ભારતના સોશિયલ મીડિયા પર સુશાંતસિંહ રાજપૂતની આત્મહત્યાએ ધૂમ મચાવી છે. તેમાં સી.બી.આઇ. તપાસની માંગ થઈ. બીજી બાજુ આપણી સંવેદનહીનતા જુઓ. પુલવામામાં 40 લશ્કરી જવાનો શહીદ થયા હતા, તે સંદર્ભે સી.બી.આઇ. તપાસની માગ નથી થતી! ભારતમાં વર્ષ 1995થી 2018 સુધીમાં ત્રણ લાખ ત્રીસ હજાર ખેડૂતોની આત્મહત્યા એ કેવળ આંકડા છે. એનાથી કોઈનું  રુંવાડું ય ફરકતું નથી! નેશનલ ક્રાઇમ રેકોર્ડ બ્યુરોના આંકડા મુજબ, પ્રતિ વર્ષ સરેરાશ 10 હજારથી 12 હજાર ખેડૂતો આત્મહત્યા કરે છે. લૉક ડાઉનમાં સરકારે કામદારવિરોધી નિર્ણયો લીધા (જેમ કે કામના કલાકો બાબતમાં) એ રીતે પાંચમી જૂને ત્રણ વટહુકમો એવા કર્યા છે કે જેથી ભારતનો ખેડૂત વધુ મોટા સંકટમાં ધકેલાશે.

૧૯૯૦ પછીના વૈશ્વિકીકરણમાં જળ, જંગલ, જમીન અને ઘણી સરકારી કંપનીઓનું ખાનગીકરણ કરાયું હતું. પણ ખેડૂતો અને ખેતી તેમાંથી બાકાત રહ્યાં હતાં. નવા વટહુકમોમાં એ કામ પણ થઈ ગયું છે. જેમ આપણે બાળપણમાં માનતા કે આપણા દેશમાં એક રેલવે એવી છે જે ન ખરીદી શકાય, આજે (રેલવેના અંશતઃ ખાનગીકરણની) એ ‘સિદ્ધિ’ પણ આ સરકારે હાંસલ કરી, એક પછી એક ટ્રેનો ખાનગી થઈ રહી છે. એવું જ ખેતીનું લાગી રહ્યું છે. નવા ત્રણ વટહુકમો કિસાનો પર આવી રહેલા ભારે સંકટની એંધાણી જેવા લાગે છે.

એ તો સૌ જાણે છે કે ખેડૂતોની દશા બેઠેલી છે. નીતિ આયોગના આંકડા બતાવે છે કે તેમની આવક દિન-પ્રતિદિન ઘટી રહી છે. ભારત ગામડાંમાં જીવે છે એમ ભલે કહેવાય, પણ હકીકતે તો ભારત ગામડાંમાં રોજબરોજ મરી રહ્યું છે. ભારતમાં ખેડૂતો પોતાની પેદાશ વેચી શકે તે માટે MSP (મેક્સિમમ સપોર્ટ પ્રાઈઝ)થી APMCમાં વેચી શકે. ત્યાં ટેક્સ ભરવાનો હોય છે. ભારતમાં આજે 7,000 APMC છે. હકીકતે પાંચ કિલોમીટરના ક્ષેત્રમાં આવી માર્કેટ હોવી જોઈએ. ખેડૂતને પેદાશો વાહનવ્યવહાર દ્વારા લઇ જવાનું મોંઘુ પડે છે. જરૂર છે 42,000 APMCની. અત્યારની માર્કેટમાં ભારતના કેવળ 6 ટકા ખેડૂતો પહોંચે છે. બાકીના 94 ટકા ખેડૂતો વચેટિયાના સહારે જીવે છે. તેથી APMCની સમાંતરે મુક્ત બજારનો અભિગમ આ સરકાર લાવી રહી છે. જે રહીસહી સગવડ પણ છીનવી લેશે. સરકારની દલીલ છે કે મુક્ત બજારથી ખેડૂતોની દશા સુધરશે. અરે! અત્યારે જ 94 ટકા મુક્ત બજારના હવાલે છે તો શું દશા સુધરી છે? વળી, સરકારના દાવાને નિષ્ફળ કરતું ઉદાહરણ બિહારમાં મળ્યું છે.

બિહારમાં APMCની સમાંતરે મુક્ત બજાર શરૂ કરાયું વર્ષ 2006માં. ત્યાં દોઢ દાયકામાં કશો સુધારો થયો નથી. એ.પી.એમ.સી. એક્ટ હટાવવાથી નવી ક્રાંતિ થશે, એવા દાવા ખાલી ખખડતા જ જોવા મળ્યાં છે. આ પણ અનેક બાબતની જેમ અમેરિકાનું અનુકરણ છે. અમેરિકામાં પણ આજે ખેડૂતોની સ્થિતિ ખરાબ છે. હકીકતે અમેરિકા પાસે માર્કેટ નથી. ચીનનું બજાર હવે મુશ્કેલ છે. એમની નજર ભારતના બજાર પર છે. જેથી મુક્ત બજારના નામે વિદેશી કંપનીઓને ભારતીય ખેડૂતો અને ગ્રાહકો વચ્ચે છૂટી મૂકી દેવામાં આવશે. વેપારીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ માટેના કાનૂની અંકુશો પાણીપાતળા કરીને, ભારતીય ખેડૂતોને લલચાવી છેતરવામાં આવશે. સરકારનો આ નિર્ણય ખેડૂતોના ભોગે ખોટનો ધંધો કરવાનો છે. વૈશ્વિકીકરણમાં હંમેશાં બને છે તેમ, આપણાં જેવું બજાર ધરાવતો દેશ લૂંટાતો જ રહ્યો છે. 

સરકારનો વધુ એક નિર્ણય ભારતના તબાહ થઇ રહેલા કૃષિક્ષેત્રને વધુ તબાહ કરશે. ખેડૂત પોતાને મનગમતાં ભાવ લઈ શકે એવી લોલીપોપ આપીને,  સરકાર હકીકતે તો ખેડૂતને મુક્ત બજારમાં છૂટ્ટો મૂકીને એ ક્ષેત્રમાંથી પલાયન કરી રહી છે. જેમ, ‘ખાનગી શિક્ષણ ઉત્તમ શિક્ષણ’વાળો રાગ આલાપીને શિક્ષણમાંથી સરકારે હાથ ઊંચો કરી નાખ્યાં છે. જે આપણે કોરોનાકાળમાં અનુભવ્યું છે તે હવે કૃષિક્ષેત્ર થશે. જેમાં ખાનગી શાળાઓ ઊંચી ફીમાં જરા ય સમાધાન કરવા તૈયાર નથી અને સરકારી શિક્ષણ ભૂંડેહાલ કરી મૂક્યું છે.

‘આત્મનિર્ભર ભારત’ના સૂત્ર પ્રમાણે હવે મોટી કંપનીઓ આત્મનિર્ભર થશે અને ખેડૂત વધુ પરાવલંબી. અત્યારે ટેકાના ભાવના કારણે એ નાના વેપારીથી લૂંટાતો હતો, હવે કાયદાકાનૂનથી દૂરની કંપનીઓ તેને લૂંટશે. કરાર આધારિત ખેતી થશે. વાવણી વખતે જ સોદા થશે! કહેવાયું છે કે આ ખેડૂત સશક્તિકરણનો કાયદો છે પણ હકીકતે કંપની સશક્તિકરણનો કાયદો છે.

સંસદ ચાલુ હોય કે બંધ, વ્યાપક ચર્ચા વિના નવી નીતિઓ સરકાર માથે મારતી રહી છે, જેનો  માર પ્રજાએ સહન કરવો પડે છે અને કોઈ ફાયદો થતો નથી. સંસદ બંધ છે ત્યારે વીજળી અને કોલસાનું ક્ષેત્ર ખાનગી કંપનીઓને હસ્તાંતરિત કર્યું, એવી જ રીતે ખેડૂતોનું હિત હસ્તાંતરિત કરવામાં આવી રહ્યું છે. ભારતીય આર્થિક સર્વે મુજબ ભારતીય ખેડૂતની સરેરાશ વાર્ષિક આવક રૂ. વીસ હજાર છે. મહિને રૂ. 1,650 થયા. આવો રાંક સરેરાશ ખેડૂત શું મહાકાય કંપનીઓ સામે ઝીંક ઝીલી શકશે?

