હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
બળાત્કાર પર પણ બળાત્કાર થાય છે!
તેથી હવે બળાત્કાર એક રાજનૈતિક કાર્યક્રમ છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
પણ હાંસલ કરવાનો એક રેકોર્ડ છે!
અચ્છે દિન ને વિકાસનો દૌર છે,
તેથી સંખ્યા થોડી ઔર છે!
બળાત્કારમાં દુનિયામાં છે…ક ચોથા નંબરે છીએ!
તેથી હવે બળાત્કાર પહેલે નંબરે પહોંચવાની
એક રાષ્ટ્રીય યોજના છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
ઇન્દ્રે અહલ્યા, વપુષ્ટમાંથી માંડી કંઈક પર કર્યા
વિશ્વામિત્રે માધવી પર

બ્રહ્માએ સગ્ગી છોડીનેય ન છોડી!
તોય એ દેવાધિદેવ!
તેથી હવે બળાત્કાર એક સાંસ્કૃતિક જતનનો મહિમા છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
કોના પર થયો એ છોડોને બબાલ
માત્ર કોણે કર્યો એ કહો
લિંગ પર ધર્મ છે, યોનિ પર ધર્મ છે.
જો વિધર્મી હો કે હો પરપ્રાંતી, તો દો પતાવી!
જો હો રામરહીમ કે આશારામ તો કરો આરામ!
તેથી હવે બળાત્કાર એક ધાર્મિક અનુષ્ઠાન છે!

હવે બળાત્કાર માત્ર બળાત્કાર નથી …
મજદૂર, આદિવાસી, દલિત, કાશ્મીરી મફફતમાં મળશે
જામીન પણ આપી દઈશું જાવ
કઠુઆ ઉન્નાવ કે હો કચ્છ, તમે સહુ મુકત છો વત્સ!
નાઉ હરી અપ એન્ડ સ્ટાર્ટ અપ ઈન્ડિયા
તેથી હવે બળાત્કાર એક વિવિધ છૂટછાટવાળી
પેકેજપ્રાપ્ત યોજના છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
કોઈ એકલદોકલ, કોઈ એકલદોકલ પર નથી કરતું
તેથી હવે બળાત્કાર સામૂહિક એવમ્‌ લશ્કરી ધોરણે યોજાતો ઉત્સવ છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
એ એક અનુઆધુનિક ઘટના છે.
તેથી હવે બળાત્કાર સત્યના મામલે સર્વથા સાપેક્ષ છે!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 05 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 16

જી. કે ચેસ્ટરટનનું નામ કદાચ તમે સાંભળ્યું હશે. અંગ્રેજી સાહિત્યકાર હતા, ફિલસૂફ હતા, ધર્મશાસ્ત્રી હતા, ઈસાઈ પક્ષપાતી હતા અને પત્રકાર હતા. તેઓ પોતાની વાત એવી રીતે કરતા કે વાંચનાર કે સાંભળનાર ચોંકી જાય અને વિચારતો થઈ જાય. તેઓ શૈલીની આ લાક્ષણીકતા માટે જાણીતા હતા. તેઓ લંડનથી પ્રકાશિત થતા ‘ઈલસ્ટ્રેટેડ લંડન ન્યુઝ’ નામના અખબારમાં સાપ્તાહિક કોલમ લખતા હતા અને એમાં ૧૮મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૦૯ના અંકમાં તેમણે લખ્યું કે ભારતીય રાષ્ટ્રવાદ નથી ખાસ ભારતીય કે નથી ખાસ રાષ્ટ્રીય. પરાજીત પ્રજા વિજેતાઓ પાસેથી શાસન-સંસ્થાઓની માગણી કરે છે, પરંતુ એ શાસન-સંસ્થાઓ વિજેતાઓની છે તેમની પોતાની નથી. માટે એ ભારતીય રાષ્ટ્રવાદ નથી ભારતીય કે નથી રાષ્ટ્રીય.

