સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસા રસ-કેન્દ્રે વિકસેલી છે. પશ્ચિમમાં ઍરિસ્ટોટલ-પ્રણીત સાહિત્યમીમાંસા અનુકરણ-કેન્દ્રે વિકસેલી છે.

વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવ-ના સંયોગથી રસનિષ્પત્તિ થાય છે. ભરત મુનિએ આપેલું એ રસસૂત્ર એવું જ કેન્દ્ર છે – રસસૂત્ર મૂળે ભલે માત્ર નાટ્યરસને વિશે હતું. અનુકરણ – માયમેસિસ – ઍરિસ્ટોટલપ્રણીત માયમેટિક થીયરિનું – અનુકરણશીલ સાહિત્યવિચારનું – કેન્દ્ર છે. મૂળે એ ભલે માત્ર ટ્રેજેડી સંદર્ભે હતું.

બન્ને મીમાંસા અનુકરણશીલ છે – માયમેટિક. અનુભવ-વાદી અને ભોગ-લક્ષી. બન્નેની વિચાર-વિભાવ ત્રિજ્યાઓ વિસ્તરેલી છે.

સાહિત્યકલામીમાંસાની આ બન્ને પરમ્પરાઓને હું મૅટા-નૅરેટિવ્ઝ ગણીને ચાલું છું – સાહિત્યકલાજગતનાં ચિરકાળથી ચાલ્યાં આવેલાં મહા-વૃત્તાન્ત.

એકને રસવાદ અને બીજાને અનુકરણવાદ કહી શકાય. જો કે ફાસિઝમ, ફન્ડામૅન્ટાલિઝમ કે કૅપિટાલિઝમ જેવાં મૅટા-નૅરેટિવ્ઝની હોડે હોડે ગાંધી-ઇઝમ કે ગાંધી-વાદ કહેવું ન રુચે તેમ આ બન્નેને રસ-ઇઝમ કે રસ-વાદ અને અનુકરણ-ઇઝમ કે અનુકરણ-વાદ કહેવાનું પણ ન જ રુચે … છતાં કામચલાઉ ધોરણે ભલે કહીએ.

બન્ને નૅરેટિવ્ઝ મૅટા લાગે તેનાં કારણો છે : રસવાદ અને અનુકરણવાદ ભવ્યાતિભવ્ય અને સુવ્યાપ્ત ભાસ્યાં છે. બન્ને ગ્લોબલ છે. પહેલું ભારતવ્યાપી છે અને બીજું જગવ્યાપી છે. વ્યાપ્તિની આ વાતને હાલ રસવાદ પૂરતી સીમિત રાખું :

સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસામાં પ્રવર્તેલા લગભગ બધા સમ્પ્રદાયોએ રસ તત્ત્વની સર્વોપરીતા સ્વીકારી છે.

કાવ્યના ગુણ-દોષની ચર્ચા માટે જાણીતા આલંકારિક ભામહ (૬ઠ્ઠી સદી) રસની અભિ વ્યંજના-ની મનોહરતાને અલંકારના આકર્ષણથી ચડિયાતી ગણે છે.

આનન્દવર્ધન (૯મી સદી) વસ્તુધ્વનિ અને અલંકારધ્વનિ સમા સંવિભાગો દર્શાવે છે ખરા, એ પ્રકારે રસવાદની સીમાઓને વિસ્તારે છે ખરા, પણ શ્રેષ્ઠ તો રસધ્વનિ-ને જ ગણે છે.

પોતાના ગ્રન્થને ‘કાવ્યાલંકારસારસંગ્રહ’ નામ આપતા આલંકારિક ઉદ્ભટ (૯ મી સદી) બધા અલંકારોની પોતાની રીતે વ્યાખ્યાઓ કરે છે ખરા, પણ સ્થાયીના રસમાં થનારા રૂપાન્તરના મુદ્દાને નથી ભૂલતા. છોગામાં, જે રચનામાં શૃંગાર વગેરે રસનો ઉદય સ્પષ્ટ હોય તેને તેઓએ ‘રસ’વત્ અલંકારનું બિરુદ આપ્યું  છે.

વક્રોક્તિ-ને સાહિત્યકલાનું ‘જીવતમ્’ લેખ્યા પછી પણ કુન્તક (૧૧મી સદી) દર્શાવે છે કે તે જીવિત ખરું પણ ‘રસ’સિધ્ધ કાવ્યનું જીવિત.

વાક્ય લગી પહોંચી ગયેલા વિશ્વનાથ (૧૪મી સદી) તેને ‘રસાત્મકમ્’ ગણ્યા પછી જ કહે છે કે તે કાવ્ય છે.

રમણીયાર્થ-નું પ્રતિપાદન કરી આપતા શબ્દને કાવ્ય ગણનારા જગન્નાથે (૧૭મી સદી) પણ રસનો અસ્વીકાર નથી કર્યો : બીજાઓ જેને ચર્વણા કહે છે તેને જગન્નાથ પુન:પુન: અનુધાવન  કહે છે, પણ જેનું અનુધાવન કરવા કહે છે, તે તો ‘રસ’ છે.

ગુજરાતી સહિતની બધી જ ભારતીય ભાષાઓમાં રચાયેલા સાહિત્યવિચારની મૂળ ભૂમિકા અર્વાચીન સમયોથી માંડીને આજ સુધી રસવાદની રહી છે.