એક વટહુકમની વિગત એવી છે કે સંગ્રહાખોરી ગુનો રહેશે નહીં. તેથી મોટાં વેપારી/કંપની મોટી સંગ્રહખોરી કરશે અને ભાવ વધારો થાય ત્યારે વેચશે. 2002-03માં વાજપેયી સરકારે ઘઉંની વિક્રમી નિકાસ કરેલી, પણ હાલત એવી થઈ કે ભારત માટે 55 લાખ ટન ઘઉંની વિદેશથી ખરીદેલા! કરારી ખેતીનો ત્રીજો જે વટહુકમ છે તે પણ કંઈ નવો નથી. તેની કાનૂની ગૂંચો એવી છે કે ખેડૂતો ભોગ બની શકે. સર્વ સત્તા કલેકટરને અપાઈ છે, પરંતુ કલેક્ટરો 80થી વધુ સમિતિના અધ્યક્ષ હોય છે, સતત સ્થળ બદલતાં  હોય છે. શું એ ખેડૂતને ન્યાય આપી શકશે?

કેન્દ્ર સરકારે એ.પી.એમ.સી. એક્ટમાં કરેલો સુધારો તેની સ્વાયત્તતા હુમલો છે. કેમ કે, એ.પી.એમ.સી. રાજ્ય સરકારનો મામલો છે. ખેડૂતસમાજના પ્રશ્ને લડતાં કાનૂનવિદ્ આનંદ યાજ્ઞિકે આ વટહુકમનો વિરોધ કર્યો છે. છેલ્લાં દોઢ દાયકામાં જમીનનું અધિગ્રહણ એક તરફ ચાલે છે એ પહેલાં તો અટકાવો. આત્મનિર્ભર ભારતનું આવું ચિત્ર હોય? આ આત્મઘાતી ભારતનું ચિત્ર છે. ખેડૂત પોતાની જમીનને સાચવી શકે એ માટે પાણી, વીજળી, ખાતર અને ખેતીવિષયક સાધનો શક્ય એટલાં સસ્તાં ઉપલબ્ધ કરાવી આપવાં જરૂરી છે, એ પાયાના પ્રશ્નો ઉકેલવાને બદલે ખેડૂતને કંપની વચાળે મોકલી દેવો હિતાવહ નથી. એ.પી.એમ.સી. એક્ટમાં સુધારો ચોક્કસ જરૂરી હતો. પરંતુ પાયાની જરૂરિયાતો પૂરી પાડવાના બદલે મુક્ત બજાર એ સામ્રાજ્યવાદ સામેની શરણાગતિ છે. હાલની સરકારને સામ્રાજ્યવાદનું શરણું લીધા વિના ચેન પડતું નથી.

('જતન' દ્વારા આયોજિત વેબિનારનાં વક્તવ્યોના આધારે)

e.mail : bharatmehta864@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 17 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 11-13

જુલાઇ 29, 2020. ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર સ્મૃતિદિને દેશની નવી શિક્ષણનીતિ રજૂ કરવામાં આવી. 34 વર્ષ બાદ ઘડવામાં આવેલી એકવીસમી સદીની આ પ્રથમ શિક્ષણ નીતિ દેશને નવા આયામો તરફ લઈ જશે તેમ જ એકવીસમી સદીના પડકારોને પહોંચી વળવા સક્ષમ વિદ્યાર્થીઓનું સર્જન કરશે — તેવા દાવા સાથે આવેલી આ શિક્ષણનીતિને અનેક શિક્ષણવિદો, પ્રગતિશીલ લોકો, આવકારી રહ્યા છે, એવા સમયે તર્કબદ્ધ રીતે તેનું વિશ્લેષણ કરવું જરૂરી છે.

‘પ્રાઇવેટ’ને બદલે ‘ફિલાન્થ્રોફિક’

આ સમગ્ર શિક્ષણનીતિ, એક તરફ તો જાહેર શિક્ષણ વ્યવસ્થાની તરફેણ કરતી હોય એવું ચિત્ર ઊભું કરવાની કોશિશ કરવામાં આવી છે, તો બીજી તરફ 'બિટવીન ધ લાઇન્સ' વાંચવાની કોશિશ કરીએ તો શાળા શિક્ષણથી શરૂ કરીને ઉચ્ચ શિક્ષણ સુધી ખાનગી સંસ્થાઓના શૈક્ષણિક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશને પ્રોત્સાહન આપવાની વાત પર ખૂબ જ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. અલબત્ત વૈશ્વિકીકરણ, ઉદારીકરણ અને ખાનગીકરણની નીતિનાં ભયાવહ પરિણામો જોયા બાદ, આજે અનેક લોકો ખાનગીકરણનો વિરોધ કરી રહ્યા છે, એવા સમયે ખૂબ જ ચતુરાઈપૂર્વક 'ખાનગી' શબ્દનો ઉપયોગ ટાળીને 'ખાનગી ફિલાન્થ્રોફિક-સખાવતી સંગઠન' શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે.

આ ઉપરાંત અનેક જગ્યાએ ‘પબ્લિક ફિલાન્થ્રોફિક પાર્ટનરશીપ' મોડેલને પ્રોત્સાહન આપવા પર પણ ખૂબ જ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. (અગાઉ આ જ પ્રયોગ ‘પબ્લિક-પ્રાઇવેટ પાર્ટનરશીપ’ તરીકે થતો હતો) તેનો સીધો અર્થ એ થાય છે કે ખાનગી સંસ્થાઓ ‘ફિલાન્થ્રોફિક ઓર્ગેનાઇઝેશન’ના નામ હેઠળ શૈક્ષણિક ક્ષેત્રમાં રોકાણ કરી શકશે, જેમાં લોકોના પૈસે ઊભી થયેલી માળખાકીય સુવિધાઓ તેમને સરકાર દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવશે અને નફો તેમના ખિસ્સામાં જશે, જેવું આપણે રેલવે, એરપોર્ટ અને અન્ય અનેક જાહેર સાહસોના ખાનગીકરણનામાં PPP મોડલ રૂપે જોયું છે.

વિદેશી યુનિવર્સિટીઓ માટે જાજમ

શિક્ષણના આંતરરાષ્ટ્રીયકરણના નામે વિદેશી યુનિવર્સિટીઓ(નવી શિક્ષણનીતિ 2020 મુજબ વિશ્વની શ્રેષ્ઠ 100 યુનિવર્સિટી)ને ભારતમાં પોતાનું કેમ્પસ શરૂ કરવા માટે સરકાર ફેસિલિટેટ કરશે એટલે કે સહાયભૂત થશે. યુ.પી.એ. સરકાર 'ફોરેન યુનિવર્સિટી બિલ' લાવી રહી હતી ત્યારે વર્તમાન સરકારે એનો જોરશોરથી વિરોધ કર્યો હતો. આ વિદેશી યુનિવર્સિટીઓ 'વિદ્યાદાન'ના ઉદ્દેશથી ભારતમાં આવશે નહીં એટલું તો નક્કી જ છે. તેમનો ઉદ્દેશ પણ મુખ્યત્વે વેપારનો રહેશે.

