જોસેફ : સાહેબ, રોગચાળો વધી રહ્યો છે.
યોસેફ : કબર નથી, સોરી, મને ખબર નથી.
જોસેફ : અનલોકમાં લોકોને 'લોક' લાગી ગયું છે.
યોસેફ : મને ખબર નથી.
જોસેફ : લોકો પાનમાવો છોડતાં નથી.
યોસેફ : મને માવાની નહીં, 'મેવા'ની જ ખબર છે.
જોસેફ : આપણે શું કરી શકીએ આમાં તે …
યોસેફ : મને ખબર નથી.
જોસેફ : તમને તો ખબર ના જ હોય.
યોસેફ : ખબર નથી એટલી ખબર તો છે ને!
જોસેફ : મંત્રી છો એટલી ખબર તો છે ને?
યોસેફ : મને ખબર નથી.
૦
‘સાહેબ, કેસ તો વધતા જ આવે છે?'
‘હા, કોર્ટ બંધ છે એટલે એવું તો થવાનું.'
'હું કોર્ટની નહીં, હોસ્પિટલની વાત કરું છું.'
૦
'તમે તો mal, સોરી, mla છો. તમને ચેપ લાગ્યો?'
'શું છે, કાલે સાહેબને મળ્યો હતો …'
‘તો … તો ઘણાને ચેપ લાગવાનો.'
'એ કેવી રીતે?'
‘સાહેબ, કાલે ડોકટરો, દર્દીઓને પણ મળ્યા હતા!'
૦
'હવે તો હાથીઓ પણ બોબ-કટ કરાવે છે.'
''હાથીઓ' જ કરાવે છે.'
૦
'ચીની સેના બે કિ.મી. પાછળ ખસી.'
'તો આપણે પણ બે કિ.મી.આગળ ધસોને!'
'એ આપણને શોભે નહીં.'
‘હા, શોભે તો ચીનાઓને જ!'
૦
'આ તેલના ભાવ કેમ વધ્યા કરે છે?'
'આપણામાં 'તેલ' નથી એટલે!'
૦
'આવું કેમ? માર્કેટ સીલ કરી ને પછી ખોલી નાખી?'
'ધાર્યું 'ધણી'નું થાય છે.'
૦
‘સાહેબ, પરીક્ષાની તારીખો જાહેર કરી દઉં?'
‘અરે, કાલે તો પરીક્ષા બંધની જાહેરાત કરી.'
'આજે પરીક્ષા ચાલુની જાહેરાત કરીએ.'
'એનાથી થશે શું?'
'વિદ્યાર્થીઓ સ્થિર રહેશે ને અભ્યાસ કરશે.'
'એ તો સ્થિર રહેશે, પણ આપણને 'અસ્થિર' કરશે.'
૦
'યુનિવર્સિટીએ પ્રવેશ ફી વધારી દીધી.'
'બધે 'વધારા'નો રોગ જ  ફેલાઈ રહ્યો છે.'
૦
'સંચાલકોએ સ્કૂલો બંધ કરાવી તો સાહેબે ચાલુ કરાવી.'
'કોણ જાણે કેમ પણ તઘલખ કોઈ રીતે મરતો નથી.'
૦
'હવે ટ્રાફિક નિયમના ભંગ બદલ દંડ નહીં.'
'તો શું?'
‘'દંડવત …'
૦
'સીબીએસઈ ૩૦ ટકા અભ્યાસક્રમ ઘટાડશે.'
'વિદ્યાર્થીઓની ઈચ્છા તો ૩૦ ટકા જ રહે એવી છે.'
૦
'બે લાખ વિદ્યાર્થીઓ અમેરિકાથી તગેડાશે.'
'ચીની હશે.'
‘ના, ભારતીય છે.'
'અમેરિકા ચોરને ચોરી કરાવડાવે છે ને પોલીસને કહે છે, પકડ!'