++

બન્ને મીમાંસા મહદંશે ઑર્ડર – વ્યવસ્થા – પરક, અને ટોટલાઇઝિન્ગ – સર્વસમાવેશી અને સર્વહારા – લાગ્યાં છે.

બન્નેનું ફિલોસૉફિકલ મૉડેલ – ચિન્તનપરક વિચારનિદર્શન – દેહ અને આત્માનું છે. એ પણ એટલું જ સાર્વત્રિક છે.

તેથી બન્નેમાં શરીર અને જીવ, દેહ અને આત્મા, જેવાં રૂપકો સાથે જોડાયેલી પરિભાષા પ્રયોજાઇ છે – ઑર્ગેનિઝ્સ્મીક મૅટાફોરિકલ વૉકેબ્યુલરી : રસવાદ કાવ્યશરીર અને આત્માસ્વરૂપ રસને ચિન્તવે છે. વળી, રસ-ભોગ અને આનન્દ-સમાધિ બન્નેની વાત કરે છે. અનુકરણવાદ ઑર્ગેનિક હોલને – સાવયવ અખણ્ડતાને – આગળ કરે છે. વળી, કૅથાર્સિસ, વિરેચક વિશોધન, અને તેથી લાધતા મનો-સ્વાસ્થ્યની વાત કરે છે.

Pic courtesy : SlideShare.

સાહિત્યકલાને વિશેના માનવીય જ્ઞાનરાશિમાં જમાનાઓથી બન્નેની અકાટ્ય ભૂમિકા રહી છે. કહો કે સાહિત્ય-જ્ઞાનપરક કોઇ પણ મુદ્દાનું આકલન અને તેનો બુધ્ધિગમ્ય ખુલાસો બન્ને પાસેથી લગભગ હમેશાં મળે એવી એમાં સમ્પૂર્ણતા અને સનાતનતા છે.

સવાલ : રસવાદ અને અનુકરણવાદનું આ ચિરકાલીન વર્ચસ્ વિચારણીય નથી? દેહ અને આત્મા જેવી રૂઢ ફિલસૂફીઓના આધારે ક્યાં લગી વિચારીશું? ક્યાં લગી, નવલકથાને જન્મી, વિકસી ને મરી, કહ્યા કરીશું? ભોગ અને સમાધિ જેવાં ઑપોઝિશન્સમાં ક્યાં લગી આવ-જા કર્યા કરીશું? બન્ને મૅટાનૅરેટિવ્ઝથી મુક્ત થઇને કશા માઇક્રો-નૅરેટિવને વિચારવાનો સમય ક્યારનો ય પાકી ગયો નથી?

અનુ-આધુનિક ઝંખના એમ છે કે આવી ટેવજડ પરિસ્થતિનું નિરસન થાય, તેમને ઇરેઝર હેઠળ મુકાય  – એટલે કે, તેમને ન-નિવાર્ય છતાં અ-પર્યાપ્ત ગણાય; તેમને નવ્ય સંદર્ભો સાથે / સામે મૂકીને જોવાય. અનુ-આધુનિક દર્શન એમ કહે છે કે તેમનાં વિઘટનપરક – ડિકન્સ્ટ્રકશનલ – અધ્યયનો મંડાય. વિચારક જીવો નૅરેટિવ્ઝ રચે.

નૅરેટિવ એટલે ‘વૃત્તાન્ત’. કેમ કે આવી રૂઢ અને ભવ્યાતિભવ્ય ફિલસૂફીઓના શ્રધ્ધાપૂર્વકનાં અનુસરણો કે ભક્તિભાવભર્યાં અનુકરણો, ઘણીવાર તો તારસ્વરે, એવો જે અર્થ-ભાવ મૅટા-નૅરેટિવ્ઝથી સૂચવાતો રહ્યો છે, તે, ‘વૃત્તાન્ત’-માં નથી.

‘વૃતાન્ત’-નો એક અર્થ, કીર્તન છે. કીર્તનમ્ એટલે જીવનનું સ્તોત્ર, ગાન. કીર્તનમાં અનુસરણ અને અનુકરણનો ભાવ છે. પણ તે જીવનોપયોગી આદર્શોને તાકે છે, ઉચ્ચાશયી અભિવ્યક્તિ અને ઊર્ધ્વગામી આશા-અપેક્ષાની ચિન્તા કરે છે.

આ સમય છે, નવ્ય વૃતાન્તોનો.

જાતને પૂછીએ કે ‘મહા’-થી ‘નવ્ય’-માં  દાખલ થવાની મનીષા જાગી છે કે કેમ. નથી જાગી કે નથી જાગતી, તો એવું કેમ છે?

= = =

(April 7, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

આદરણીય શિક્ષણમંત્રીશ્રી વાઘાણી સાહેબ,

નમસ્કાર.

