'ગ્રંથાગાર'/ Granthagar છેલ્લો દિવસ : (ડાબેથી) સંજય ભાવે, નાનક મેઘાણી, હંસાબહેન પટેલ, રાજેન્દ્રભાઈ પટેલ

અમદાવાદમાં નદીકિનારે આવેલા સાહિત્ય પરિષદના મકાનમાં, મોબાઇલના સિગ્નલ ન આવે એવો એક ખંડ પુસ્તકોની દુકાન માટે છે. ૨૦૦૬થી એ જગ્યાએ ‘ગ્રંથાગાર’ની શરૂઆત થઈ. તેના સંચાલક નાનકભાઇ મેઘાણી/ Nanak Meghani અને તેમનાં સદા સેવાતત્પર, સદા હસમુખાં મદદનીશ હંસાબહેન ‘ગ્રંથાગાર’ને એવી રીતે ચલાવતાં હતાં કે તેને ‘પુસ્તકની દુકાન’ કહેવાનો જીવ ન ચાલે.

ઉપરના વાક્યમાં વપરાયેલો ભૂતકાળનો પ્રયોગ ખટક્યો હોય, એ લોકો માટે માઠા સમાચાર એ છે કે ‘ગ્રંથાગાર’નો ગઈ કાલે (31 અૉગસ્ટ 2013) છેલ્લો દિવસ હતો. નાનકભાઈએ તબિયતના ચઢાવઉતાર વચ્ચે અત્યાર લગી તેને ટકાવ્યું, પણ એંસી વર્ષના નાનકભાઈને મુખ્યત્વે તબિયતના તકાદાએ નિવૃત્ત થવા ફરજ પાડી. ‘ગ્રંથાગાર’માં મુલાકાતીઓની સંખ્યા પણ એટલી સરખી ન હતી કે તબિયતથી ખેંચાઈને એને ચાલુ રાખવાનું મન થાય. એટલે નાનકભાઈએ હંસાબહેનની સાથે વાતવિચાર કરીને ‘ગ્રંથાગાર’ને વિરામ આપવાનું નક્કી કર્યું.

નાનક મેઘાણી, હંસાબહેન : ફોટો લેતા અિશ્વન ચૌહાણ 

અમારા જેવા ઘણા લોકો માટે ‘ગ્રંથાગાર’ પુસ્તકોની દુકાન નહીં, પણ ચોતરફ પુસ્તકો ગોઠવાયેલાં હોય એવો એક અડ્ડો હતો. દિવસ દરમિયાન કોઈ પણ સમયે ત્યાં જઈ શકાય, પુસ્તકો ખરીદવાની સીધી કે આડકતરી ફરજ વિના કે ‘ખરીદો અથવા નીકળો’ એવી નજરોનો સામનો કર્યા વિના, ત્યાં નિરાંતે પુસ્તકો ફેંદી શકાય. પુસ્તકો ખરીદવાં ન હોય તો પણ, હંસાબહેન ઉત્સાહથી પુસ્તકો બતાવે, માર્ગદર્શન આપે, મદદ કરે. બપોરે બે વાગ્યાની આસપાસ નાનકભાઈ ઘરેથી રિક્સામાં ‘ગ્રંથાગાર’ આવે. એમના આવ્યા પછી જઇએ, એટલે ગપ્પાંગોષ્ઠિની મહેફિલ જામે. ભલું હોય તો સંજય ભાવે જેવા પુસ્તકપ્રેમી મિત્ર પણ ત્યાં મળી આવે. ચાલુ દિવસ હોય, કામો મોં ફાડીને ઊભાં હોય ને વચ્ચે અડધો કલાક- કલાક ક્યાં ય નીકળી જાય. પછી નીકળવાનો વખત આવે, એટલે નાનકભાઈ અત્યંત મૃદુતાપૂર્વક અને આત્મીય વિવેકમાં ઝબોળાયેલી અભિવ્યક્તિ સાથે સમય ઓછો પડ્યાનો ધોખો કરે અને જેટલો સમય મળ્યો તેમાં બહુ મઝા આવ્યાનું કહે. ફરી મહિને-બે મહિને આવો મોકો આવે.