વ્યાવસાયિક શિક્ષણ

છે'ક શાળા શિક્ષણથી શરૂ કરીને ઉચ્ચ શિક્ષણ સુધી વ્યવસાયિક શિક્ષણ ઉપર ભાર મુકવામાં આવ્યો છે. સમગ્ર શિક્ષણ એ મનુષ્યનિર્માણ અને ચારિત્ર્યઘડતરની પ્રક્રિયા છે. વ્યાવસાયિક શિક્ષણ એ પ્રકારના શિક્ષણના મૂળભૂત હાર્દને ખતમ કરી નાખશે. આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે “વ્યક્તિને નિપુણતા શીખવવી પૂરતી નથી. કારણ કે તેનાથી તે ઉપયોગી મશીન બની શકે, પણ સર્વાંગી વિકાસ પામેલા મનુષ્ય ન બની શકે. વિદ્યાર્થીઓ ન માત્ર મૂલ્યોની સમજણ કેળવે, પરંતુ તેના પ્રત્યે સાચી લાગણી ધરાવે, એ ખૂબ અનિવાર્ય છે. તેમણે સૌંદર્યબોધ અને સારા-નરસાનો વિવેક કેળવવો પડશે. નહીં તો પછી પોતાનાં હાંસલ કરેલાં જ્ઞાનના આધારે તે સર્વાંગી વિકાસ પામેલ મનુષ્યના બદલે સારી તાલીમ પામેલું કૂતરું બનીને રહી જશે … તાત્કાલિક જરૂરિયાતના નામે નિપુણતા ઉપર વધુ પડતો ભાર આપવાના કારણે નિપુણતા સહિત સાંસ્કૃતિક જીવનની તમામ બાબતો જે સ્પિરિટ પર – જે લાગણીઓ પર આધાર રાખે છે, તે જ ખતમ થઇ જશે.”

વડાપ્રધાને નવી શિક્ષણનીતિનાં વખાણ કરતાં કહ્યું કે આવનારા દિવસોમાં આ નીતિના અમલ બાદ વિદ્યાર્થીઓને નોકરી માગવી નહીં પડે. તેમની પદ્ધતિથી પરિચિત હોવાને કારણે તેમની વાતમાંથી એવું પણ વાંચી શકાય કે વ્યવસાયિક શિક્ષણ પૂરું પાડવાની વાત કરીને સરકાર સરવાળે રોજગારી આપવાની જવાબદારીમાંથી પણ છટકી જવા માંગે છે.

શાળાઓનું કેન્દ્રીકરણ

‘સ્કૂલ કૉમ્પ્લેકસ’ના રૂપાળા નામ હેઠળ સ્પષ્ટપણે કહેવામાં આવ્યું છે કે ઓછી સંખ્યા ધરાવતી શાળાઓના વ્યવસ્થાપનમાં તકલીફ પડે છે. તેથી આવી શાળાઓનું જોડાણ ન્યાયિક રીતે કરવું. આ બાબતનું સીધુ અર્થઘટન એ થાય કે સંખ્યા વધારવાનો પ્રયત્ન કરવાના બદલે એક જ શાળામાં, આસપાસની શાળાનું મર્જર કરીને – તેમને ભેળવી દઈને અંતે શાળાઓ બંધ કરવામાં આવશે, જેવું હાલમાં પણ થઈ રહ્યું છે.

ભાષાઓ વિશે

ત્રણ ભાષા નીતિનો અમલ કરવામાં આવશે. અલબત્ત કોઈ પણ ભાષા કોઈ પણ રાજ્ય પર થોપવામાં આવશે નહીં. સંસ્કૃત પ્રત્યે સરકારને વિશેષ પ્રેમ હોય એ તો સમજાય એવું છે. પણ પરંતુ વિવિધ વિદેશી ભાષાઓમાં શા માટે મેન્ડ્રિન (ચીની) ભાષાનો સમાવેશ કરવામાં નથી આવ્યો? તે જ રીતે પ્રાચીન ભારતીય ભાષાઓમાં પાલી, પ્રાકૃત અને પર્શિયન ભાષાઓનો સમાવેશ થયો છે. પરંતુ અરબી નથી. અનેક ભારતીય ભાષાઓ ઉપર પર્શિયન અને અરબી ભાષાનો પ્રભાવ રહ્યો છે. ત્યાં સુધી કે ગુજરાતી ભાષાની સમૃદ્ધિમાં પર્શિયન – અરબી ભાષાની ભૂમિકા છે.

સ્નાતક અભ્યાસક્રમો અને સેમેસ્ટર પદ્ધતિ

સ્નાતક અભ્યાસક્રમ ચાર વર્ષનો કરવામાં આવશે. તેમાં પણ દર વર્ષે વિદ્યાર્થી ઈચ્છે ત્યાંથી દાખલ કે વિદાય થઈ શકશે. આ જ ચાર વર્ષના સ્નાતક અભ્યાસક્રમો જ્યારે દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાં દાખલ કરવાની વાત આવી ત્યારે તેનો ખૂબ જ મોટા પાયે વિરોધ વિદ્યાર્થીઓ અને અધ્યાપકોએ કર્યો હતો. અંતે તે નીતિ પછી ખેંચવી પડી હતી. નવી શિક્ષણ નીતિ એ જ પદ્ધતિ ફરીથી સમગ્ર દેશમાં લાગુ કરવા માંગે છે.

એવી જ રીતે સેમેસ્ટર સિસ્ટમનો પણ દેશભરમાં ખૂબ જ મોટા પાયે વિરોધ થયો છે. તેને ફરજિયાત બનાવ્યા વિના પણ અપનાવી શકાય, તેવી વાત આ નવી શિક્ષણ નીતિમાં કરવામાં આવી છે. ત્યાં સુધી કે શાળાકીય શિક્ષણમાં પણ સેમેસ્ટર સિસ્ટમની તરફેણ કરવામાં આવી છે. એક તરફ નવી શિક્ષણનીતિ વારંવાર સંપૂર્ણ અભિગમ ધરાવતા શિક્ષણની તરફેણ કરે છે, તો બીજી તરફ શાળાકીય શિક્ષણથી જ સેમેસ્ટર સિસ્ટમ દાખલ કરવાની તરફેણ કરીને તે પોતાના જ ઉદ્દેશનો વિરોધ કરે છે. કારણ કે તદ્દન ઓછી માળખાકીય સુવિધાઓની વચ્ચે ટુકડે-ટુકડે અપાતું શિક્ષણ કદી વ્યાપક બની શકે નહીં.

નવું નિયમન તંત્રઃ કેન્દ્રીકરણનો બીજો રસ્તો

અગાઉની તમામ નિયમન વ્યવસ્થાઓ સત્તાના કેન્દ્રીકરણ સમાન હતી, તેથી નિયમન તંત્રમાં ફેરફાર કરવાની જરૂરિયાત છે, તેથી ‘લાઇટ બટ ટાઇટ’ (હળવું છતાં ચુસ્ત) નિયમન તંત્ર હોવું જોઈએ — તેવું કારણ આપીને ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે ‘હાયર એજ્યુકેશન કમિશન ઓફ ઇન્ડિયા’ બનાવવાની વાત છે. તે સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ નથી તો બીજું શું છે? નવી શિક્ષણનીતિમાં એક તરફ મલ્ટિડિસિપ્લીનરી કૉલેજ/યુનિવર્સિટીઓને પ્રોત્સાહન આપવાની વાત વારંવાર કરવામાં આવી છે, એટલું જ નહીં આ પ્રકારની શિક્ષણ વ્યવસ્થા નવી શિક્ષણનીતિનો મુખ્ય ઉદ્દેશ પણ છે. તો વિવિધ વિષયો માટે વિવિધ નિષ્ણાતો ધરાવતા નિયમન તંત્રની  જરૂરિયાત હોય. તેની સામે એક જ નિયમન તંત્ર એ ખાનગી રોકાણકારો માટે સરળ રસ્તો કરી આપવાનો ઉપાય હોય એમ લાગે છે.

