પિત્ઝાની રેસ્ટોરાંમાં જઇ પિત્ઝાનો ઓર્ડર આપ્યો. પણ પ્લેટમાં સૂકા સેવ-મમરા પકડાવી દેતાં કહેવામાં આવ્યું કે આ જ છે, ખાવું હોય તો ખાવ નહીં તો ઉપડો, પૈસા પાછા નહીં મળે.

હું સ્તબ્ધ બન્યો, પણ જોયું તો ખ્યાલ આવ્યો કે ત્યાં બેઠેલા 80-90 લોકો પ્રેમથી સેવ-મમરા જ ખાઈ રહ્યા હતા. અમુક તો ખુરશીના અભાવે નીચે બેસી ગયા હતા.

અચરજ સાથે મેં પૂછ્યું – તમે પિત્ઝા મંગાવ્યા તો સેવ-મમરા કેમ ખાવ છો ?

તો એમાંથી એક-બે ગ્રાહકો જરા આકરા બની ગયા – આમાં શું વાંધો છે તમને ! કેમ સેવ-મમરા પેટ ન ભરે ! હોટલવાળો ભગવાન નથી કે જે કહો એ હાજર કરી દે. એ પણ માણસ છે, અહીંયા બધા પીઝાના ઓર્ડર આપે તો આટલા પીઝા બિચારો કેમ આપી શકે ? ટીકા જ કરો છો, બનાવી જુઓ પીઝા એક વાર, ખબર પડે.

મેં કહ્યું – પણ ભાઈ, હું પિત્ઝા ખાવા આવેલો અને પૈસા પણ એનાં જ ચુકવેલા છે.

તો કહે – તમે તો ઊંધિયું માંગો, એટલે શું ઊંધિયું હાજર કરી દેવાનું ? અમે બધા સેવ-મમરા ખાઈએ છીએ, પણ અમને તો કોઈ વાંધો નથી ! સાત વરસ પહેલાં અહીં સેવ-મમરાની જ દુકાન હતી ત્યારે તો બધા એ જ ખાતા, તો હવે શું વાંધો છે ? અને જો વિદેશી વાનગી આટલી જ પસંદ હોય તો દેશ છોડી ત્યાં જ જતા રહો ને!

મેં કહ્યું – પણ હવે તો સેવ-મમરાની જગ્યાએ પિત્ઝાની હોટલ ખૂલી ગઈ છે ને !

તો કહે – તો શું ? દુકાન બંધ કરાવી દેવા માંગો છો ? આતંકવાદી છો ? આ હોટલવાળાની આજીવિકા છીનવી લેવા માંગો છો ? આપણા ગામના પીઝાવાળાનો સપોર્ટ કરવાના બદલે નેગેટિવ વાતાવરણ ઊભું કરો છો ?

મેં સમજાવવા ઘણા પ્રયત્નો કર્યા કે આ હોટલના માણસો પોતે પિત્ઝાના ફરફરિયા ઘરે આપી ગયા હતા. અહીં મેં પિત્ઝા માટે જ પૈસા આપ્યા છે, ને સેવ મમરા તો મેન્યુમાં પણ નથી. તો આ કઈ રીતે સ્વીકારી લઉં ?

આટલામાં, સફેદ દાઢીધારી હોટલના માલિક સ્વયમ્‌ પ્રગટ થયા – ઓ ભાઈ, સેવ-મમરા સે ક્યાં તકલીફ હૈ આપ કો ? અગર ઇટલી કી ચિઝે ઇતની પસંદ આતી હૈ તો કયું આયે હો યહાઁ ? આપ ઇટલીવાલે હો ક્યાં ? અપને દેશ કો પ્યાર નહીં કરતે હો ક્યાં ? અપને દેશ કી સંસ્કૃતિ પસંદ નહીં આતી હૈ ક્યાં ? દેશ કી આર્મી સીમાઓ પે લડ રહી હૈ ઔર આપકો પીજા ખાના હૈ ? દેશ કે કિસાન ઇતની મહેનત કરતે હૈ, ઔર તુમ દેશદ્રોહ કરોગે ? માલૂમ હૈ અંદરવાલે સબ દોસ્ત હૈ અપને ! કરવા દુ ક્યાં અંદર ? 