એ સાચું છે કે શિક્ષણ મંત્રી તરીકે તમને વધુ સમય ન મળ્યો હોય ને જવાબદારીઓ વધુ હોય તો બોલવામાં વિવેક ન રહે, પણ ગરિમા જાળવવાનું તો મંત્રી પાસેથી અપેક્ષિત છે ને જો તે શિક્ષણ મંત્રી હોય તો સ્વાભાવિક જ અપેક્ષા વધુ રહે. તમે સંત તુલસીદાસ પ્રાથમિક શાળા નંબર 16નાં નવનિર્માણ પામેલ મકાનનું લોકાર્પણ કરવા રાજકોટ ગયા ત્યારે વાલીઓને સંબોધતા એમ કહ્યું કે જેને ગુજરાતમાં શિક્ષણ સારું ન લાગતું હોય તે ગુજરાત છોડીને સારું લાગે ત્યાં જતાં રહે. તમે એમ પણ કહ્યું કે અહીં જન્મ્યા, અહીં ધંધો કર્યો, અહીં ભણ્યા ને હવે બીજે સારું લાગતું હોય તો ત્યાં જતાં રહો. આ બધું તમે પત્રકારોની હાજરીમાં કહ્યું. સાધારણ રીતે જે પ્રસંગમાં આપણે જઈએ ને જેના પ્રસંગમાં જઈએ એ પ્રસંગ ન બગડે એટલી કાળજી રાખતા હોઈએ છીએ. આ પ્રસંગ લોકાર્પણનો હતો. એમાં વાલીઓએ કોઈ પ્રશ્નો પૂછ્યા નથી કે કોઈ હોબાળો કર્યો નથી, ત્યાં કારણ વગર વિવેક ચૂકવાની જરૂર હતી?

તમને ગુજરાતીઓને કાઢવા જેવું લાગ્યું, એવું તો ગુજરાતની પ્રજાને પણ ઘણા મંત્રીઓ બાબતે લાગતું હશેને ! એ કાઢી મૂકે તો શું થાય તે કહેવાની જરૂર છે? એ પણ જવા દો. રૂપાણી સાહેબ મુખ્ય મંત્રી તરીકે હતા જ ને ! તો ય તેમને ગયા સપ્ટેમ્બરમાં ખસેડી દેવાયા. અરે, તમે પોતે ચુડાસમા સાહેબની બદલીમાં આવ્યા તે ભૂલી ગયા? ને એ બદલનારા બહારના નહીં, તમારા જ મોવડી હતા. એટલે ન ફાવે તે, બદલનાર તો બદલી જ કાઢે છે. એમ તો તમારા જ પૂર્વ નાણા મંત્રી નીતિન પટેલને પણ શિક્ષણમાં કેટલુંક ખૂટતું લાગ્યું ને એમણે પણ બે મહિના પર જ અહીં મહેનત કર્યા પછી યોગ્ય સ્થાન મળતું નથી, એટલે મોટો ખર્ચ કરીને વિદ્યાર્થીઓ બીજે જતાં હોય છે, એવી વાત કરી, તો એમને પણ અહીંથી વિદાય આપી દેશો? એવા તો ઘણા વાંધા તમારા જ હોદ્દેદારો અને સભ્યોને ય છે ને હશે તો તેમનું શું કરશો? એમને ય બીજે મોકલી દેશો?

સંત તુલસીદાસ પ્રાથમિક શાળા નંબર 16નાં નવનિર્માણ પામેલ મકાનનું લોકાર્પણ કરવા રાજકોટ ગયેલા શિક્ષણ મંત્રી જીતુ વાઘાણી

કોઇ મંત્રીએ આજ સુધી ગુજરાતીઓને ગુજરાત છોડવાનું કહ્યું હોય એવું મારા ધ્યાનમાં તો નથી. ન ફાવતું હોય તો જતા રહો – એવો હુકમ કરવાનો તમને અધિકાર કેટલો એવું તમારે પોતાને જ પૂછવા જેવું છે. તમે એ કેવી રીતે ભૂલી શકો કે આ એ જ ગુજરાતી પ્રજા છે જેણે આ દેશને વડા પ્રધાનો આપ્યા છે. બીજું, જવા દો, જેની આરતી ઉતારતા દેશ થાકતો નથી એ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી ગુજરાતની દેન છે. એ અહીં વર્ષો સુધી મુખ્ય મંત્રી રહ્યા, તેમાં તમે જેને કાઢી મૂકવા માંગો છો એ ગુજરાતી પ્રજાનો બહુમૂલ્ય ફાળો છે ને તમે કહો છો, બીજે સારું હોય તો જતાં રહો? તમને લાગે છે કે થોડી પણ શરમ બચી હોય એવી વ્યક્તિ આવું વિધાન કરે?

તમે જ તમને પૂછો કે અહીં શિક્ષણ સંદર્ભે રહેવા જેવું છે શું? તમે કહો છો કે પ્રમાણપત્ર લઈને જે દેશમાં ફાવે ત્યાં જાવ. તે જાય જ છે. અહીં ડૉક્ટર થવામાં કરોડ રૂપિયા થાય છે ને યુક્રેનમાં તે 20-25 લાખમાં થઈ જાય છે ને અહીંના કરતાં ત્યાંનું તબીબી શિક્ષણ વધુ અપડેટ થયેલું ગણાય છે, એટલે તમે ન મોકલો તો પણ જનાર તો જાય જ છે ને આપણને એની નાનમ નથી લાગતી કે અહીંનું યુવાધન વિદેશમાં ખડકાઈ રહ્યું છે. એને અહીં જ તકો ઊભી કરી આપવામાં આવે તો એ શું કામ ત્યાં જાય એ સવાલ આપણને થતો નથી ને પછી ભારતીય મૂળનું કોઈ વિદેશમાં ઉચ્ચપદે પહોંચે છે તો આપણે તાળીઓ ફોડીને પોરસાઈએ છીએ. આપણને એ સંકોચ પણ નથી થતો કે જે ગૌરવ અહીંનું હતું તેને આપણે વિદેશને નામે કર્યું છે.