૦૦૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘કાવ્યકૂકીઝ’, ‘અર્ધ સાપ્તાહિક’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 15 જુલાઈ 2020

શું આપણાં દેશમાં માણસની જિંદગીની કોઈ કિંમત જ નથી? હજુ તો ચોમાસાની શરૂઆત થઈ છે અને બિહાર તથા ઉત્તરપ્રદેશમાં આકાશી વીજળી પડવાથી દોઢસો અને ગુજરાતમાં પંદર લોકોનાં મોત થયાં છે. નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ બ્યૂરોના આંકડા મુજબ, વીજળી પડવાથી છેલ્લાં પંદર વરસમાં (૨૦૦૦થી ૨૦૧૪) ૩૨,૭૪૩ એટલે કે દર વરસે સરેરાશ ૨,૩૩૮ લોકો પોતાના જીવ ગુમાવે છે. વીજળી પડવાથી મોટા ભાગે ખેડૂતો, ખેતકામદારો અને બીજા શ્રમિકોનાં વધુ પ્રમાણમાં મોત થતાં હોય છે. એટલે બનાવના દિવસે તેને કદાચ છાપામાં સ્થાન મળે, થોડા લાખ રૂપિયાની સરકારી રાહત જાહેર થાય અને નેતાઓના દિલસોજીના સંદેશા (હવે ટ્વિટર પર) વગેરેની ઔપચારિકતા થાય છે તે પછી  આવતા ચોમાસા સુધી બધું ભુલાઈ જાય છે.

દર વરસે વીજળી પડવાના વિશ્વમાં ૨.૫ કરોડ બનાવો બને છે. ઝારખંડમાં એક ગામમાં એટલી બધી વખત વીજળી પડે છે કે તે ગામનું નામ જ વજ્રમારા (વીજળીનો માર ઝીલનાર) છે. બીજી મે, ૨૦૧૮ના દિવસે આંધ્રપ્રદેશમાં એક જ દિવસમાં વીજળી પડવાના ૪૧,૦૨૫ બનાવો બન્યા હતા. તે પહેલાં એપ્રિલ ૨૦૧૮ની તેરમી તારીખે તેર કલાકમાં ૩૭,૦૦૦ વખત વીજળી પડી હતી. ૧૯૭૫માં ઝિમ્બાબ્વેમાં વીજળીના એક જ કડાકે ૨૧ લોકોનાં મોત થયાં હતાં. આંધ્રમાં આકાશી વીજળીનો એક જ ઝબકારો ૧૯નાં મોતનું કારણ બન્યો હતો. ૧૯૯૪ના વરસમાં ઈજિપ્તમાં એક ઓઈલ ટેન્કર પર વીજળી પડતાં એક સાથે ૪૬૯નાં મોત થયાનો અતિ કરુણ વિક્રમ છે.

કુદરતી આફ્તોથી થતાં મોતમાં વીજળી પડવાથી થતાં મોતનું પ્રમાણ ૩૯ ટકા જેટલું ઊંચું છે. ૨૦૧૯માં ગુજરાતમાં વરસાદને કારણે કુલ ૧૯૯ લોકોનાં મૃત્યુમાં ૫૪ મોત વીજળી પડવાથી થયાં હતાં. આકાશી વીજળીથી લોકોને ભોગ બનતાં અટકાવવાના ઉપાયો થઈ રહ્યા છે. અમેરિકામાં વીસમી સદીના સાતમા દાયકામાં દર વરસે વીજળી પડવાથી સરેરાશ ૧૦૦ નાગરિકોનાં મોત થતાં હતાં જે ૨૦૧૫માં ઘટીને માત્ર ૨૭ થઈ ગયાં છે, પરંતુ ભારતમાં તેનું પ્રમાણ ઘટતું નથી. અન્ય કુદરતી આફ્તોની જેમ આકાશી વીજળી પડવાનું પણ પૂર્વાનુમાન થઈ શકે છે. ભારત સરકાર અને રાજ્ય સરકારોના હવામાન વિભાગો તે માટેની આગાહી કરતા હોય છે ઇન્ડિયન ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ટ્રોપિકલ મીટિયોરોલોજી પૂણે દ્વારા લાઈટિંગ સેન્સર મશીનો વિકસાવાયાં છે. જે દેશના સંભવિત અસર ધરાવતા વિસ્તારોમાં લગાવાયા છે. તેનાથી ૨૦૦ કિલોમીટરના વિસ્તારમાં વીજળી પડવાનું પૂર્વ અનુમાન લગાવી શકાય છે. નેશનલ સેન્ટર્સ ફેર અર્થ સાયન્સ સ્ટડીઝ, તિરુવનંતપુરમ્‌ દ્વારા છ રાજ્યોમાં લાઈટનિંગ ડિટેક્શન નેટવર્ક સ્થાપિત કર્યું તે વીજળી પડવાની આગાહી કરી શકે છે, ખાટલે મોટી ખોડ એ છે કે તેને લોકો સુધી પહોંચાડાતી નથી.