મને આ મોટું ચિટિંગ લાગ્યું. એટલે આ અંગે ફરિયાદ કરવી એમ વિચારતો હતો.

ત્યાં જ બે-ચાર ભણેલા લાગતા લોકો પોતાના સેવ-મમરા પડતા મૂકી સમજાવવા માંડ્યા – જો ભાઈ, ગામમાં માત્ર એક જ પીઝાવાળો છે. જેવો હોય એવો, છે તો ખરો. પીઝાના બદલે કંઈક તો આપે જ છે ને ! તમારા પૈસા ચોરીને ભાગી તો નથી ગયો ને ! માટે જે મળે એને ભગવાનનો પ્રસાદ સમજી સ્વીકારી લેવાનો. જીવનમાં પોઝિટિવ બનો. આમ પણ ગામમાં પીઝા માટે આ સિવાય ઑપશન પણ નથી.

બહાર જઇ જોયું તો મારા જેવા પાંચ-દસ જણાં પિત્ઝાનું રિફંડ લેવા આંદોલન કરી રહ્યાં હતાં. જેને જોઈ, અંદરથી નીકળતા ગ્રાહકો સેવ-મમરા ચાટેલા પોતાના આંગળા એમની તરફ ચીંધી અટ્ટહાસ્ય કરતા પસાર થતા હતા.

ધીરે ધીરે હું પણ માનવા માંડ્યો છું કે આ તો આવું જ હોય, આમાં કાઈ ખોટું નથી. ઉપરથી સેવ-મમરા ખૂબ ભાવવા લાગ્યા છે, કારણ કે એક તો એ સ્વદેશી વાનગી છે, અને બીજું ઑપશન ક્યાં છે જ ?

લેખકની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાભાર

હોય મરદ તે આવી બોલો ‘રાજા મેરા નંગા’
રાજ, તમારા રાજ્યમાં શબવાહિની ગંગા

કોરોનાથી ઘવાયેલી લોહિયાળ મર્દાનગીને ઢંઢોળવા કવયિત્રી પારુલ ખખ્ખર જ્યારે હૈયાફાટ સંવેદનશીલતા સાથે કાવ્યરૂપે ચીખી ઊઠી છે, ત્યારે આ વિશ્વવ્યાપી વેદનાનો કંપ હ્રદયને થરથરાવી રહ્યો. મડદાં ઊભાં થઈ જાય એવો આ ચાબખો કાવ્ય દ્વારા એકી સાથે અનેકને ઢંઢોળશે એવી તો કદાચ કવયિત્રીને પણ કલ્પના નહીં હોય. કાવ્યમાં આલેખાયેલું નગ્ન સત્ય જીરવવું કેટલાંક માટે અસહ્ય થઈ પડ્યું અને કવયિત્રીની આ ધારદાર સહજ અભિવ્યક્તિ રાજકીય હથિયાર બની ગઈ. પ્રતિભાવોના જે પૂર અચાનક ઊમટ્યા તે પણ વિસ્મયકારક ઘટના છે. અભિવ્યક્તિની રૂંધામણનો આ વિસ્ફોટ ઘણાને ડરથી થરથરાવી ગયો તો ઘણાને અનુકંપાથી! આ ઊહાપોહની કવયિત્રી પર શી અસર થઈ છે તે એના શબ્દોમાં જાણવાની ઉત્કંઠા થાય છે. બાબુ સુથારે ફેસબુક પરની એક પોસ્ટમાં વિચારદારિદ્રયની વાત કરી છે. પારુલ ખખ્ખરની કવિતાના પ્રતિભાવોમાં આ દારિદ્રય સ્પષ્ટ થાય છે.