જોગવાઈ મુજબ, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને સ્વાયત્તા આપવાના બહાને, પૂરતી સંખ્યામાં એટલે કે 3,000 વિદ્યાર્થીઓ ધરાવતી કોલેજો જે મલ્ટિડિસિપ્લીનરી વિષયો પણ વિદ્યાર્થીઓ માટે ઉપલબ્ધ કરાવતી હોય, તે કૉલેજો પોતે વિદ્યાર્થીઓને ડિગ્રી આપવા માટે સ્વાયત્ત બની શકશે. આ સંજોગોમાં વિદ્યાર્થીઓની ડિગ્રીનું કેટલું મહત્ત્વ રહેશે? અને ઘણા સંઘર્ષો પછી અસ્તિત્વમાં આવેલી યુનિવર્સિટીઓનું મહત્ત્વ ઘટી જશે. ત્યાર પછી ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાનું ધ્યેય રહેશે ત્રણ હજાર વિદ્યાર્થીઓની ક્ષમતા સિદ્ધ કરીને 'સ્વાયત'(?) તેમ જ મલ્ટિડિસિપ્લીનરી સંસ્થામાં ફેરવાઈ જવાનું. આ સંજોગોમાં ઓછા વિદ્યાર્થીઓ ધરાવતી  કૉલેજો, સરકારી શાળાઓની જેમ બંધ થઈ જશે. અંતે ગુણવત્તાયુક્ત યુનિવર્સિટી શિક્ષણ આપવાના બદલે આપણી ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ સર્ટિફિકેટ વેચતી  દુકાનોમાં પરિવર્તિત થઈ જશે.

ચોઇસ-બેઝ્ડ ક્રેડિટ સિસ્ટમ

ચાર વર્ષનો સ્નાતક અભ્યાસક્રમ અને સેમેસ્ટર સિસ્ટમની જેમ જ ચોઇસ-બેઝ્ડ ક્રેડિટ સિસ્ટમનો પણ એટલો જ મોટા પાયે વિરોધ થયેલો છે. આ પદ્ધતિમાં વિદ્યાર્થી પોતાના મુખ્ય વિષયમાં જરૂરી જ્ઞાન મેળવવાના બદલે અન્ય, જેને બિનશૈક્ષણિક કહી શકાય તેવા વિષયો તરફ ગેરમાર્ગે દોરાય એવી સંભાવના ઘણી રહે છે. ભારતમાં હાલમાં જ્યાં પણ આ પદ્ધતિ અન્ય કોઈ નામથી પણ દાખલ કરવામાં આવી છે ત્યાં ન તો તેના વર્ગો લેવાય છે, ન તો તે વિષયની અભ્યાસસામગ્રી ઉપલબ્ધ હોય છે, કે ન તેના માટે કોઈ અલગ શિક્ષકોની જોગવાઈ છે. એ બધા વિના જુદા જુદા વિષયો તો પસંદ કરી નખાય, પણ તે વિષયોના ગુણવત્તાસભર શિક્ષણનું શું?

ઑનલાઇન શિક્ષણ

ઓનલાઇન શિક્ષણપદ્ધતિ ક્યારે ય પણ ક્લાસરૂમનો વિકલ્પ હોઈ શકે નહીં. તેમ છતાં નવી શિક્ષણનીતિમાં શાળાકીય શિક્ષણથી જ ઑનલાઇન શિક્ષણને એક વિકલ્પ તરીકે અપનાવવાની તરફેણ કરવામાં આવી છે, જે જોખમી છે. કોરોના મહામારીના આ સમયમાં ઑનલાઇન શિક્ષણને એક વિકલ્પ તરીકે દર્શાવીને, વાલીઓ વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી ફી ઉઘરાવવામાં આવી રહી છે, તે સંજોગોમાં ઑનલાઇન શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલા આત્મહત્યાના બનાવો પણ સમાચારમાં આવી રહ્યા છે. ઑનલાઇન શિક્ષણમાં સવાલ માત્ર વિદ્યાર્થીઓની તકનિકી સક્ષમતાનો નથી. પરંતુ મોબાઇલ કે કમ્પ્યૂટરની સ્ક્રીન નીતિ અથવા નૈતિકતા આધારિત મનુષ્યનું નિર્માણ ન કરી શકે. વર્ગખંડ, શાળા કે કૉલેજ એ માત્ર એક શૈક્ષણિક સંસ્થાનું મકાન નથી. વિદ્યાર્થીઓના સામાજિકીકરણની પ્રક્રિયા અને તેમનું ઘડતર પણ ત્યાં જ થાય છે.

ફીનું ધોરણ

ઉચ્ચ શિક્ષણ હોય કે શાળાકીય શિક્ષણ, વધતી જતી ફી એ ડ્રૉપ આઉટ પાછળનું એક મુખ્ય કારણ છે. પરંતુ આવનારા દિવસોમાં નવી શિક્ષણનીતિના પરિણામે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ પોતાની ફી જાતે નક્કી કરી શકશે. જરૂરિયાત માત્ર એટલી રહેશે કે તેમણે પારદર્શિતા સાથે પોતાનો નિભાવખર્ચ જાહેર કરવો પડશે.

‘પુરાતન ભારતીય મૂલ્યો’

નવી શિક્ષણનીતિ 2020માં વારંવાર પુરાતન ભારતીય મૂલ્યો પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. સરકારની જે મુજબની ગતિ અને પ્રકૃતિ છે તે જોતાં તો આ નીતિ શિક્ષણના અવૈજ્ઞાનિકીકરણ અને ભગવાકરણને આગળ ધપાવે એવી આશંકા ગેરવાજબી નહીં ગણાય. ગુજરાતમાં પ્રાથમિક શિક્ષણમાં પૂરક વાચનના ભાગરૂપે ભા.જ.પ. સરકાર, આર.એસ.એસ.ના દીનાનાથ બત્રાના માનવીય મૂલ્યોથી વિપરિત એવા પુસ્તકો દાખલ કરી ચૂકી છે.

વિશ્વપ્રસિદ્ધ ઇતિહાસકાર એરિક હોબ્સબૉને ૧૯૯૨માં બુડાપેસ્ટમાં સેન્ટ્રલ યુનિવર્સિટી ખાતે એક પ્રવચનમાં કહ્યું હતું કે, 'ઇતિહાસનો વ્યવસાય ભૌતિકશાસ્ત્ર જેટલો જોખમી નથી. પરંતુ હું હવે સમજુ છું કે ઇતિહાસ પણ જોખમી બની શકે છે. ઇતિહાસ ક્યારે ય પણ એક બૉમ્બ ફેક્ટરીમાં રૂપાંતરિત થઇ શકે છે’. ઇતિહાસની તોડમરોડનાં પરિણામો આપણે ભોગવી ચૂક્યા છીએ – ભોગવી રહ્યાં છીએ. ઇતિહાસનું અજ્ઞાન અને તર્ક વગરનો ઉન્માદ, કોરોના મહામારીના આ સમયમાં આપણને આરોગ્યસેવાઓના વિકાસના બદલે મંદિર તરફ ધકેલી રહ્યો છે.

તર્કવિહીન અને અંધ અનુયાયી બને તેવી પેઢી પેદા થાય તે માટે જ પુરાતન મૂલ્યો પર એટલો ભાર મૂકવામાં આવ્યો હોય, એમ લાગે છે. તેની સામે ભારતીય નવજાગરણકાળનાં મૂલ્યોનો ઉલ્લેખ સુદ્ધાં નથી. ભારતમાં આધુનિક શિક્ષણના પ્રણેતા એવા રાજા રામમોહન રોય અને ઇશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર બે સદી પહેલાં કહી ચુક્યા હતા કે દેશને સંસ્કૃતના શિક્ષણની નહીં, વેદ-વેદાંતના શિક્ષણની નહીં, પરંતુ આધુનિક ઇતિહાસ, તર્કવિજ્ઞાન, રાજ્યશાસ્ત્ર, ભૌતિકશાસ્ત્ર વગેરે જેવા વિષયોના શિક્ષણની જરૂર છે. નવજાગરણકાળના મનીષીઓ અને દેશના આઝાદી આંદોલનના લડવૈયાઓએ આઝાદ ભારતમાં જે વૈજ્ઞાનિક, ધર્મનિરપેક્ષ અને લોકશાહી શિક્ષણનું સ્વપ્ન જોયું હતું તેનો નવી શિક્ષણનીતિમાં છેદ ઉડાડી દેવામાં આવ્યો છે. શૈક્ષણિક ક્ષેત્રમાં સરકારની જવાબદારી માત્ર આર્થિક છે, તેમ છતાં તે આદર્શને અનુસરવાને બદલે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને સરકારી નિયંત્રણના સકંજામાં લેવામાં આવશે.