દેશમાં જે બાર રાજ્યોમાં વીજળી પડવાની ઘટનાઓ બને છે તેમાં મધ્યપ્રદેશ, બિહાર, ઓડિશા, મહારાષ્ટ્ર, ઝારખંડ, છત્તીસગઢ અને પશ્ચિમ બંગાળનો સમાવેશ થાય છે. રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ હવામાન વિભાગે ‘દામિની’ અને બિહાર રાજ્યે ‘વજ્રઈન્દ્ર’ નામક મોબાઈલ એપ બનાવી છે. આ મોબાઈલ એપ લગભગ ૪૫ મિનિટ પહેલાં વીજળી પડવાની ઘટનાનું એલર્ટ આપે છે. ‘દામિની’ એપ દેશના એક લાખ લોકોએ અને ‘વજ્રઈન્દ્ર’ એપ બિહારના દસ હજાર લોકોએ મોબાઈલમાં ઈન્સ્ટોલ કરી છે. મોબાઈલ એપ શહેરોમાં કારગર બની શકે પરંતુ ગામડાંઓમાં લોકો પાસે સ્માર્ટ મોબાઈલ ફોન હોતા નથી કે નેટવર્કના પ્રશ્નો પણ હોય છે. જેમણે આ મોબાઈલ એપ અપનાવી છે તેમનો અનુભવ પણ સારો નથી. લાઈટનિંગ અરેસ્ટર મશીન વીજળી પડવાથી બચવાનો સૌથી અસરકારક ઉપાય છે. જે વીજળીને પોતાનામાં સમાવી લઈ બિનઅસરકારક બનાવે છે. વજ્રમારામાં અને બીજે જ્યાં તે લગાવાયાં છે ત્યાં સારાં પરિણામ મળ્યાં છે. તાડ અને નાળિયેરનાં ઝાડ ઊંચાં હોય છે અને તે વીજળી પડતી પોતાનામાં સમાવી લે છે અને તેને ભોંયમાં ભંડારી દે છે. બાંગ્લાદેશમાં તાડનાં ઝાડ આકાશી વીજળી સામેનું અસરકારક હથિયાર પુરવાર થયું છે. એટલે ભારતમાં પણ તે અપનાવવું જોઈએ.

વીજળીથી બચવા કેવી રાખવી જોઈએ તેના પ્રચારપ્રસારનો અભાવ છે. બિહારમાં ગયા વરસે વીજળી પડવાથી જે ૩૦૦ લોકોનાં મોત થયાં હતાં તેમાંથી ૨૦૦ લોકોએ ઝાડનો આશરો લીધો હોવાથી મૃત્યુ પામ્યા હતા, કેમ કે વિદ્યુતનાં સુવાહક વૃક્ષો જીવલેણ છે તે લોકોને ખબર નથી. આકાશી વીજળીથી બચવા ઘરમાં કે સલામત જગ્યાએ રહેવું, ખેતરમાં ખુલ્લામાં હોઈએ તો સૂકી જગ્યાએ રહેવું. ઊભા ન રહેવું કે જમીન પર સૂઈ ન જવું પણ બે પગ ભેગા રાખીને માથું નીચે નમાવીને સૂકી જમીન પર બેસવું, વીજળી અને ખેતીના ધાતુનાં સાધનોથી દૂર રહેવું જેવા ઉપાય અજમાવવાથી બચી શકાય છે.