ગુજરાતમાં સારું શિક્ષણ અપાય છે ને વાલીઓ કે વિરોધીઓ અમથો જ હોબાળો કરે છે, એવું તમને લાગે છે? એવું લાગતું હોય તો એ આત્મનિરીક્ષણનો મુદ્દો છે. ખરેખર તો પ્રમાણિકતાથી તપાસવા જેવું છે કે ખાનગી સ્કૂલ કોલેજોને ઉત્તેજન આપવા, સરકારી શિક્ષણની કેટલી ઉપેક્ષા આપણે કરી છે? પ્રાથમિક શિક્ષક, શિક્ષક છે કે મજૂર એવો સવાલ ક્યારે ય નથી થતો? એની પાસેથી વસતિગણતરી કે ચૂંટણીનાં જે કામો કરાવાય છે એનાથી શિક્ષણની ગુણવત્તા પર અસર પડે છે એવું નથી લાગતું? ખાનગી શિક્ષણના ધંધાને આંચ ન આવે એટલે પણ સરકારી શિક્ષણ ગુણવત્તાયુક્ત ન થવા દેવાતું હોય એવું ખરું? કોરોનાને કારણે બાળકો માંડ સ્કૂલે આવતાં થયાં હોય ત્યારે તેમનું પાયાનું શિક્ષણ કાચું ન રહે એ દિશામાં પ્રયત્નો થવા જોઈએ, તેને બદલે પ્રાથમિક શિક્ષકો ને આચાર્યો શિક્ષણ સમિતિના પરિપત્રો ને પત્રકોમાંથી જ ઊંચા ન આવે એ રીતે તેને બિઝી કરી દેવાય એ બરાબર નથી. એકડો નથી આવડતો એવો વિદ્યાર્થી ત્રીજામાં આવી ગયો છે. તેને સઘન શિક્ષણ અપાય તેવું કરવાને બદલે આ કે તે દિવસોની ઊજવણીમાં રોકી રાખવાનું થોડો વખત અટકાવી શકાય એમ નથી?  વિધાનસભામાં સરકારે સ્વીકાર્યું છે કે 700 સરકારી સ્કૂલોમાં એક એક શિક્ષકોથી જ કામ ચાલે છે. શિક્ષકોની ભરતીની જાહેરાતો થાય છે, પણ ખરેખર કેટલી નિમણૂકો થાય છે તે નથી ખબર.

તમને નથી લાગતું કે સ્કૂલ કોલેજો કોઈને કોઈ રીતે સરકારનાં પૈસા ઉઘરાવી આપનારા કેન્દ્રોથી વિશેષ કૈં નથી? ગરીબ કે મધ્યમવર્ગના બાળકને શિક્ષણનો અધિકાર છે એવું તમે માનો છો? માનતા હો તો પ્રાથમિક સ્કૂલોનું શિક્ષણ સુધરે ને તે તરફ વધુ વાલીઓ ખેંચાય એ સ્થિતિ ઊભી થવી જોઈએ, પણ એવું થતું નથી.   વાલીઓ કોઈ પણ હોય, તે પૈસા આપી છૂટવા સિવાય બીજે ધ્યાન આપી શકતા નથી. પૈસાપાત્ર વાલી ખાનગી સ્કૂલોની ફી ભરવા કમાય છે ને ગરીબ વાલી રોટલો મેળવવા મજૂરી કરે છે, એમાં વિદ્યાર્થી શું અને કેટલું ભણે છે એ પરીક્ષાનાં રિઝલ્ટ પરથી જાણી લે છે. એ સિવાય એની પાસે ધ્યાન આપવાનો સમય જ નથી. તમે એ પણ જાણતા હશો કે વાલીઓની મોટા ભાગની કમાણી ફી, નોટ, બુક્સ, યુનિફોર્મ, ટ્રાન્સપોર્ટેશન અને વચ્ચે વચ્ચે ઉઘરાવતી ફીમાં ખર્ચાય છે. એ પછી પણ સંતાન શિક્ષણ પામે જ છે એની કશી ખાતરી નથી. માર્કસ એટલે મૂલ્યાંકન – એ સૂત્ર આઉટડેટેડ થઈ ગયું છે. માર્કસ વધારે હોય અને જ્ઞાન ઓછું હોય એવા દાખલાઓ શોધવા દૂર જવું પડે એમ નથી.