ઉપરાંત, 'ફિલાન્થ્રોફિક ઑર્ગેનાઇઝેશન'માં કઈ વિચારધારામાં માનતાં ખાનગી સંગઠનો અને નફો રળી આપતી ખાનગી કંપનીઓનો સમાવેશ થશે, એની કલ્પના કરી શકાય તેમ છે.

જૂની શિક્ષણનીતિઓની સરખામણી

નવી શિક્ષણનીતિમાં શિક્ષણ પાછળ જી.ડી.પી.ના 6 ટકા ખર્ચ કરવાનું સૂચન છે. વર્ષ 1964માં કોઠારી કમિશને પણ આ જ વાત કરી હતી. 1964 બાદ '21મી સદીના પડકારો'નો સામનો કરવા ઘડાયેલી આ શિક્ષણનીતિના ઉદ્દેશોને હાંસલ કરવા માટે શું 6 ટકા ખર્ચ પૂરતો છે? જી.ડી.પી. નહીં પરંતુ કેન્દ્રીય બજેટના 10 ટકા શિક્ષણ પાછળ ઓછામાં ઓછા ખર્ચાવા જોઇએ.

વર્ષ 1954માં યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ્સ કમિશનના ચેરમેન સી.ડી. દેશમુખે કહ્યું હતું કે, 'અમે શિક્ષિત બેરોજગારોની સંખ્યા ઘટાડવા માટે શિક્ષણને સંકુચિત કરવા માગીએ છીએ.' આઝાદી મળ્યા બાદ તરત જ 1954માં યુ.જી.સી.ના ચેરમેનનું આ કથન દર્શાવે છે કે દેશમાં શિક્ષણની દિશા કઈ તરફ રહેશે! 1986ની નવી શિક્ષણનીતિએ શિક્ષણમાં ખાનગીકરણ અને વેપારીકરણનાં દ્વાર ખોલી આપ્યાં. નવી શિક્ષણનીતિ 2020 ગૌરવપૂર્ણ રીતે નોંધે છે કે આ નીતિનો ઉદ્દેશ 1986ની શિક્ષણનીતિના અધૂરા ઉદ્દેશોને પૂર્ણ કરવાનો છે. અલબત્ત, વિશ્વ વ્યાપાર સંગઠન હેઠળ થયેલા 'જનરલ એગ્રીમેન્ટ ઓન ટ્રેડ ઇન સર્વિસ' દ્વારા શિક્ષણ પણ વૈશ્વિક બજારમાં વેચી શકાય તેવી વસ્તુ બની અને શિક્ષણમાં પણ મુક્તબજારનો દોર શરૂ થયો.

કોરોના મહામારીમાં લોકો પોતાની અસંમતિનો અવાજ ઉઠાવવા જાહેરમાં આવી શકે તેમ નથી, ત્યારે નવી શિક્ષણનીતિ જાહેર કરવામાં આવી છે. કોરોનાને કારણે દેશમાં લાખો લોકો પીડિત છે અને હજારો લોકોનાં મૃત્યુ થયાં છે એવા સમયમાં આ નીતિને કેબિનેટમાં મંજૂરી આપવી અને એ પણ એવા સમયમાં જ્યારે સંસદ પણ કાર્યરત નથી, એ બંધારણીય મૂલ્યોના સિંચનની વાત કરતી શિક્ષણ નીતિના કહેવાતા ઉદ્દેશથી વિપરીત પગલું નથી? કે પછી કોરોના મહામારીને અવસરમાં ફેરવીને જે રીતે મજૂરકાયદામાં ફેરફારો કરવામાં આવ્યા, રેલવેનું ખાનગીકરણ કરવામાં આવ્યું, એ જ રીતે આ શિક્ષણનીતિ માટે પણ તક ઝડપી લેવામાં આવી છે?

ભારત જેવા વૈવિધ્ય ધરાવતા દેશમાં સર્વસમાવેશી શિક્ષણનીતિ ઘડવાનું કામ અતિ કઠિન છે. નવી શિક્ષણનીતિના ઘડતર અને મંજૂરીની પ્રક્રિયામાં લોકોની સામેલગીરીને સમગ્રપણે અવગણવામાં આવી હોવાથી આ નીતિનાં ઘડતર અને મંજૂરી, બંને બિનલોકશાહી છે. નવી શિક્ષણનીતિનાં આગળ વર્ણવેલાં જોખમો સામે ઊભા થવું એ આજના સંજોગોમાં આપણી ઐતિહાસિક જવાબદારી બને છે.

e.mail : vaghelarimmi@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 17 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 07-11

= = = = આપણા સાહિત્યમાં થતા રહેતા રીવ્યૂઝની એક રસમ ઊડીને આંખે વળગે એવી છે – તે એ કે ઉમદા સાહિત્યમૂલ્ય ધરાવતાં પુસ્તકોનાં રીવ્યૂ કદી કરવા જ નહીં ! અને ઈન્ટરવ્યૂઝ તો કોના કરવા ને કોણ કરે ને શા માટે કરે? એકબીજાની સામે આવવાનું કે સામે પડવાનું જોમ ખતમ થઈ ગયું છે = = = =

'આત્મનેપદી' સુરેશ જોષીએ અન્યોને આપેલી મુલાકાતોનું પુસ્તક છે. એમાં ૭ મુલાકાતો છે. ૧૯૮૭માં મેં એનું સમ્પાદન કર્યું છે. ૧૯૮૬માં, એમનું અવસાન થયું અને આ સમ્પાદન જોવા તેઓ ન રહ્યા એનું મને આજે પણ દુ:ખ છે. દરેક મુલાકાતને શીર્ષક મેં આપેલાં છે. નૉંધવી ગમે એવી હકીકત એ છે કે મને 'આત્મનેપદી' શીર્ષક એમણે પોતે જ સૂચવેલું.

'આત્મનેપદી' સંસ્કૃત શબ્દ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં 'પરસ્મૈપદ' અને 'આત્મનેપદ'-ની જોગવાઈ છે. એ પરથી એવા બે પ્રકારનાં ક્રિયાપદો બને છે. આપણે એમાં ન જઈએ, પણ નૉંધ લઈએ કે 'પરને વિશેનું પદ' તે પરસ્મૈપદ – વર્ડ ફૉર અનધર; અને 'આત્મને વિશેનું – પોતાને વિશેનું – પદ' તે આત્મનેપદ – વર્ડ ફૉર ધ સેલ્ફ. આ પુસ્તકમાં સુરેશભાઈ આત્મની ભૂમિકાએથી પોતા વિશે તેમ જ આપણા સાહિત્ય વિશે વાતો કરે છે. પૂરી પ્રામાણિકતાથી અને સાવધતાથી કરે છે.

પરિણામે, હું આ પુસ્તકને એક સમ્પ્રજ્ઞ સાહિત્યપુરુષના આત્મજ સાહિત્યદર્શનનો નાનો શો પણ બહુમૂલ્ય દસ્તાવેજ ગણું છું.

મેં સમ્પાદકીયમાં લખ્યું છે :

'કારકિર્દીના ઊગમથી આજ દિન સુધી સુરેશ જોષી આપણે ત્યાં વિવાદાસ્પદ રહ્યા છે. કેટલાક પ્રશ્નો એ વિવાદોની પેદાશ છે, તો કેટલાક ઉત્તરો નવા વિવાદો જગવનારા છે' :

આ વાતને આજે ૨૦૨૦ સાથે મૂકીને જોઈએ તો સાવ અવળું જોવા મળે છે. આજે વિવાદ તો કશો છે જ નહીં, વિ સંવાદ પણ નથી. જાણે ગુજરાતી સાહિત્યનું વિચારતન્ત્ર ખોટકાઈ ગયું છે. જાણે વિચારકો સુખનિદ્રામાં પોઢી ગયા છે. જાણે મોવડીઓ ઇતિ સિદ્ધમ્ કહીને ચૂપ થઈ ગયા છે. હું સારો ને સરસ છું, તું સારો ને સરસ છું, આપણે સૌ સારા ને સરસ છીએ – પ્રકારના બનાવટી સંતોષમાં આપણે બધા મ્હાલીએ છીએ. આ ન નભાવી લેવાય એવી આત્મરતિ છે.

