડૉ. આલ્વા, કાલે તમે મારી પાસે આવ્યા ત્યારે હું ડાયાલિસીસના ટેબલ ઉપર હતો. કાલે તમને નહોતો મળી શક્યો, આજે મળી શક્યો. કાલે પાછો એ જ ટેબલ ઉપર જઈશ. મારો એક પગ આ દુનિયામાં છે, બીજો પગ પેલી દુનિયામાં છે. મારો કોઈ ભરોસો નથી. અને ઇંદુ (ઇંદિરાને તેઓ ઇંદુ કહેતા હતા) તો યુવાન છે. એને હજુ ઘણું જીવવાનું છે. મરતાં પહેલાં એને કલંકિત કરીને મરવા ઇચ્છતો નથી.’ આ સંતત્વ છે. આ મનુષ્ય જાતિ પરનો વિશ્વાસ છે. કયો મહાપુરુષ પોતાની જિંદગીમાં સફળ થયો છે ? ગાંધીને દેશના વિભાજનના સાક્ષી બનવું પડ્યું, પોતાના નિકટના સાથીઓ પણ તેમની સાથે ના રહ્યા. ભૂદાન આંદોલન જોરશોરથી ચાલતું હતું ત્યારે સ્વાસ્થ્યને કારણે વિનોબાજીને આંદોલન છોડીને, સૂક્ષ્મમાં પ્રવેશ કરવો પડ્યો. આંદોલન સફળ થયું કે નિષ્ફળ એ કસોટી નથી. માણસ પોતાના પ્રત્યે કેટલો ઇમાનદાર છે એ કસોટી છે.

રોજ સાંજે જયપ્રકાશજી જાનકીને કહેતા – ‘ભજન ગા.’ સમાજવાદી આદમી ભજન ગાય છે. એમનું પ્રિય ભજન હતું – ‘તું દયાલુ દિન હૌં, તું દાની હૌં ભિખારી. હૌં પ્રસિદ્ધ પાતકી, તું પાપ પુંજહારી.’ ભૂદાન સમયમાં રોજ અમને કહેતા કે આ પછી પણ એક જીવન છે, તેનો તો કંઈ વિચાર કરીએ !

તે વખતે અમને શંકા થઈ કે આ સમાજવાદી માણસ દેશની, જીવનની વાત કરીને, લોકોને એમની ભાષામાં સમજાવીને જમીન માંગે છે તો ખરેખર એમને વિશ્વાસ છે ? ત્યારે એમણે જવાબ આપ્યો કે, ‘નારાયણ, તને એમ લાગે છે કે મને એક વાત પર વિશ્વાસ હોય અને હું બીજી વાત કરું ? તને ખબર છે, કે જ્યારે હું કોમ્યુિનસ્ટ પાર્ટીનો સભ્ય હતો ત્યારે પણ આસ્તિક હતો !’ એ પછી મેં ક્યારે ય તેમના પર સંદેહ નથી કર્યો. એ સમયે પણ એમની ઈશ્વર ઉપર શ્રદ્ધા હતી. એમની શ્રદ્ધા મનુષ્ય જાતિ પર હતી, એમની શ્રદ્ધા તેમના સાથીઓ પર હતી, તેમને શ્રદ્ધા પોતે લીધેલા રસ્તા પર હતી અને એમને શ્રદ્ધા એમનું જે લક્ષ્ય હતું તેના પર હતી. આ પાંચે ય પ્રકારની શ્રદ્ધા સાથે હોવી તેનો અર્થ જ એ કે ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા છે.

સંકલન : શશીબહેન મિસ્ત્રી                                        

અનુવાદ/સંપાદન : પદ્મા ભાવસાર

(સંપૂર્ણ ક્રાંતિ વિદ્યાલય, વેડછી દ્વારા આયોજિત જે.પી. વ્યાખ્યાનમાળા અંતર્ગત તા. 3-10-2014 (દશેરા)ના રોજ આપેલ વ્યાખ્યાન)

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 16 અૉગસ્ટ 2015; પૃ. 12-15 & 23