વાત તેમણે મુદ્દાની કહી હતી. એ સમયે ઉદયપુરમાં દીવાન રહી ચુકેલા અને વિચારોથી આર્યસમાજી શ્યામજી કૃષ્ણવર્માએ લંડનમાં ‘ઇન્ડિયા હાઉસ’ની સ્થાપના કરેલી અને ‘ઇન્ડિયન સોશિયોલોજીસ્ટ’ નામનું સામયિક કાઢતા હતા. એ સામયિક જી. કે ચેસ્ટરટન નિયમિત વાંચતા હતા. ઇન્ડિયા હાઉસની સભાઓમાં અને ‘ઇન્ડિયન સોશિયોલોજીસ્ટ’માં ભારતીયો ભારતીય રાષ્ટ્રવાદની જે ચર્ચા કરતા હતા તેના તરફ ચેસ્ટરટનની નજર રહેતી હતી. તેમણે જોયું કે સ્વતંત્રતા ઈચ્છતા પરાજીત ભારતીય લોકોને સ્વતંત્રતા તો જોઈએ છે, પણ પૂરી નથી જોઈતી. તેમને તો માત્ર ડ્રાઈવર બનવું છે, બાકી આખેઆખી ગાડી ભલે તેમને પરાજીત કરનારાઓની બનાવેલી હોય!

એ લેખમાં ચેસ્ટરટને લખ્યું હતું કે ભારતીય રાષ્ટ્રવાદ તો જ ભારતીય અને રાષ્ટ્રીય બને જો તે તેના દરેક અર્થમાં ભારતીય અને રાષ્ટ્રીય હોય. કાં તો તેઓ પરાજીત થયા એ પહેલાનું તેમનું શાસન-સંસ્થાઓનું જે કાંઈ રાષ્ટ્રીય કલેવર હતું એને સમયોચિત ફેરફાર સાથે અપનાવવું જોઈએ અને કાં રાષ્ટ્રવાદની વાત કરવાનું બંધ કરવું જોઈએ. ભારતીય વિનાનો ભારતીય રાષ્ટ્રવાદ કઈ રીતે આકાર પામે? સીમાબદ્ધ રાજ્ય, લશ્કર, સંરક્ષણની કે સંહારક ક્ષમતા, બંધારણ, બંધારણ નિર્દિષ્ટ કેન્દ્રિત સત્તા, સમવાય સંઘ (ફેડરલ સ્ટેટ), શાસન-સંસ્થાઓ વચ્ચે સત્તાનું વિભાજન અથવા વિકેન્દ્રીકરણ, ધર્મસંસ્થાઓ સાથેના સંબંધોનું સ્વરૂપ, સમાનતા, નાગરિકત્વ, લોકતંત્ર, સમયાંતરે ચૂંટણી, ન્યાયતંત્ર વગેરે દરેક ચીજ પશ્ચિમે વિકસાવેલી છે. એ બધું જ જો સ્વીકાર્ય હોય તો એનો અર્થ એટલો જ થાય કે ભારતીય લોકોને સત્તા જોઈએ છે. તેમની આઝાદી માટેની લડત સત્તા માટેની છે, ભારતીય રાષ્ટ્ર માટેની નથી.

આગળ કહ્યું એમ વાત મુદ્દાની હતી. આખેઆખું કલેવર જ જો પારકું હોય અને એ આખેઆખું સ્વીકાર્ય હોય તો એમાં આપણું શું? માત્ર સુકાન? તમે કહેશો અને ત્યારે કહેવામાં પણ આવતું હતું કે કલેવર ભલે પશ્ચિમનું હોય એમાં આત્મા આપણો હશે. ભારતીય આત્મા હશે અને ભારતીય આત્માને કલેવરમાં આરોપીને ભારતીય રાષ્ટ્રની રચના કરવામાં આવશે. આવી દલીલ ત્યારે વ્યાપક પ્રમાણમાં કરવામાં આવતી હતી અને એવા અભિનિવેશ સાથે કરવામાં આવતી હતી કે ત્યારે લોકોને એ ગળે ઉતરી જતી હતી.

આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે જે લોકો કલેવરમાં ભારતીય આત્મા ઉમેરવાની વાત કરતા હતા એ લોકો રાષ્ટ્રીય કે રાષ્ટ્રવાદની વિભાવના પણ પશ્ચિમની અપનાવતા હતા. માત્ર રાજકીય કલેવર નહીં, રાષ્ટ્રની વિભાવના પણ તેમને પરાઈ હોવા છતાં કબૂલ હતી. શા માટે? આત્મા ઉમેરશું એ તો કહેવાની એક રીત થઈ, કમસેકમ વિભાવના તો સ્પષ્ટ કરો! ટૂંકમાં ભારતીય રાષ્ટ્રવાદીઓને રાષ્ટ્રીય માળખું અને રાષ્ટ્રની વિભાવના એમ બન્ને પશ્ચિમમાં જેવાં હતાં એવાં ખાસ કોઈ ફરક વિના કબૂલ હતાં. ઊલટું, જો કોઈ અંગ્રેજો આવ્યા એ પહેલાંના ભારતને પાછું સજીવન કરવાની વાત કરતા હતા, રાજાશાહીના ગુણગાન ગાતા હતા તેમને ખરા ભારતીય રાષ્ટ્રવાદી તરીકે નવાજવાની જગ્યાએ હસી કાઢવામાં આવતા હતા. પ્રતિષ્ઠા એમની હતી જે સો ટકા પશ્ચિમની બસમાં બેસીને ભારતીય રાષ્ટ્રવાદની વાતો કરતા હતા અને ડ્રાઈવરની સીટ ઉપર નજર રાખતા હતા.

અહીં સ્વાભાવિકપણે એક પ્રશ્ન થવો જોઈએ કે શા માટે ભણીગણીને જાગૃત બનેલા ભારતીયો આઝાદીની વાત કરતા હતા, ભારતીય રાષ્ટ્રીયતા કે રાષ્ટ્રવાદની વાત કરતા હતા, પરંતુ શાસન વ્યવસ્થાનું કલેવર બદલવાની અથવા ભારતીય રાષ્ટ્રની પોતીકી વિભાવના વિકસાવવાની કોઈ વાત નહોતા કરતા? કોઈ ખાસ કારણ હોવું જોઈએ. જી.કે. ચેસ્ટરટને કહ્યું હતું એમ ભારતીય રાષ્ટ્રવાદીઓએ કહેવું જોઈતું હતું કે તમે તમારું કલેવર લઈને ચાલતા થાવ, અમારે તેની જરૂર નથી. અમારી પાસે અમારું પોતાનું પરંપરાગત કલેવર હતું જેને અમે અમારી અત્યારની જરૂરિયાત મુજબ ફેરફાર કરીને વિકસાવીશું. અમને તમારી જરૂર તો નથી, તમે વિકસાવેલા કલેવરની જરૂર નથી અને તમારી રાષ્ટ્રની વિભાવનાની પણ જરૂર નથી. આવું એક પણ પ્રતિષ્ઠિત ભારતીયે કહ્યું હોય એવું યાદ નથી.

પણ એક માણસ હતો જેણે પશ્ચિમના શાસનનાં માળખાં સામે, રાષ્ટ્રની વિભાવના સામે, રાષ્ટ્રવાદની સામે, સુખની વ્યાખ્યા સામે, વિકાસની અવધારણા સામે મૂળભૂત પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કર્યા હતા. તેમની આગળ પશ્ચિમમાં થોરો-રસ્કિન-ટોલ્સટોય જેવા પૂર્વસૂરિઓ પણ હતા જેમણે આ બાબતે મૂળભૂત પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કર્યા હતા અને એ માણસ તેમની પાસેથી ઘણું શીખ્યો હતો. એ માણસ એટલે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી. જી.કે. ચેસ્ટરટને ઉપરનો લેખ લખ્યો ત્યારે ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકાના કામે લંડનમાં હતા. ઇન્ડિયા હાઉસમાં જતા હતા અને ત્યાં રહેલા ભારતીય યુવાનો સાથે ભારતીય રાષ્ટ્રવાદની ચર્ચાની રમઝટ ચાલતી હતી. ચેસ્ટરટનના લેખે ચર્ચામાં ઉત્તેજના પેદા કરી હતી. આ ઉપરાંત ૧૯૦૯માં જુલાઈ મહિનાની પહેલી તારીખે મદનલાલ ઢીંગરાએ કર્ઝન વાઈલીનું ખૂન કર્યું હતું એટલે એ કારણે પણ ભારતીય રાષ્ટ્રવાદને ભારતીય રાષ્ટ્રીય ક્રાંતિની ધાર ઉમેરાઈ હતી.