સાહિત્યવિષયક આપણા પ્રશ્નો આજે ઘટ્યા નથી, વધ્યા છે, વધી રહ્યા છે, વધવાના છે. એમના સમયના પરિદૃશ્યની સરખી સમીક્ષા કરીને સુરેશભાઈએ દિશાસૂચક ઉત્તર વાળ્યા છે. એવું કામ કરનારો આપણી વચ્ચે આજે કયો સાહિત્યકાર? સામુદાયિક જાડ્ય એવું ઠર્યું છે કે કોઈને વિવાદાસ્પદ કશું લાગતું જ નથી. કોઈને કશો મમત, દાઝ કે બળાપો છે જ નહીં. ચોતરફ ભૅંકાર સુસ્તી સમસમે છે.

એવા દુ:ખદ વર્તમાનમાં 'આત્મનેપદી'-ના પુન:સ્મરણને હું જરૂરી સમજું છું અને તેના પુનર્વાચનને ઘણું ઉપકારક લેખું છે.

સાહિત્યકલાના ઉત્કર્ષ પરત્વે વિવાદાસ્પદ હોવું તે બહુ મોટું મૂલ્ય છે. કેમ કે સાચો સાહિત્યકાર કે કલાકાર સંસ્કૃતિ અને સભ્યતાને હંમેશાં પ્રશ્નો કરે છે. પોતાના ક્ષેત્રમાં પ્રગટેલા નકામા આવિષ્કારો અને આચરણો વિરુદ્ધ ચર્ચાઓ જગવે છે. નિષેધ, ઊહાપોહ અને વિવાદો સુરેશભાઈની તો સમગ્ર કારકિર્દીનો વિશેષ હતો. તેઓ એક કલાકારની હેસિયતે 'ના' પાડનારા – નેસેયર – હતા. ખુદના જીવનકાર્ય વડે એમણે સમજ આપી કે આપણા સમયમાં નિષેધ પોતે જ કેટલું મોટું મૂલ્ય છે. પણ તેઓ નકારવાદી કે સિનિક ન્હૉતા. આ મુલાકાતોમાં એમણે અનેક દુષ્ટ પરિબળોને કારણે દબાઈ ગયેલી સાહિત્યપરક કેટલીયે આશાઓ અને સૂઝબૂઝોને અનાવૃત્ત કરી બતાવી છે. ૧૯૮૪માં સાહિત્ય અકાદમી દિલ્હીના ઍવૉર્ડનો અસ્વીકાર જાહેર કર્યો એ એમની કારકિર્દીની અત્યન્ત વિદ્રોહશીલ ઘટના હતી. એમણે કહેલું 'સાહિત્ય અકાદમીનું વિ સર્જન કરી નાખવું જોઈએ.' એ અંગે એમણે આપેલાં કારણો ખૂબ વાજબી હતાં. એઓ અમને કહેતા કે ધ્યાન રાખો, વિદ્રોહ કરનારની જવાબદારી અનેકગણી હોય છે. સુરેશભાઈએ કરેલા તમામ વિદ્રોહો જવાબદારીના ભાનથી થયેલા છે, એટલું જ નહીં, સાહિત્ય-અધ્યયન તેમ જ સાહિત્યકલાનાં વિવિધ રસાનુભવોની સાત્ત્વિક ભૂમિકાએથી થયેલાં છે. એમાં સાહિત્યશબ્દનાં બહુવિધ સત ઝલમલે છે.

આ પુસ્તક લઈને બેસનારા વાચકને સુરેશભાઈનો એ જ સાચકલો અવાજ ફરીથી સાંભળવા મળશે. પહેલી વાર વાંચનારને એ અવાજનો ભાસ થશે. એમાં રજૂ થયેલાં એમનાં મન્તવ્યો, મન્તવ્યો જ છે, તેમ છતાં, સાહિત્યકલાની ઊંડી નિસબતથી જન્મેલી, એ એવી સમજદારી છે જેની હંમેશાં ખેવના કરવી જોઈએ. એમના સમગ્ર વિશ્વને સમજવા માગે એ વ્યક્તિ માટે પણ આ દસ્તાવેજને હું અનિવાર્ય ગણું છું. સાહિત્યના તત્ત્વાન્વેષી અધ્યેતાને પણ એમાંથી સમુપકારક વિચારદ્રવ્ય મળી શકે એમ છે.

'આત્મનેપદી' પ્રકાશિત દસ્તાવેજ છે પણ ઉમેરું કે ઘણો કીમતી દસ્તાવેજ છે. એમાં આપણને સુરેશભાઈએ પોતાને અંગે બીજાઓને થયેલા પ્રશ્નોના ઉત્તરો આપ્યા છે. એમની સામે થયેલી અને ઘડીભર ખરી લાગેલી ફરિયાદોનાં નિરાકરણ અને નિવારણ કર્યાં છે. એક વાત ખાસ નૉંધવી જોઈએ કે આ સૌ મુલાકાતકારોએ સુરેશભાઈ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાથી અને સાહિત્યપ્રીતિથી એમને પ્રશ્નો કર્યા છે. હા, સુરેશભાઈ કશા ગુનેગાર હોય એમ કોઈ મુલાકાતકાર એમની જડતી લેતા લાગે છે. તો કોઈ વળી એમની વિચારધારાની સામે પડવાની કોશિશ કરતા લાગે છે.

અહીં એક વીગત એ ઊપસે છે કે વગદારોનાં જૂથ, વહાલાદવલાં ને નાના-મોટાના વ્હૅરાઆંતરાથી જન્મેલા સાહિત્યિક રાજકારણે આપણી પ્રગતિને રૂંધી છે. આ સ્થિતિને વિશેનો સુરેશભાઇનો આક્રોશ આ મુલાકાતોમાં અવારનવાર જોવા મળશે. જુઓ, સાહિત્યિક સિદ્ધિ કે સફળતા કે પ્રશંસા કે ઇનામ-ઍવૉર્ડ જેવી અનેક સંલગ્ન માનસિકતાઓ પર સુરેશભાઈએ આ મુલાકાતોમાં ભારે પ્રહારો કર્યા છે. એ પ્રહારોથી ઘણી જાગૃતિ આવેલી. સમજાઈ ગયેલું કે ગુજરાતી લિટરરી કલ્ચર કેટલું તો પછાત છે, રુગ્ણ છે. એવા પ્રહારોની આજે પણ એટલી જ જરૂરત વરતાય છે. ખાસ તો એટલા માટે એ કલ્ચર અને કલ્ચરની વાતો કરનારા પોતે જ પોકળ ભાસી રહ્યા છે. નવોદિતોને અહીં ઊહાપોહને માટેની ઘણી પ્રેરણાઓ અને શીખ મળી શકે એમ છે, નીવડેલાઓને આત્મપરીક્ષણની તકો મળી શકે એમ છે. એવાં એવાં કારણોથી પણ આ પુસ્તક આકર્ષક અને રસપ્રદ બન્યું છે. જેમ વાચક એમનું 'જનાન્તિકે' ન વાંચે તે ન ચાલે એમ 'આત્મનેપદી' ન વાંચે તે પણ ન ચાલે.

મુદ્દો તો એ છે કે કોઈ લેખક પોતાની માતૃભાષાના સાહિત્યકારો સમક્ષ આ રીતે પોતાની સૃષ્ટિ વિશે પોતાનાં અન્તર-મનને ખોલે અને આન્તરપ્રકાશ પાથરે તેનું ચૉક્કસ મહત્ત્વ છે. અનેક મુલાકાતોમાં એમના આન્તરપ્રકાશને પામી શકાય છે. કરવાનું એ રહે છે કે એમની સચ્ચાઈને પ્રમાણીએ, એમણે કરેલી સ્પષ્ટતાઓની અને એકરારોની નૉંધ લઈએ અને ખાસ તો એ કે એમની વાતો કેવાંક સાહિત્યમૂલ્યો ચીંધે છે તેની કાળજીપૂર્વક નૉંધ લઈએ. સુજ્ઞોએ જોયું છે કે એ મૂલ્યો ઉચ્ચોચ્ચ છે, સર્વકાલીન છે, સાર્વત્રિક છે, અને સર્વથા ધ્યાનાર્હ છે.