એવું પણ નથી કે વધારે ખર્ચો કરવાથી જ્ઞાન વધે જ છે. બેત્રણ દિવસ પર જ સમાચાર હતા કે એન્જિનિયરિંગ, એમ.બી.એ.ની ફી 73 હજાર છે, જ્યારે નર્સરીની ફી 2.22 લાખ છે. પ્રિ-પ્રાઇમરી સ્કૂલો પર શિક્ષણ વિભાગનું કોઈ નિયંત્રણ નથી એટલે એવી સ્કૂલોને ફીનું ધોરણ ગમે તેટલું રાખવાની અનુકૂળતા હોય છે. આ બધું સંચાલકોની મુનસફી પર અને સરકારની ઉદાસીનતા પર નિર્ભર છે. આ બધું ચલાવવામાં વાલીઓની બેફામ કમાણી પણ જવાબદાર છે. ખાનગી સ્કૂલોનું ધોરણ ઉત્તમ હોય છે ને સરકારી સ્કૂલો વેઠ ઉતારે છે એવી સમજ વાલીઓમાં ઘર કરી ગયેલી છે એટલે જેની પાસે હરામની કમાણી છે તે સંચાલકોની હોજરી ભરે છે ને સંચાલકો એટલા ભૂખ્યા હંમેશ હોય છે કે વાલીઓની તમામ સંપત્તિ સ્વાહા થઈ જાય તો ય તેની ભૂખ ન ભાંગે. નર્સરી કરવા કરતાં પીએચ.ડી.થી શરૂ કરવાનું વધારે સસ્તું પડે એવું માળખું ફીનું છે. પ્રિ-પ્રાઇમરી પર સરકારનું નિયંત્રણ હોય તો શું વાંધો આવે? જ્યાં પણ સ્કૂલ છે ત્યાં સરકારનો કાબૂ કેમ ન હોય? ન હોય તો કાબૂ રાખતા કોણ રોકે છે? જો આ નિયંત્રણ નહીં આવે તો માત્ર પૈસા ઉઘરાવવા સિવાય એવી સ્કૂલો બીજું કૈં કરવાની નથી. સામાન્ય માણસ પણ સમજી શકે એમ છે ને અત્યાર સુધી શિક્ષણની એ પરંપરા રહી છે કે ફીનું ધોરણ ક્રમાનુસાર વધતું આવે. એને બદલે એમ.બી.એ.ની ફી 73 હજાર હોય ને નર્સરીની 2.22 લાખ હોય એ કઇ રીતે તર્કસંગત છે? આ અંગે વિચારવાની સરકારને જરૂર જ નથી લાગતી? સવાલોનો સવાલ એ છે કે આટલી ફી નર્સરીમાં શું ભણાવવાની લેવાય છે? એવું શું ભણવાય છે કે નર્સરી માટે આટલી ફી વાજબી ઠરે?

નર્સરી પછી કે.જી.નું ધોરણ હતું, હવે તો નર્સરીની આગળ પણ અર્લી ચાઇલ્ડ કેરનું નવું ધોરણ નીકળ્યું છે, જેની વાર્ષિક ફી 90 હજાર અને એડમિશન ફી 75 હજાર છે. જેને પોતાને વિષે બહુ ગતાગમ નથી એવા બાળકને નામે આ ફી લેવાય છે. એવું બને તો નવાઈ નહીં કે હવે બાળકનો જન્મ સ્કૂલમાં થાય ને ફી ઉઘરાવવાનું ત્યાંથી જ શરૂ થઈ જાય. એક અંદાજ પ્રમાણે ગુજરાતી માધ્યમમાં 12 ધોરણ સુધીમાં ત્રણેક લાખ સામાન્ય પ્રવાહમાં અને 3.20 લાખ વિજ્ઞાન પ્રવાહમાં અને અંગ્રેજી માધ્યમમાં અનુક્રમે 3.40 લાખ સામાન્ય પ્રવાહમાં ને 3.50 લાખ માત્ર ફી પાછળ ખર્ચાય છે. સી.બી.એસ.ઈ. સ્કૂલમાં આ ખર્ચ લગભગ 10.50 લાખ સુધી થવા જાય છે. આ ઉપરાંત 75,000 દર વર્ષે ઇતરપ્રવૃત્તિ, ટ્રાન્સપોર્ટેશન, સ્ટેશનરી … વગેરેમાં ખર્ચાય છે. આ તો એક સંતાનની વાત થઈ. ઘરમાં બે કે તેથી વધુ સંતાનો ભણવા લાયક હોય તો વાલીની શું સ્થિતિ થાય તેની કલ્પના જ કરવાની રહે છે.

આદરણીય સાહેબ, તમને ખરેખર એમ લાગે છે કે આ બધું શિક્ષણ માટે થઈ રહ્યું છે? ખાનગી સ્કૂલોના સંચાલકોએ કઇ રીતે પૈસા ભેગા કરી શકાય એ માટેનું જ લક્ષ્ય રાખ્યું છે ને જેની પાસે પૈસા ફાટફાટ થાય છે તેવા લોકો એ સંચાલકોની તિજોરીઓ ભરે છે. એ લોકો સંચાલકોની માંગ પૂરી કરે છે. આ લોકો માથું ફેરવીને સંતાનોને ઉઠાડી લે ને સરકારી સ્કૂલોમાં મૂકે તો સંચાલકોની બધી ચરબી ઊતરી જાય, પણ બિલાડીને ગળે ઘંટ બાંધે કોણ? આ બધાંમાં ક્યાં ય શિક્ષણ કે એના સ્તરની વાત આવે છે? આ લૂંટ ઓછી હોય તેમ ખાનગી કલાસોમાં ટ્યૂશનની ફી ઉમેરવાની તો રહે જ છે. વિદ્યાર્થી સ્કૂલમાં ભણે કે ન ભણે, ક્લાસના કલાકો તો ફાજલ પાડે જ છે. ક્લાસમાં ને સ્કૂલમાં ઢગલો ફી ચૂકવો ને કલાકો જવા-આવવા કે ભણવામાં ફાજલ પાડો એ આજની વ્યવસ્થા છે. વાલી ફી ખર્ચે છે ને વિદ્યાર્થી કલાકો ખર્ચે છે ને સરવાળે બંનેને ભાગે તાણ અને થાક સિવાય કૈં આવતું નથી. આ બધાં પછી પણ જેને જ્ઞાન કહીએ છીએ તેની પ્રાપ્તિ કેટલી એ સવાલ તો રહે જ છે.