આ માણસ કાંઈક જુદું બોલતો હતો અને જુદું સમજાવવાની કોશિશ કરતો હતો. ભારતનો ઉદ્ધાર બસ બદલવાથી થશે કે ડ્રાઈવર બદલવાથી? જો સમૂળગી બસ જ અપનાવી લઈશું અને ડ્રાઈવર બદલવાથી સંતોષ માનીશું તો ભારત જગતને નવું શું આપી શકશે?

e.mail : ozaramesh@gmail.com

પ્રગટ :  ‘દૂધનું દૂધ, પાણીનું પાણી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 04 ઑક્ટોબર 2020

આપણને એક એવા સમાજની જરૂર છે જ્યાં સેક્સ ઇજા ન પહોંચાડે અને સત્તા શોષણ ન કરે, પણ પિતૃસત્તાક સમાજમાં આવું શક્ય થઇ શકે?

દિલ્હીની જ્યોતીને મળ્યું હતું નિર્ભયા નામ, અને હવે હાથરસની મનીષાનું નામ ચર્ચાઇ રહ્યું છે. બળાત્કાર છે કે બળાત્કાર નથી? ઉત્તર પ્રદેશની પોલીસ જે રીતે આખો મામલો સંભાળે છે એ જોતાં લાગે છે કે ‘કાયદો અને વ્યવસ્થા’નાં અગ્નિસંસ્કાર એવી રીતે થયા છે, જાણે એમાં કાળું ચકલું ય નહોતું ફરક્યું એમ લાગે. રાજકારણ હોય, જાતિવાદ હોય કે કુટુંબનો વિખવાદ હોય વાસ્તવિકતા એ છે કે એક જુવાનજોધ છોકરી રાખ થઇ ગઇ. વાત ઉત્તર પ્રદેશના કેસની કે નિર્ભયા સાથેની સરખામણીને કે સરકાર તરફી કે વિરોધીઓનાં ઘોંઘાટની કરવાની જ નથી. વાત છે ક્રૂરતા, દ્વેષ, સત્તા, શોષણ તમામનો ભોગ બનનારી સ્ત્રીની યોનીની … રવિવારની સવારે ચિંતાઓ નેવે મુકવાની હોય, ત્યારે આવું શું વાંચવાનું એવું ય તમને લાગી શકે છે પણ જે સાફસૂથરો શબ્દ વાંચીને નાકનું ટીચકું ચઢી ગયું હશે, એ માત્ર શબ્દ નથી, શરીર છે એને ય કંઇ કહેવું હોય એમ બની શકે છે. એક પ્રયત્ન કરીએ, કદાચ કંઇ જાણી શકાય.