વિશ્વ સાહિત્યની, સવિશેષે પશ્ચિમના સાહિત્યની, એક વિશેષતા એ છે કે ત્યાં બે પ્રવૃત્તિ નિરન્તર ચાલતી હોય છે : રીવ્યૂઝ અને ઇન્ટરવ્યૂઝ. રીવ્યૂ કરનારો એ લેખકની સૃષ્ટિ વિશે સાફ સાફ કહે અને ઇન્ટરવ્યૂ આપનારો પોતાની સૃષ્ટિ વિશે સાફ સાફ કહે. સામયિકોમાં, રેડીઓ અને ટી.વી. પર તેમ જ હવે ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી યુટ્યુબ વગેરે ચૅનલ્સ પર ઇન્ટરવ્યૂ એક કાયમી ફીચર રૂપે સ્થિર થઈ ગયું છે.

આપણા સાહિત્યમાં થતા રહેતા રીવ્યૂઝની એક રસમ ઊડીને આંખે વળગે એવી છે – તે એ કે ઉમદા સાહિત્યમૂલ્ય ધરાવતાં પુસ્તકોનાં રીવ્યૂ કદી કરવા જ નહીં ! અને ઈન્ટરવ્યૂઝ તો કોના કરવા ને કોણ કરે ને શા માટે કરે? એકબીજાની સામે આવવાનું કે સામે પડવાનું જોમ ખતમ થઈ ગયું છે.

પણ વિદેશમાં થતા રહેતા એ ઇન્ટરવ્યૂઝમાં મેં જોયું છે કે એમાંના કેટલાક તો બચાવનામું લાગે એવા નિ:સામાન્ય હોય છે. એમાં વ્યક્તિ પોતાની સિદ્ધિઓને આગળ કરતી હોય છે અને મર્યાદાઓને છાવરતી હોય છે. પણ હું સ્પષ્ટપણે કહી શકું છું કે 'આત્મનેપદી'-માં સુરેશભાઈએ પોતાની સિદ્ધિઓ વિશે ઘણી નમ્રતા દાખવી છે, એટલું જ નહીં, ઊલટું, સાહિત્યિક સિદ્ધિ નામની સમજ સામે એમણે પ્રશ્નાર્થ ખડો કર્યો છે. હું એમ કહું કે સિદ્ધિમાં તેઓ માનતા જ નથી.

બધી મુલાકાતોમાંથી પસાર થનારને લાગશે કે સુરેશભાઈ તત્સમવૃત્તિને વરેલા નથી, સ્થિતસ્ય સમર્થનમ્ કરનારા નથી. આપણાથી તેઓ જુદું જ વિચારે છે. જેમ કે, સર્જનમાં તેઓ સંતોષમાં નથી માનતા. કહ્યું છે – મારી કૃતિઓથી મને સંતોષ નથી … કેમ કે મને સંતોષ થાય એવી રચના હું હજી કરી શક્યો નથી. સંખ્યાબંધ (૭૦-૮૦) ટૂંકીવાર્તાઓ લખી છે છતાં માત્ર ૧૮-ને જ પ્રકાશનયોગ્ય ગણી છે. જેમ કે, લખાવટ આવડી જાય, લઢણ બેસી જાય, એ જાતની હથોટીથી સાવધ થવા કહે છે. જેમ કે, વાચકને મુશ્કેલ પડશે, એની સાથેના સમ્બન્ધો બગડી જશે એ બીકે એની દયા ખાવામાં નથી માનતા. એ નિમિત્તે કલાકૃતિની ઊણપને નભાવી લેનારા માનવતાવાદમાં નથી માનતા.

સર્જનપ્રક્રિયાને તેઓ સાદીસરળ નહીં પણ પરમ ગુહ્ય વસ્તુ ગણે છે. પણ તેમાં રોમાન્ટિક બનીને આત્મરતિમાં સરી પડવાનો ભય પણ જુએ છે. લીલામાં માને છે, પણ સાધનાને જરૂરી લેખે છે. જણાવે છે કે પ્રકૃતિ ફૂલ જેવા પરિણામને જ બહાર પ્રગટ કરે છે, નહીં કે એ પાછળની પ્રક્રિયાને. આપણને એમણી સમગ્ર સૃષ્ટિ પરથી અંદાજ આવે છે કે સાહિત્યને તેઓ પ્રોડક્ટ નથી ગણતા પણ એને સદા ચાલનારો એક પ્રોસેસ કહે છે. એમનો સર્જકજીવ હંમેશાં પ્રક્રિયામાં પરોવાયેલો રહ્યો છે. અને તેથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે એમનામાં પ્રયોગને વિશેનું સાહસ છે, ખાંખત છે, અને સફળતાને વિશે તેઓ ઉદાસીન છે. લખાવટ લઢણ કે હથોટી વિશે સાવધ રહેવા કહે છે. પૂર્ણતામાં પણ નથી માનતા. સર્જનને સમ્પન્ન કરવા વિશે આપણને હોય એવી એમને ઉતાવળ નથી હોતી પણ એમનામાં અપાર ધૈર્ય છે, તિતિક્ષા છે. એટલે તેઓ નિરાંતજીવ થવામાં કે ઠરીઠામ થવામાં પણ નથી માનતા. એક મુલાકાતમાં કહ્યું છે કે : આપણને એવું લાગવા માંડે કે ચાલો, આમાં હવે ઠરીઠામ થયા, આ મને ફાવી ગયું, તો એની સામે મને વાંધો છે : એને તેઓ સાર્ત્રના શબ્દોમાં 'ઍબ્સ્યોલ્યુટ ફેઇલ્યૉર ઑફ સક્સેસ' કહે છે.

મર્યાદાઓ વિશે ખૂલીને વાત કરી છે. કેમ કે આત્મપરીક્ષણ કરીને મર્યાદાઓ જોવી એ એમની કાયમની રસમ રહી છે. પોતાનાં લેખનોને રદબાતલ કરવાની એમની તૈયારી વિરલ છે. જાણીતું છે કે પહેલા કાવ્યસંગ્રહ 'ઉપજાતિ'-ને એમણે જાતે રદ્દ જાહેર કરેલો અને 'છિન્નપત્ર'-ને મુસદ્દો કહેલો. એક મુલાકાતમાં કહે છે : 'વાતાયન'ના અન્તમાં સંયમ રાખ્યો હોત તો વધારે સારું થાત : અન્યત્ર કહે છે : કવિતા મને બહુ ફાવી છે એમ હું નહીં કહું : એક સ્થાને એનો સરસ ખુલાસો મળે છે. એમણે જણાવ્યું છે કે નાનપણથી પોતાને વાચનનો જબરો શોખ હતો. કૉલેજકાળમાં બંગાળી શીખેલા. ટાગોર વાંચેલા. સંસ્કૃત જાણતા હતા એટલે વેદોપનિષદોનો પરિચય મેળવેલો. કરાંચીમાં અધ્યાપક થયા એ અરસામાં કૉન્ટિનેન્ટલ લિટરેચર વાંચેલું. પણ એ સઘળી અધ્યયન-સમ્પદાને પરિણામે લેખન અને સર્જનને વિશેનાં એમનાં ધોરણો ઊંચાંથી ઊંચાં થવા લાગેલાં. કહે છે : આ બધાએ મારામાં અમુક ધોરણો જન્માવ્યાં જે વડે મારાં કાવ્યો માપતાં મને સમજાયું કે તેમાં ક્યાં ય રચનાગત સિદ્ધાન્ત યા શિસ્ત ન્હૉતાં, માત્ર લાગણીવેડા હતા અને આવેગો જ હતા, તેથી મેં એનો નાશ કર્યો.