બહુ મોડેથી સરકારોએ કુદરતી આપદાઓની સૂચિમાં આકાશી વીજળી પડવાની ઘટનાને સમાવી છે. ૨૦૧૦થી ગુજરાત સહિતની રાજ્ય સરકારો મૃત્યુ પામનારના કુટુંબને ચાર લાખ રૂપિયાની સહાય કરે છે. ગુજરાતના રૂ.૨.૧૬ કરોડ સાથે આખા દેશમાં વાર્ષિક રૂ.૯૩.૫૨ કરોડ વીજળી પડવાથી મોત પામનારના પરિવારને સહાય તરીકે આપે છે, પરંતુ આના કરતાં ઓછા ખર્ચમાં લાઈટનિંગ અરેસ્ટર મશીન લગાવી શકાય છે અને તાડનાં ઝાડ ઉછેરી શકાય છે. આકાશી વીજળી ત્રાટકવાની બાબતને કુદરતનો કેર, કોપ કે નારાજગી માની લેવાને બદલે તેને ધરમૂળથી ખતમ કરવાના ઉપાય અજમાવવા જોઈએ.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘અર્ધસાપ્તાહિક’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 15 જુલાઈ 2020

આફતને અવસરમાં પલટવાની કળા તો બી.જે.પી.ની જ. તાજું ઉદાહરણ સી.બી.એસ.ઈ.ના સિલેબસમાંથી વિચારધારાને માફક ના આવે તેવા ટોપિક્સને હઠાવવાનું છે. ધોરણ ૯થી ૧૨ના ૧૯૦ વિષયનાં શિક્ષણ, નિરીક્ષણ, પરીક્ષણની જવાબદારી નિભાવતા સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ સેકન્ડરી એજ્યુકેશને કોરોના મહામારીની અસાધારણ પરિસ્થિતિમાં શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ બંધ હોવાથી અભ્યાસક્રમમાં ૩૦% ઘટાડો કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે. કેન્દ્રનું માનવ સંસાધન વિકાસ મંત્રાલય અભ્યાસક્રમ ઘટાડાનો ઉદ્દેશ તો, ‘વિદ્યાર્થીઓ પર તણાવ અને બોજ ઘટાડવાનો’ જણાવે છે. પરંતુ જે પ્રકારના મુદ્દા અભ્યાસક્રમમાંથી દૂર કર્યા છે, તેની પાછળ વિચારધારાની  પ્રેરણા હોવાનો આરોપ સ્વાભાવિક છે. ધોરણ ૯થી ૧૨ના રાજનીતિશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર અને અર્થશાસ્ત્ર વિષયના જે પાઠ વરસ ૨૦૨૦-૨૧માં ભણાવવાના નથી તેની યાદી કંઈક આવી છે : ધર્મનિરપેક્ષતા, સમવાયતંત્ર, નાગરિકતા, પાડોશી દેશો સાથેના સંબંધો, જી.એસ.ટી., ભારતમાં વૈશ્વિકીકરણ, ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણના વિશેષ સંદર્ભમાં વ્યાપાર પર સરકારની નીતિમાં બદલાવની અસર, સ્થાનિક સરકાર, લોકતંત્ર અને વિવિધતા, લોકતંત્ર સામેના પડકારો, લોકપ્રિય સંઘર્ષો અને આંદોલનો તથા લિંગ, ધર્મ અને જાતિ.