“પહેલાં મને નિર્ભયાને નામે ચર્ચવામાં આવી અને હવે મનીષાનું રટણ લીધું છે. નામ ગમે તે આપે, હું બધી સ્ત્રીઓમાં છું, એક સરખી. ધનાઢ્ય ઉદ્યોગપતિની દીકરીને પણ અને રસ્તે રઝળતી બાઇમાં પણ, ફુલન દેવીમાં પણ અને ડૉ. પ્રિયંકા રેડ્ડીના શરીરમાં પણ .. ગામડામાં તો અમને જાગીર ગણાય છે, જેને જેમ મન ફાવે તેમ એમાં પાછા જાતને આધારે કેટલાં ચુંથાઇશું એ ય બધા જાતે જ નક્કી કરી લેતા હોય. આમ તો મને ચિત્ર-વિચિત્ર નામોથી બોલાવાય છે, બોલાવાય છે નહીં ભાંડવામાં આવે છે, જેથી બીજાને નીચા દેખાડી શકાય. બીજી તરફ ઘરની આબરુ સાચવવાની જવાબદારી પણ મારી. આ તે કેવો વિરોધાભાસ? હશે! મારી સાથે ચેડાં કરીને કે મને ઇજા પહોંચાડીને પુરુષ પોતાની સત્તા સાબિત કરે છે એ વિકૃતિ બદલાશે ખરી? શરીર સંબંધ એ સત્તાનો દેખાડો છે, અથવા તો જાતીય શોષણ એ સત્તા સાબિત કરવાનું એક બેહૂદું હથિયાર છે એવું સાંભળ્યું છે, જાણ્યું છે. એટલે જ કદાચ મંટોની વાર્તાઓમાં જેને માથે ઝનૂન ધૂણતું હતું તેવા પાત્રો મારી સાથે બળાત્કાર કરી શક્યા, સબંધ બાંધી શક્યા. વાર્તાઓ જ છે એમ રખે માની લેતા કારણ કે જે લખાય, બતાડાય એ બધું જ અંતે તો સમાજનું જ પ્રતિબિંબ હોય છે.

“આ મી ટૂ મુવમેન્ટ ચાલી હતી એમાં શું હતું? જેની પાસે સત્તા હતી એની ડાર્ક સાઇડને પોષવા એમણે મારો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. સત્તા એ લોકો પાસે જ હોય છે જે તેનો દુરુપયોગ કરી જાણતા હોય છે, છીનવી લેવાય તો જ ખરો પાવર કહેવાય, ખરું બળ દેખાડાયું એમ કહેવાય. અસંતુલિત સત્તા એટલે બળનો દેખાડો કરવા હેરાનગતિ કરાય એવું માની બેઠેલા માણસો. હું માણસના શરીરનું અંગ છું પણ મારી સાથે માણસાઇ દર્શાવવી જોઇએ એવું કોઇને ય લાગતું નથી. કેમ? મારી સાથે બળજબરી થાય, અને મને ફાવે એ રીતે લોહીલુહાણ કરી દેવાય અને પછી મારી શી વલે થઇ રહી છે, મને શું પીડા થઇ રહી છે એ બધું ય બાજુમાં રહી જાય અને આસપાસ એવા ઘોંઘાટ ઊઠે તેમાંથી કોઇ નિષ્કર્ષ પણ ન આવે અને અંતે હું સાવ કરમાઇને મરી જાઉં, સળગાવી દેવાય મને, મારો ખાત્મો બોલાવી દેવાય. મારી પીડાની ટીસ કોઇના ય કાને નથી પડતી. મારી સાથે થતી જાતીય હિંસા કરનારાઓને પાશવી આનંદ તો એ વાતનો મળે છે કે હું મારા ઘા પર માથું ઊંચું રાખીને મલમ પટ્ટા કરાવવા નહીં જાઉં. મારા લોહીના ટશિયા જોઇને કોઇ એમ નહીં પૂછે કે અરે શું વાગ્યું? મટી જશે, હં એવું ય કોઇ નથી કહેવાનું, બસ વાતો થશે, ડિબેટ થશે કે કેવી રીતે મને ઇજા કરાઇ, કેટલી કરાઇ, ક્યાં ક્યાં કરાઇ વગેરે અને મારા તો ઘા ના પણ ધજાગરા ઉડાડી દેવાશે.

“મારા જેવી તો આપણા દેશમાં રોજની ૮૭ ઘવાય છે અને હણાય છે. રમખાણ જેવું થાય તો ય ખુલ્લી તલવાર હાથમાં લઇને દોડતા માણસનું પાશેર લોહી મને ગોદા મારવા ખળભળી જ ઊઠે. મને નથી ખબર આ બોલવાનો કંઇ અર્થ વળશે ખરો? મારો વાંક કાઢવાને બદલે, જે મને બેહાલ કરે છે એને કોઇ કશું શીખવશે ખરું? દર મહિને લોહી વહેવડાવવું, શૃંગાર રસની મહેક બનવું, બાળકને જન્મ આપવું આ બધું મારે માટે સાહજિક છે પણ તમને બધાને એ સાહજિકતાઓ કરતાં તમારા મનની બેહુદગીઓ સંતોષવી છે. મને ત્રાસ, રોષ, જુગુપ્સાની લાગણીઓ મળશે અને પછી ભેટમાં મળશે નિરર્થક ચર્ચાઓ, ઘોંઘાટ, કાવાદાવા અને રાજકારણ, ફાંસીના માંચડા. ફરી એકવાર મારા આત્માનો અગ્નિસંસ્કાર થશે.”