આ રચનામાં રાજા અને પ્રજા બંને પર ચાબુક વિંઝાયો છે. નાગો રાજા અને નામર્દ પ્રજા વચ્ચે ડૂબતી આશાના કરુણાજનક વિલાપની કથા અને વ્યથા આ કાવ્યમાં છે. દરેક પંક્તિએ છલકાતી અસહ્ય વેદનાથી વિચલિત થયેલાં કેટલાં ય લોકોનું ધ્યાન કાવ્ય કરતાં ય વધુ કવયિત્રીની સંવેદનાની ધાર બુઠ્ઠી કરવા તરફ કેંદ્રિત થયું, તે તો હદની ય હદ થઈ. શાસકો સામે બકરી થઈ બેઠેલા લોકો એક ભાવુક સ્ત્રી સામે વાઘ થવા નીકળ્યા છે. પોતાનું ઘર ચલાવવામાં નિષ્ફળ ગયેલા જ્યારે દેશ ચલાવતા હોય, ત્યારે અંધેર હોવાની નવાઈ નથી. આ અંધેરમાં કઠોરતા અને મક્કમતા વચ્ચેનો ભેદ ભૂંસાઈ ગયો જણાય છે. બે વિરોધી પક્ષોમાં આવેશમય પ્રશંસા અને ટીકાઓ દ્વારા જે વિવાદ સર્જાર્યો તેમાં સર્જકને કે એના સર્જનને સમજવાના પ્રયત્નની ઊણપ જણાય છે. કોઈ પારુલની હિંમતને દાદ આપે છે, ત્યારે મને પ્રશ્ન થાય છે કે વેદનાની ધારદાર સહજ અભિવ્યક્તિ માટે શું હિંમત કેળવવી પડે? આ કે આવાં કોઈ કાવ્યને પ્રગટ કરવા માટે હિંમત કે મંજૂરીની જરૂર પડે એ સ્થિતિ જ લોકશાહી ખતરામાં છે તે સૂચવે છે. કાવ્ય દ્વારા પડેલી વ્યાપક અસરની રાજકીય ચર્ચામાં જોડાયા વગર પરિસ્થિતિને સમજી શકવાની ક્ષમતાનો અભાવ ભાવકોમાં પણ વર્તાય છે.

પારુલ  જ નહીં હજારો લોકોના વાણી સ્વાતંત્ર્ય ઝૂંટવી લેવાયાં છે. એમાં સાહિત્યકારો પણ છે જેઓ દંડ નહીં તો દામ, શામ કે ભેદથી હારી ચૂક્યા છે. શાસકોની શરણાગતિ સ્વીકારી લીધી હોય તેવા લોકો પાસે સહકારની અપેક્ષા વ્યર્થ છે. ગુલામી માનસ ધરાવતી ભારતની પ્રજા લોકશાહીને લાયક નથી એમ માનનારા પણ છે. અનેક વાડાઓમાં વહેંચાયેલાં જૂથોના અંદરોઅંદરના કુસંપનો દોષ આપણે શાસકો પર નાખી શકીએ નહીં. રાજકારણીઓ આવી પરિસ્થિતિ સુધારવાને બદલે લાભ કે ગેરલાભ લે તે વાત અલગ છે. નાગરિક તરીકેની આપણી ફરજોમાંથી ચ્યૂત થઈ આપણે હકો માંગવા ઝંડા લઈને નીકળી પડીએ છીએ.