એચ.આર.ડી. મંત્રી ડો. રમેશ પોખરિયાલ(કેન્દ્રીય મંત્રી તરીકે બંધારણ અને ગુપ્તતાના સોગંદ લેતાં પોતાના નામ પૂર્વે જોડાયેલું ડિગ્રીનું છોગું ઉચ્ચારવાની કાળજી લેનાર)નો દાવો છે કે સરકારે પુખ્ત વિચારણા, નિષ્ણાત સમિતિના વિમર્શ અને દેશભરમાંથી મળેલા ૧,૫૦૦ ઉપરાંત સૂચનોના આધારે આ ઘટાડો કર્યો છે. જે લોકો સરકાર પર વિચારધારાને કારણે સિલેબસ ઘટાડાનો આરોપ લગાવે છે તેમને મંત્રી મહોદય સનસનાટી અને જૂઠ ફેલાવનારા ગણે છે. સરકારના નિર્ણયને વાજબી ઠેરવનારાઓની દલીલ છે કે જો કોર્સમાંથી સેક્યુલારિઝમ(ધર્મનિરપેક્ષતા)નો પાઠ હઠાવાયો છે તો નેશનાલિઝમ(રાષ્ટ્ર્વાદ)નો પાઠ પણ હઠાવાયો છે. જો કે વધારે ગંભીર મુદ્દો તો એ પણ છે કે ધોરણ ૧૨ સાયન્સના કોર્સમાંથી જે પાઠ હઠાવાયા છે તે ‘નીટ’ અને ‘જે.ઈ.ઈ.’ની એક્ઝામના સિલેબસમાં તો છે જ. એટલે વિજ્ઞાનના શિક્ષકો આ ઘટાડાથી ચિંતિત છે. સી.બી.એસ.ઈ.ના સેક્રેટરીના કહેવા પ્રમાણે એવા જ પાઠ હઠાવાયા છે જે નીચલા ધોરણોમાં વિદ્યાર્થીઓને સંક્ષેપમાં ભણાવાયા હોય. અર્થાત્‌ ઉપલા ધોરણમાં જે પાઠ વિસ્તૃત રીતે ભણાવવાના હતા તે જ દૂર કરાયા છે. જો એમની વાત માની લઈએ તો જે મુદ્દા સંક્ષિપ્તમાં શીખવા પર્યાપ્ત છે તેને વિસ્તૃત રીતે શા માટે ભણાવાય છે ? વાત એમ છે કે વિદ્યાર્થીની ઉંમર અને સમજણના વધારા સાથે તેનો અભ્યાસક્રમ ઘડાય છે. એટલે ટોપિક પડતા મૂકવાનું  કારણ આટલું સરળ ન હોઈ શકે.

સિલેબસ ઘટાડવા જેવા મુદ્દે પણ પોતાની રાજનીતિને વચમાં લાવનાર સરકાર અને શિક્ષણ મંત્રી, ‘શિક્ષણને રાજનીતિથી અલગ રાખવા અને રાજનીતિને શિક્ષિત બનાવવાની’ વિનંતી કરે છે ત્યારે ખરેખર તો એમણે અને એમના પક્ષે જ વિચારવાની જરૂર છે. જે જે રાજ્યોમાં બી.જે.પી.ની સરકારો છે ત્યાં શિક્ષણની સ્વતંત્રતા અને સ્વાયત્તતા હણી નાંખવામાં આવી છે. કુલપતિઓ તરીકે પોતાના માનીતાઓને વગર યોગ્યતાએ પણ ગોઠવી દેવાયા છે, દીનાનાથ બત્રા જેવા વિચારધારા-કોવિદોની સલાહ મુજબ પાઠયપુસ્તકો લખાયા છે. તેથી શિક્ષણને રાજનીતિથી દૂર રાખવાની અને રાજનીતિને શિક્ષિત કરવાની સૂફિયાણી સલાહ પહેલાં તેમણે જાતે ગાંઠે બાંધવાની જરૂર છે.

(તા.૧૩-૦૭-૨૦૨૦)

e.mail : maheriyachandu@gmail.com