એ હકીકત છે કે આવાં શિક્ષણથી ટકાવારીમાં વધારો થતો હશે, પણ જેને ક્રિએટિવિટી કહીએ છીએ એમાં વધારો થાય છે? એ શક્તિ તો વિદ્યાર્થી પોતાની તાકાત પર જ મેળવતો હશે ને એનાં કૂતુહલને કોઈ શિક્ષક સંકોરી આપતો હશે એટલું જ ! બાકી શિક્ષણની ને પરીક્ષાની જે આંકડા વધારનારી સિસ્ટમ છે તેમાં તો આમ બનવું બહુ સંભવ નથી. ગમ્મત તો એ છે કે આટલી મથામણ અને મહેનત પછી કોઈ ભણી પરવારે તો તેને નોકરી સામે કરી રાખી હોય એવું નથી. આટલું કર્યાં પછી પણ નોકરીનો કોયડો તો રહે જ છે. જો આ સ્થિતિ હોય તો શિક્ષણ માટે કોઈ ગર્વ લઈ શકે એવું શું છે એ પ્રશ્ન ન થાય? એ સંદર્ભે દેખીતું છે કે બીજાં શિક્ષણ જોડે તેની તુલના થાય જ. માત્ર પૈસા ખર્ચવા એ જ તો શિક્ષણ ન હોય ને ! એવે વખતે તેનું ધોરણ સુધરે, તેની ફી વાજબી થાય એ દિશામાં સરકારે વિચારવાનું રહે, એને બદલે ગુજરાતનું શિક્ષણ જ ઉત્તમ છે ને એ ન ફાવતું હોય તો બીજે જાવ – એવો છણકો કરવાનું યોગ્ય છે? ને જવાનું જ હોય તો વાલીઓએ તો જવાનું નથી જ ! આ તો ડાહી સાસરે ન જાય ને ગાંડીને શિખામણ …

વધારે શું કહું?

આભાર સહ,

— રવીન્દ્ર પારેખ

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 08 ઍપ્રિલ 2022

‘પત્રકારની કલમ તો તેજાબમાં ઝબોળેલી જ હોવી જોઈએ. જો તમે એવું ના લખી શકો તો કરિયાણાંની દુકાન ખોલીને બેસી જવું જોઈએ!’ ફ્રીડમ ઑફ સ્પીચ ઍન્ડ એક્સપ્રેશનના સિદ્ધાંત પર બે ઝુઝાર પત્રકારો ફિલીપાઈન્સની મારિયા રેસા અને રશિયાના ડિમિટ્રી મુરાટોવને પત્રકારત્વ ક્ષેત્રે ગુણત્વસભર સમાચારો જાનનાં જોખમે પણ પ્રકાશિત કરવા માટે નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર મળ્યા.

જોસેફ મેકવાન દલિત સાહિત્યના એક જબ્બરદસ્ત લેખક. એમનો સગો ભત્રીજો મનીષ મેકવાન લેખક અને ધુરંધર પત્રકાર પણ કોરોનાનો કોળિયો થઈ ગયો. એ કહેતો : “પત્રકારની કલમ તો તેજાબમાં ઝબોળેલી જ હોવી જોઈએ. જો તમે એવું ના લખી શકો તો કરિયાણાંની દુકાન ખોલીને બેસી જવું જોઈએ!” પણ સરકારની મહેરબાનીમાં રાચતા મીડિયા માલિકો એને જીરવી ન શક્યા. એ નોકરીઓ બદલતો રહ્યો પણ વ્યવસાયના સિદ્ધાંત સાથે સમાધાન ન કરી શક્યો. સિત્તેર ટકા અખબારો અને નેવું ટકા ન્યુઝ ચેનલો જાણે સરકારી માધ્યમો હોય એવો મસાલો પીરસી રહ્યાં છે.

એક જ દાખલો બસ થશે. યોગી એટલે યોગસાધક અને શિષ્યોનો યોગગુરુ. આદિત્ય એટલે સૂર્ય. ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન યોગી આદિત્યનાથ. ગોરખપુરના એક આશ્રમના સાધુ અધિપતિ; પણ સત્તાગ્રહણ બાદ ફરી સત્તામાં આવવાના અભરખે સાધુત્વ પાતળું પડી ગયું. રોજે રોજ ભારતના એક બે નહીં પણ સેંકડો અખબારોમાં પાનાંઓ ભરીને સરકારી ખર્ચ પોતે શી સિદ્ધિઓ હાંસલ કરી છે એની પ્રસિદ્ધિ કરતા રહે છે. ટી.વી. ન્યુઝમાં પણ. કારણ કે રાજ્ય ધારાસભાની ચૂંટણીઓ માથે છે. ન્યુઝ ચૅનલોમાં દિવસમાં દસ વાર ડીંડક વગાડતા રહે છે. ગરીબ રાજ્યના કરોડો નહીં પણ અબજો રૂપિયા વેડફતા રહે છે. આપણે જાણીએ છીએ કે અખબારના એક પાનાની જાહેરખબરના દર લાખો રૂપિયા હોય છે. ન્યુઝ ચેનલના દર પ્રતિ સેંકડે લાખોમાં આપવા પડે છે; પણ ક્ષિતિજમાં ઉષાનાં આનંદદાયક ગુલાબી કિરણો પણ ચમકે છે.