પારુલ ખખ્ખરે ‘હોય મરદ તો આવી બોલો’ પંકતિમાં પ્રજા સામે પણ પડકાર ફેંક્યો છે. નાગરિક તરીકે આપણે આપણા દોષો જોતા ક્યારે શીખીશું? અન્યના દોષો જોવા ટેવાયેલી આપણી દ્રષ્ટિ ચીંથરેહાલ પ્રજાની આસપાસ વીંટળાઈને પડેલા પ્રશ્નો તરફ ફરશે ખરી?  વિચારદારિદ્રયમાં કદાચ રાજા અને પ્રજા બંને સરખા છે. આગ લાગે ત્યારે આપણે કૂવો ખોદવા બેસીએ છીએ ત્યાં સુધીમાં તો કેટલું ય ભસ્મીભૂત થઈ ચૂક્યું હોય છે. વાણી સ્વાતંત્ર્ય પરનો ખતરો કંઈ આજકાલનો નથી. કોરોનાને કારણે સત્યનો સામનો કરવાની ફરજ પડી એટલે લોકો વધારે આકુળ વ્યાકુળ થઈ ઊઠ્યા. કેટલીકવાર સામૂહિક પ્રશ્નોને પણ આપણે વ્યક્તિગત ધોરણે જ મૂલવીએ છીએ. વાકચાતૂર્ય ધરાવતા કોઈ નેતા વિષેની આપણી માન્યતાઓ સાચી છે કે જૂઠી તે ચકાસ્યા વગર વિરોધ કે તરફેણ કરતા હોઈએ છીએ. મતદાનમાં પણ જૂથવાદ અને જ્ઞાતિવાદ ભાગ ભજવે છે. દેશ કે રાજ્યના હિતમાં સૌનું હિત જોનારા કેટલા? ઊંચનીચના ભેદનું વિષ તો કેન્સરની જેમ આખા વિશ્વમાં ફેલાયેલું છે. ભારત એમાંથી કેમ બાકાત રહે? પાયાની આ નબળાઈઓ દૂર કર્યા વગરની પ્રગતિ પત્તાના મહેલ જેવી પૂરવાર થાય તો નવાઈ નથી.

પારુલ ખખ્ખરની રચનાથી જાગીને ખળભળી ઊઠેલો વર્ગ ફરીથી ઘેનમાં સરી ન જાય અને પ્રજામાં હિંમત અને જુસ્સો પ્રેરતો રહે તે આશા સાથે સત્યમેવ જયતે!  

e.mail : rekhasindhal@gmail.com

= = = = શ્રમજીવીઓ તો કહેશે – ખાઈ કરીને સાજાસમાં હઇશું તો કોરોના અમને મારશે ને ! એમને મન જીવન પહેલું, મરણ પછી, આવશે તો જોયું જશે, કોરોનાથી આવશે તો ભલે ભલે, એ એમની માનસિકતા છે = = = =

દેશમાં કોરોના રોજે રોજ એનાં શિખરો સર કરી રહ્યો છે. જીવન-મરણની કટોકટી તીવ્રથી તીવ્ર થઈ છે. ઉપાયો અને વ્યવસ્થાતન્ત્રો પૂરતાં કારગત નથી નીવડ્યાં. ચોતરફ જોક્સ ચાલે છે. જેને જે સૂઝે ને જે ફાવે તે બોલે છે, તે કરે છે. ગપ્પાંબાજી ખીલી છે. ભણેલાંગણેલાં પણ કહે છે કે કોરોના થોડા દિવસોમાં જતો રહેશે, ગભરાશો નહીં. વૅક્સીન નહીં લેતા, ચાલશે. ઑક્સિજન જેવી અતિ જરૂરી ચીજોના કાળાબજાર શરૂ થયા છે. અતિ વસતીના આ દુર્ભાગી દેશનું વર્તમાન જીવન ભયાવહ છે.

એવા સંજોગોમાં, જનતા-જનાર્દન બોલે, બૂમો પાડે, પોકાર કરે, એની નવાઈ ન લાગવી જોઈએ, એમ થવું સ્વાભાવિક છે. એમ ન થાય તેની નવાઈ લાગવી જોઈએ. એ પોકારમાં લૉજિક ન જોવાય, જનતાને મળેલી માહિતીનાં લેખાંજોખાં ન કરાય, કે ન તો એમના દોષ કઢાય. ઇટ’સ અ પીપલ્સ વૉઈસ, એ એમ જ હોય, અને ખરેખર તો દિન-પ્રતિદિન એ વૉઇસનો વિકાસ થવો જોઈએ. એ બૂમો અને પોકારથી જે ઘોર સરજાય એ સરકારના કાને પ્હૉંચે ને સુધારને માટે એને સાવધ કરે. શાણી સરકારો સુધરતી હોય છે.