યોની સ્ત્રીની ઓળખ છે, તેના વતી વાત કરવા ચાહે તો કદાચ આમ જ કંઇક કહેશે. ભારતમાં બળાત્કાર, સ્ત્રી સાથેની હિંસાની ખબર, અફવા, સાચું-ખોટું બધાંનો કોલાહલ ચાલ્યો છે. જો કે નિર્દયતા બધે સરખી જ હોય છે કારણ કે જે દેશોમાં સૌથી વધુ બળાત્કાર થાય છે તેમાં સાઉથ આફ્રિકા, બોત્સવાના, લેસોથો, સ્વાઝિલેન્ડ, બરમ્યુડા, સ્વિડન, સુરીનેમ, કોસ્ટા રિકા, નિકારાગુઆ અને ગ્રેનેડા એમ આ દસ દેશોનો સમાવેશ થાય છે. જો કે સ્ત્રીઓ માટે સાધારણ રીતે જોખમી ગણાતા દેશમાં ભારત, અફઘાનિસ્તાન, સીરિયા, સોમાલિયા, પાકિસ્તાન જેવા દેશ પણ છે. હા બધે બધું જ થાય છે, કાગડા બધે જ કાળા પણ એટલે શું આ હિંસા માન્ય રાખવાની? સેક્સ, સત્તા, વાડાબંધી, વાસના આ બધાંનો ઉકરડો સેકરેડ ગેઇમ્સ વેબ સિરીઝમાં ગાયતોંડેએ સળગાવી નાખેલા ડમ્પયાર્ડની જેમ વિસ્તરતો જ રહેશે? આપણને એક એવા સમાજની જરૂર છે જ્યાં સેક્સ ઇજા ન પહોંચાડે અને સત્તા શોષણ ન કરે, પણ પિતૃસત્તાક સમાજમાં આવું શક્ય થઇ શકે?

બાય ધી વેઃ

કોઇ તારણને બદલે પ્રશ્નાર્થ પર લેખ પૂરો થાય તો કંઇક ખૂંચે પણ શું થાય આ પ્રશ્નો જ એવા છે જેના જવાબો મળતા જ નથી. માત્ર આઘાત મળે છે. બળાત્કારીઓને ફાંસીને માંચડે હજી તો ફેબ્રુઆરીમાં જ લટકાવાયા હતા પણ તો ય બીજી એક ઘટના ઘટી. હા ફોરેન્સિક રિપોર્ટ અનુસાર એમાં ગેંગરેપ નહોતો એવા સમાચાર આવ્યા છે, પણ એટલે શું ક્રૂરતાથી થયેલી હત્યા પણ ચલાવી લેવી જોઇએ? ઝીણો લોટ ચાળવાની ચારણીની જાળીમાં જેવું ધ્રુવીકરણ હોય એવું આપણા સમાજના બંધારણમાં છે. એક આખી પેઢી ગુનાને સમાજનો સ્વાભાવિક હિસ્સો સમજીને ઉછરી રહી છે જે ભયજનક છે. ઇન્ફર્મેશન ઓવરલોડના વખતમાં આ સારું છે એ શીખવવા કરતાં આ ખોટું છે આનાથી દૂર રહેવુંની શિખામણ વધુ આપવી પડે છે. ખરાબથી બચવામાં, બદી સમજવામાં સારપ સરી જાય છે જે અંગે વહેલાસર ચેતવું જરૂરી છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 04 ઑક્ટોબર 2020