તા. 9 ઓક્ટોબર, 2011ના માધ્યમોમાં એક સુખદ સમાચાર વાંચ્યા. ફ્રીડમ ઑફ સ્પીચ ઍન્ડ એક્સપ્રેશનના સિદ્ધાંત પર બે ઝુઝાર પત્રકારો ફિલીપાઈન્સની મારિયા રેસા અને રશિયાના ડિમિટ્રી મુરાટોવને પત્રકારત્વ ક્ષેત્રે ગુણત્વસભર સમાચારો, જાનનાં જોખમે પણ પ્રકાશિત કરવા માટે, નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર મળ્યા. એમના વિશે થોડું :

મારિયા રેસા ફિલીપાઈન્સની આ મહિલા અખબારનવીશને માનવધર્મ આચરતા રહીને સંશોધન માટે અમેરિકાની કુલબ્રાઈટ સ્કૉલરશીપ મળી એ પ્રેસિડેન્ટ ડયુટર્ટ રેપલરના ભ્રષ્ટાચાર સામે સતત લડતી રહી. પ્રમુખના કૉન્ફલીકટ ઓફ ઈન્ટરેસ્ટ (હોદ્દાનો અપ્રમાણિક લાભ) એ મારિયાનો એક પત્રકાર તરીકેનો મુખ્ય મુદ્દો રહ્યો એની સામે સરકારે બદનક્ષીનો કેસ કર્યો અને જેલ ભેગી કરી. અત્યારે જામીન પર છે.

એવો જ બીજો રશિયાનો ભડવીર પત્રકાર ડિમિટ્રી મુરાટોવ સરમુખત્યાર સામ્યવાદી સરકાર સામેની ગેરરીતિઓ સામે અને ખાસ તો પ્રેસિડેન્ટ પુટિનનો કટ્ટર વિરોધી બનીને અખબારોમાં લખતો રહીને શાંતિનું નોબેલ પારિતોષિક જીતી ગયો. એ પહેલાં રશિયામાં એના જેવા છ પત્રકારોનાં ખૂન થયેલાં. મુરાટોવે પોતાનો પુરસ્કાર આ શહીદ પત્રકારોને અર્પણ કરીને કહ્યું કે, “ભાષા અને અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય પરની એની લડાઈ ચાલુ જ રહેશે.” આમ 86 વરસ પછી પ્રથમવાર નિર્ભિક પત્રકારત્વને વિશ્વનું સૌથી મોટું નોબેલ પ્રાઈઝથી નવાજવામાં આવ્યું.

આપણા બંધારણની કલમ 19 (1) (અ) અન્વયે આપણા મૂળભુભૂ અધિકાર (ફન્ડામેન્ટલ રાઈટ્સ) મુજબ આપણને ‘વક્તવ્ય અને અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય’ની મહામૂલી ભેટ મળી છે. કલમ 19(2)માં દર્શાવ્યા મુજબના વાજબી પ્રતિબંધો સાથે તમારાં મંતવ્યોને ખુલ્લંખુલ્લા વાચા આપી શકો છો. સરકારને એમાં દખલ કરવાની સત્તા નથી. આ નાગરિક હક્ક લોકશાહીની કરોડરજ્જુ સમાન છે; પણ હમણાં હમણાં પેગાસસ સોફટવેર નામે એક ઈઝરાયેલી જાસૂસી તકનીકે ઉપાડો લીધો છે. એ તમને ખબર પણ ન પડે એ રીતે તમારા અંગત જીવનની તમામ વિગત વ્યાપારી હિતો, ખાનગી મસલતો, રાજકીય કૌભાંડો, વગેરેમાં છૂપી રીતે ઘૂસી જાય છે. આ ટેક્નીકનો સૌથી વધુ દુરુપયોગ સત્તાધીશ પાર્ટી દ્વારા વિરોધ પક્ષોના નેતાઓ પર થાય છે. સુપ્રીમ કોર્ટે સરકારને આદેશ આપ્યો છે કે તમે કોઈના ખાનગી જીવન, અન્ય હિતો કે યોજનાઓ પર તરાપ ન મારી શકો. અત્યાર સુધીની તમામ વિગતો ખુલ્લી કરો પણ હંમેશની જેમ સરકાર ગલ્લાંતલ્લાં કરી રહી છે.

અત્યાર સુધીમાં દુનિયાના સરમુખત્યાર શાસકો અને સ્થાપિત હિતોની સામે લડતા હજારો પત્રકારોનાં ખૂનો થઈ રહ્યાં છે. ‘મેરા ભારત મહાન’ પણ આ મીડિયા સંહારમાંથી મુક્ત નથી.