એથી જુદી દિશાનું એ કે દાઝીલા સાહિત્યકારો કાવ્ય, વાર્તા કે નવલકથા લખીને પ્રજાના વાચકવર્ગ માટે મનગમાડાની તેમ જ જનતા-જનાર્દનના એ પોકારમાં સૂર પુરાવવા માટેની તકો ઊભી કરતા હોય છે. એમનાં એ લેખનોનું પ્રાસંગિક મૂલ્ય હોય છે. એની ખરાખરી ન કરાય કેમ કે એ સર્જન છે. સર્જનમાં વાસ્તવિકતા હોય તેમ કલ્પકતા પણ હોય. પેલા પોકારમાં સર્જનસૂર ભળે છે એટલે એ લેખનો ઝિલાય છે અને એ જ એના કર્તાઓની સફળતા હોય છે. બાકી, એ સફળતાની નુક્તેચિની કરવાથી કશું હાથ નથી આવતું, સિવાય કે મતામતી ને પખાપખી …

શ્રીમન્તોને આ કોરોના-કટોકટી અડતી નથી. એમની પાસે અનેક રૂમવાળા બંગલા અને નોકરચાકરની પાયાની સગવડો છે. એમના હાથ પ્હૉંચતા હોય છે. યેન કેન ઉપાયે તેઓ વેડિન્ગ કે બર્થડે પાર્ટિઓ યોજી લે છે. હસતા રહીને તેઓ આ કટોકટીની મજાકો કરતા હોય છે, મજા લેતા હોય છે.

મધ્યમવર્ગીય નોકરિયાતોને ચિન્તા નથી, બૅન્ક-ઍકાઉન્ટમાં પગાર જમા થતો જ હોય છે. એમની ફરિયાદ એટલી જ હોય છે કે અમે માસ્ક પ્હેરીએ છીએ, તમામ શિસ્ત પાળીએ છીએ, એવું નાગરિક વર્તન બીજા બધાઓ કેમ નથી કરતા. એ વર્ગ અકળાયેલો જીવે છે. ઉચ્ચ મધ્યમવર્ગીઓ એમની એ ફરિયાદોના વત્તેઓછે અંશે સહભાગી બને છે.

મોટો સવાલ તો સવાર પડે ને રોજીરોટી માટે ઘરેથી નીકળી જ જવું પડે એ શ્રમજીવીઓનો છે. એ વર્ગ મોટો છે. એ વર્ગ માસ્ક, સોશ્યલ ડિસ્ટન્સ કે સેલ્ફ આયસોલેશનમાં સમજતો નથી એમ નથી પણ એ બધું એમને પરવડે એવું નથી. એ તો કહેશે – ખાઈ કરીને સાજાસમાં હઇશું તો કોરોના અમને મારશે ને ! એમને મન જીવન પહેલું, મરણ પછી, આવશે તો જોયું જશે, કોરોનાથી આવશે તો ભલે ભલે, એ એમની માનસિકતા છે. એમનો વાંક જોવાને બદલે કે એમને વખોડતાં ને ભાંડતાં પહેલાં, એ માનસિકતાને આપણે સૌએ ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ.

Picture Courtesy : Thesaurus.plus

સરકારી કે અર્ધ સરકારી બધાં વ્યવસ્થાતન્ત્રોએ પોતાના કાર્યક્રમોમાં અગ્રિમતા – પ્રાયોરિટી – પ્રજાના એ વર્ગને આપવી જોઈશે. જેમ કે, એ વર્ગને મફત કે નજીવા દરે હૉસ્પિટલાઈઝેશન તેમ જ વૅક્સીનેશન મળે એમ પહેલું થવું જોઇશે. સરકારે અને શ્રીમન્તોએ એ કાજે એક થઈને કામયાબ તન્ત્ર ગોઠવવું જોઈએ. નિષ્ણાતોએ એ કાજે આગળ આવવું જોઈએ. સેવાભાવી યુવક-યુવતીઓએ જોડાવું જોઈએ.