આ પુસ્તકમાં કેટલાં ય સ્થાને આપણને મૂલ્યવાન નવ્ય વિચારો જોવા મળે છે. એમણે સાહિત્યકારની પ્રતિબદ્ધતા વિશે કે પ્રકાશનમાં રાખવા જોઈતા વિવેક જેવા અનેક વાનાં વિશે માર્ગદર્શક વિચારો રજૂ કર્યા છે. બે એકનો ખાસ નિર્દેશ કરું : સર્જન અને વિવેચન ભિન્ન છે એ ખયાલ આપણે ત્યાં વર્ષોથી જામી પડેલો છે – આ સર્જક છે ! આ તો વિવેચક છે ! સર્જક મોટો ગણાય ! વિવેચક વિવેચક જ રહે, સર્જક ન થઈ શકે ! વગેરે. સુરેશભાઇએ બન્ને પ્રવૃત્તિઓને અભિન્ન ગણી છે. હું એ વિવરણમાં નથી જતો. સાહિત્યના ઇતિહાસ વિશે જુદું જ કહ્યું છે. વૈયક્તિક સર્જકતા પોતાના આવિષ્કાર માટે સાહિત્યસ્વરૂપ સાથે મથે છે એ મુકાબલાને ઇતિહાસકારે ધ્યાનમાં લેવો જોઇએ. તો એને એ સાહિત્યસ્વરૂપના વિકાસનો ખયાલ આવે. દાખલા તરીકે, મારી સર્જકતા ટૂંકીવાર્તા સાથે પાનું પાડે છે ત્યારે ટૂંકીવાર્તાના સાહિત્યસ્વરૂપના વિકાસની શક્યતા ઊભી થાય છે. એમનું મન્તવ્ય છે કે ઇતિહાસકારે રેડિમેડ જજમૅન્ટથી ન ચાલવું જોઈએ, ઇતિહાસકારે પોતે જજ બનવું પડે. તો, એ પ્રકારે ઇતિહાસકારનો ધર્મ પણ બની આવે.

આને બચાવનામું નહીં કહી શકાય, આ તો છે એમના સ્વત્વનો ઉઘાડ, એમના આત્મત્વનો વિલાસ. એક મુલાકાતનું શીર્ષક છે, 'વૉઇસ ઑફ સુરેશ જોષી'. એ વૉઇસ ગુજરાતી સાહિત્યવિશ્વમાં રૅઅર છે, સ્પેશ્યલ છે. આપણને સમજાય છે કે સુરેશભાઈ રેલોલ-ના માણસ નથી. એમની વાણીમાં આપણને એક સાચકલા સારસ્વતનાં દર્શન થાય છે. સુરેશભાઈ અહંમન્ય નથી પણ પોતાને વિશે મગરૂર જરૂર છે. સર્જનને સાહસ ગણે છે અને તેને વિશેની એમનામાં યુયુત્સા છે અને નિષ્ઠા તો ઘણી છે. એક મુલાકાતમાં કહ્યું કે : મેં હજી હથિયાર હેઠાં નથી મૂક્યાં : ગુસ્સો નથી દાખવતા એમ નથી પણ પોતાના તિક્ત અને ધારદાર શબ્દને વ્યંગભરી રમૂજમાં રૂપાન્તરિત કરી જાણે છે. નિત્યજાગ્રત છે, સ્થિતપ્રજ્ઞ લાગે – કેમ કે પોતાની કોઈ વાતે ખુશ નથી થઈ જતા કે દુભાઈ નથી જતા.

આજે તો આપણે ત્યાં, કોઈએ નાનકડું ગતકડું કાઢ્યું હોય તે ય કવિ છું કહેતો છાતી ફુલાવીને ઘૂમે છે. અછાન્દસને નામે નિબન્ધ-જેવું ચીતરી પાડ્યું હોય તેને પણ આપણે આપણો કેટલો મોટો અછાન્દસકાર છે કહીને પોરસાવ્યા કરીએ છીએ. સુરેશભાઈની જાગૃતિની જેટલી સ્પૃહા કરીએ એટલી ઓછી.

આ મુલાકાતોમાંથી મારે માટે એમની જે છબિ ઊપસી છે, તે કંઈક આવી છે : એક સાહિત્યજ્ઞ તરીકે સુરેશભાઈ સ્પષ્ટભાષી, નિશ્ચલ પણ નિખાલસ વ્યક્તિ છે. એમના ઉદ્ગારો જુઓ : મારી સમજ પૂરેપૂરી વિકસેલી હોવાનો મારો દાવો નથી : મારે મન એનું મહત્ત્વ નથી : એવું હું નથી માનતો : હું બધી શક્યતાઓનાં દ્વાર ખુલ્લાં રાખીને ચાલતો હોઉં છું : મને એ વાતોનો ઉત્સાહ નથી : ઘણું થઈ શકે પણ એમાં મને રસ નથી : હું કોઈ મધુદર્શી સમન્વયકાર નથી : એની સામે મારો વાંધો છે : મેં કોઈ ચૉકો જમાવ્યો નથી : વગેરે.

સાથોસાથ, સુરેશભાઈ કોઈ વેદાભ્યાસજડ પણ્ડિત નથી પરન્તુ ઋજુહૃદયી ઉમદા મનુષ્ય છે. પાંદડું હાલે ને આ માણસ નિસ્સમયમાં ચાલી ગયો હોય. નિબિડ નિસ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ હોય ને પોતે નિશ્ચિહ્ન થઈ ગયા હોય, સુદૂરમાં ચાલી ગયા હોય, પાછા ફરે ત્યારે પોતે જ પોતાને ઓળખી શકે નહીં. એમણે જાત અને જીવન જોડેનું એવું પરાયાપણું અનુભવ્યું છે. મને એક વાર કહેલું કે – રોજ મારી જાતને હું લખી લખીને પામું છું. મારા સંદર્ભને ઓળખી શકું છું, મારી મર્યાદાઓને સતત જાણતો રહું છું. એક મુલાકાતમાં કહ્યું છે કે સતત એક સૂર, મારે જો પ્રગટ કરવાનો હોય, તો એ આ વિષાદનો કે વેદનાનો સૂર છે. અન્યત્ર કહ્યું કે : જીવન વિશે હું કશું પામી ગયો નથી : એક બીજી મુલાકાતમાં કહ્યું કે : પોતાને હંમેશાં યાદ આવે છે, એક જાતનું હિઝરાયા કરવાનું, સોરાયા કરવાનું, ઝૂરવાનું : તેમ છતાં એમની ઝંખના તો સેતુ અને સાયુજ્યની જ હતી. અહમ્ ઑગળી જાય ને વ્યાપી જવાય એ એમની મૂળ મનીષા હતી.

પુસ્તકમાંથી આ વખતે હું પસાર થયો ને કંઈક જુદું બન્યું. મને ગોવર્ધનરામે લખેલું 'સાક્ષરજીવન' યાદ આવી ગયું. એમાં એમણે સાક્ષરજીવનના આદર્શો અને સાક્ષરના ધર્મકર્મ વિશે વિસ્તારથી ગ્રન્થ ભરીને વાત કરી છે. પણ ગોવર્ધનરામની એ સમગ્ર વાત સર્વસામાન્ય છે, શાસ્ત્રતરફી છે. એટલે, કદાચ એને પરસ્મૈપદી કહેવાની લાલચ થઈ આવે છે. જ્યારે, સુરેશભાઈની વાત વૈયક્તિક છે, અનુભવતરફી છે, પૂરેપૂરી આત્મનેપદી છે. એમાંથી ઊપસતા તમામ વિચારોને સરસ રીતે ગૂંથી શકાય તો સુરેશ જોષીએ કલ્પેલા સાહિત્યકારનું જીવન શું હોવું જોઈએ એની લગીર ઝાંખી થાય. એમના દૃષ્ટાન્તે આપણને સાહિત્યદર્શનની એક નાનકડી નિરૂપણા મળી શકે. અસ્તુ.

(August 16-17-18, 2020: Ahmedabad)