બંધારણના આમુખમાં આપણા દેશને સાંપ્રદાયીક રાષ્ટ્રનું મહોરું ચડાવ્યું છે પણ પત્રકાર એનો ભંગ થતાના સમાચાર છાપશે કે કટ્ટરવાદી સંપ્રદાયવાળાઓ એના પર તૂટી પડશે કે એને મોતને ઘાટ પણ ઊતારી દેશે. ક્યાંક ગુંડાના કરતૂતો સામે લેખ છપાય તો લખનારને પતાવી દેવાના કારસા તો જગજાહેર છે. વર્ષોથી જમ્મુ–કાશ્મીરમાં પાકિસ્તાની આતંકીઓએ ઉપાડો લીધો છે પણ સરકાર થોડાને મારે છે અને પોતાનાયે મરાય છે. બધા સોશિયલ મીડિયા, વાઈ–ફાઈ, ઈન્ટરનેટ સરકાર બંધ કરે છે પણ કાયમી ઉકેલ આવતો નથી. સુપ્રીમ કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારનો ઉધડો લીધો છે કે તમે લોકોના માહિતી મેળવવાના હકને બંધ ન કરી શકો; પણ સરકાર ઈન્ડિયન પીનલ કોડની કલમ 124–અ બતાવીને કહેશે કે અમુક વ્યક્તિઓએ દેશદ્રોહ કર્યો છે. આતંકીઓને મદદ કરી છે, આમ કોર્ટને પણ ગાંઠતી નથી.

સરકાર જે કાંઈ કરે એની માહિતી પ્રેસનોટ દ્વારા પ્રિન્ટ અને દૃશ્ય માધ્યમોમાં આવતી જ હોય છે પછી મસમોટી જાહેરખબરોની શી જરૂર? તમે સરકારનાં કાળાં કામો ઉઘાડાં કરો તો સરકારી જાહેરખબર ન મળે. મીડિયા મૅગ્નેટોને એ કેમ પોસાય? પત્રકાર બીચારો શું કરે? – એને પણ બેરીછોકરાં હોય કે નહીં?

કરદાતાઓના આવા બેફામ વેડફાટની સામે એક અદના એક્ટિવીસ્ટ (કર્મશીલ) તરીકે બૉમ્બે હાઈ કોર્ટમાં એક પી.આઈ.એલ. (જનહિત યાચિકા) નં. 24 ઑફ 2004 ફાઈલ કરી. પ્રતિવાદી તરીકે રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર 2004ના ફેબ્રુઆરીમાં મે મહિનામાં થનારી લોકસભાની ચૂંટણી માટે વાજપેયીની સરકારે પાર્લામેન્ટ બરખાસ્ત કરી. રખેવાળ સરકાર તરીકે અત્યંત જરૂરી બાબતો સિવાય કોઈ વધારાનો ખર્ચ ન કરી શકે; પણ તેઓ તો ‘ઇન્ડિયા શાઈનીંગ’નાં સૂત્ર હેઠળ જાહેરખબરો દ્વારા પોતાની સરકારી સિદ્ધિઓ બતાવવા કરોડોનો ખર્ચ કરવા માંડ્યા. મહારાષ્ટ્ર સરકારના કાઁગ્રેસી મુખ્ય પ્રધાન સુશીલકુમાર શિંદેએ ‘અગ્રેસર મહારાષ્ટ્ર’ની તીતૂડી વગાડીને જાહેરખબરો માટે પચીસ કરોડ ફાળવી દીધા જે અગાઉની ચૂંટણીઓમાં રૂપિયા બે કરોડ જ હતા; પણ વિરોધ પક્ષો છાપાંઓએ કાગારોળ મચાવી મૂકી. અંતે ઈલેક્શન કમિશનને પ્રતિબંધ મુક્વો પડયો. મારે ત્યાં ગુજરાતી અંગ્રેજી મળીને ચાર છાપાંઓ આવે છે. એમાંથી 41 મસમોટી જાહેરખબરો જે સુશીલકુમાર શિંદેએ આપેલી એ પકડી પાડીને મેં એફિડેવિડમાં આમેજ કરી. પણ મારું તો ‘વો દિન કહા કી મિયાં કે પાંવમેં જૂતી’ જેવું થયું. મારી પિટીશન હજુ હાઈ કોર્ટની આલમારીમાં સૂનાવણીની રાહમાં ધૂળ ખાતી પડી છે. ભારતના ન્યાયતંત્રની શરમ.

••••

રૅશનાલિસ્ટ ભગવાનજી રૈયાણી ઍડવોકેટ નથી; છતાં ભારતભરમાં સૌથી વધુ 115 ‘જનહિતની અરજી’ (Public Interest Litigation) નામદાર હાઈકોર્ટ અને નામદાર સુપ્રીમ કોર્ટમાં દાખલ કરી છે. તેઓ ‘ફોરમ ફોર ફાસ્ટ જસ્ટીસ’ના સ્થાપક અને માનદ્ અધ્યક્ષ છે. તેઓ અંગ્રેજીમાં ‘ન્યાય દિશા’ ત્રિમાસિક ( http://fastjustice.org ) પણ પ્રકાશિત કરે છે. આ લેખ ‘અભિવ્યક્તિ’ બ્લોગ માટે ખાસ મને મોકલવા બદલ હું તેઓનો આભાર માનું છું.

‘જન્મભૂમિ પ્રવાસી’, મુમ્બઈમાં દર રવિવારે પ્રગટ થતી એમની કટાર ‘મેરા ભારત મહાન! મગર કભી કભી’માં તા. 07 નવેમ્બર, 2021ના રોજ પ્રગટ થયેલ એમનો આ લેખ, લેખકશ્રીના અને ‘જન્મભૂમિ પ્રવાસી’ ના સૌજન્યથી સાભાર …

Ground Floorm, Kuber Bhuvan, Bajaj Road, Vile Parle (West), Mumbai – 400 056 

eMail: fastjustice@gmail.com

https://govindmaru.com/2022/04/08/bhagwanji-raiyani-11/

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 08–04–2022