સાચા પત્રકારો સ-ટીક દર્શાવતા હોય છે કે એવું કશું થયું છે કે નથી થયું. એમણે કરેલી અન્ય ટીકાઓ પણ, સરકારની કે પ્રજાની, સંશોધન-અધ્યયન પર ઊભી હોય છે. તેઓ પત્રકારધર્મ અને કર્મ બરાબર બજાવતા હોય છે.

સરકારપરસ્ત છાપાંની વાત શું કરવી? વધુ તો એ છાપાં જાહેરાતોનો ધંધો કરતાં હોય છે. સ્વધર્મ ચૂકી ગયાં હોય છે. પ્રજામતનું ઘડતર કરવાનું પાયાનું કામ અભરાઈએ મુકાઈ ગયું હોય છે.

ખરા બુદ્ધિજીવી નાગરિકો પાસે પણ લૉજિક હોય છે, હોવું જ જોઇએ. રૅશનલ રહીને તેઓ પણ ઠોસ માહિતીના આધારે પરિસ્થતિની સમીક્ષાઓ કરતા હોય છે. કેમ કે જો એમણે સમ્ ઇક્ષા નહીં કરી હોય, જમા અને ઉધારનાં બન્ને પાસાં નહીં દર્શાવ્યાં હોય, તો બધું વ્યર્થ જશે – ઘાસફૂસ સમજો ! કેમ કે કોઇ પણ સમ્ ઇક્ષા જ સાર્થક અને પરિણામદાયી નીવડતી હોય છે.

બાકી, ક્હૅવાતા બુદ્ધિજીવીઓ, સ્યૂડો, કાલયાપન આરામથી કરતા હોય છે. એમનો દાવો હોય છે કે પોતે સર્વજ્ઞ છે. જેમ સાહિત્યમાં કૃતિનું વાચન કર્યા વગર જે બોલવું હોય એ બોલી શકાય છે, વિદ્રોહને નામે યદ્વાતદ્વા બકી શકાય છે, તેવું બધું જ આ કટોકટીકાળે એમનાથી કરી શકાતું હોય છે.

આવા મુશ્કેલ સમયમાં એને બૌદ્ધિક વ્યભિચાર કહેવાય એમ જો કોઈ કહે તો એ બચારો ભૂંડો ભાસે છે. તાત્પર્ય એ કે જે પ્રજાઓ પાસે સમીક્ષાધર્મી વિચારકો નથી હોતા તો એ પ્રજાઓના ઉગારની તકો દૂરની દૂર રહે છે.

આ છે દુ:ખદ વાતોને વિશેની મારી નિસબતનું સ્વરૂપ. મારાથી આમ વિચારો કરાય છે, વાતો કરાય છે, એ છે મારી પ્રતિબદ્ધતાનું સ્વરૂપ. પણ એનો પાર નથી આવતો. એથી કિંચિત્ પણ જાગૃતિ આવે તો સારી વાત છે. બાકી, વર્તમાન સંકટગ્રસ્ત છે. સારા ભવિષ્યની આશા છે, પણ હાલ તો દૂરની ક્ષિતિજે પણ નથી દેખાતી.

ત્યારે મને એવું થાય છે કે મારી પાસે કે કોઇ પણ મનુષ્ય પાસે પોતાનો એક ભૂતકાળ તો હોય જ છે. ચાલો ને, થોડા વખત માટે એ ભૂતકાળમાં ચાલી જઈએ, શૈશવને સંભારીએ, મૅમરિલેનમાં નીકળી પડીએ. હું ક્યારેક એમ કરીશ, તમે પણ કરજો …

= = =

(May 19, 2021: USA)