કદી નિરાંતનો સમય હોય તો દોઢ-બે કલાકની બેઠક થાય. અલકમલકની વાતો નીકળે. નવાં પુસ્તકો આવ્યાં હોય તે નાનકભાઈ બતાવે. તેમની સંમાર્જિત રૂચિમાંથી બહુ ઓછાં પુસ્તકો માટે નખશીખ સારો અભિપ્રાય નીકળે. બોલકી ટીકા એ ભાગ્યે જ કરે. બે-ચાર શબ્દોમાં સમજી જવાનું હોય. કદીક ત્યાં નિરંજન ભગત બેઠેલા દેખાય તો કદીક રતિલાલ બોરીસાગર. એક વાર એવો સુયોગ થયો હતો કે ‘ગ્રંથાગાર’ની નાનકડી જગ્યામાં નાનક મેઘાણી ઉપરાંત મહેન્દ્ર મેઘાણી, અમેરિકાનિવાસી ભાઈ અશોક મેઘાણી અને નિરંજન ભગતનો મેળાવડો મળ્યો હતો. સાથે હંસાબહેન તો ખરાં જ. ઉપરાંત સંજય ભાવે અને હું. એવી જ રીતે, એક વાર મંજરી મેઘાણી, અશોક મેઘાણી, નાનકભાઈના જોડિયા ભાઈ મસ્તાન મેઘાણી ‘ગ્રંથાગાર’ પર ભેગાં થયાં તેનો સાક્ષી બન્યો હતો. હવેના સમયમાં આવાં મિલન બહુ મીઠાં લાગે છે. કારણ કે એ ઓછાં થાય છે.

(ડાબેથી) અશોક મેઘાણી, નાનક મેઘાણી, હંસાબહેન, મહેન્દ્ર મેઘાણી અને નિરંજન ભગત (2010)

(ડાબેથી) નિરંજન ભગત, અશોક મેઘાણી,  નાનક મેઘાણી, મહેન્દ્ર મેઘાણી (2010) 

(ડાબેથી) મંજરી મેઘાણી, સંજય ભાવે, નાનક મેઘાણી,  હંસાબહેન, અશોક મેઘાણી, મસ્તાન મેઘાણી (2010) 

નાનકભાઈ મુંબઇમાંથી સાયન્સના ગ્રેજ્યુએટ થયા પછી મહેન્દ્રભાઈ સાથે ભાવનગર ‘લોકમિલાપ’માં જોડાયા. ત્યાં થોડાં વર્ષ કામ કર્યા પછી ૧૯૬૧થી તેમણે રાજકોટમાં ધર્મેન્દ્ર કોલેજની સામે  ‘સાહિત્યમિલાપ’ નામે પુસ્તક-સ્થાનક શરૂ કર્યું. મહેન્દ્ર મેઘાણી, જયંત મેઘાણી અને નાનક મેઘાણી – આ ત્રણેને લોહીનાં સગપણ કરતાં પણ વિશેષ (કે કદાચ એના જ સંસ્કારે) સાંકળતી મજબૂત કડી એટલે પુસ્તકો પ્રત્યેનો તેમનો અનુરાગ. એવું એ ત્રણેના ઓછાવત્તા પરિચયમાં આવ્યા પછી અચૂક લાગે. સારું પુસ્તક જોઇને એ અડધા અડધા થઈ જાય. ‘જે પુસ્તકનો મિત્ર, એ મારો મિત્ર’ એવું ‘વાંચે ગુજરાત’ની તકલાદી વાચનઝુંબેશનું સૂત્ર મેઘાણીબંઘુઓ દાયકાઓ પહેલાં આત્મસાત્‌ કરી ચૂક્યા હોય એવું લાગે. એટલે દુન્યવી રીતે તેમની પુસ્તકોની દુકાન હોય તો પણ એનો માહોલ ‘દુકાન’ જેવો ન હોય.

રાજકોટ ‘સાહિત્યમિલાપ’માં નાનકભાઇને સારો પ્રતિસાદ મળ્યો. એ અરસામાં સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી નવી શરૂ થઈ હતી. એ માટેનાં પુસ્તકો ખરીદવા માટે વાઇસ ચાન્સેલર ડોલરરાય માંકડ અને અધિકારી ડોલરરાય બૂચ ‘સાહિત્યમિલાપ’ પહોંચ્યા. નાનકભાઈએ તેમને રાબેતા મુજબનો હૂંફાળો આવકાર આપ્યો, પણ દિલગીરી સાથે કહ્યું કે પુસ્તકો કબાટોને બદલે જમીન પર થપ્પાબંધ ગોઠવાયેલાં છે. ડોલરરાય માંકડ જેવા વિદ્વાન કુલપતિના હોદ્દે હતા એટલે એમણે એકાદ કલાક સુધી થપ્પાબંધ પુસ્તકો જોયાં અને લીધાં પણ ખરાં.

રાજકોટથી અમદાવાદ આવવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે પહેલાં નાનકભાઈ એકલા આવ્યા. ૧૯૭૭નો એ સમય. કટોકટી પૂરી થઈ ચૂકી હતી. બહુમાળી ઇમારતોને બદલે બેઠા ઘાટનાં મકાનનો યુગ હતો. અમદાવાદમાં નવરંગપુરા મ્યુિનસિપલ માર્કેટ પાસે ચારેક રૂમનું એક મકાન નાનકભાઈએ ભાડે રાખ્યું અને ત્યાંથી ‘ગ્રંથાગાર’ની શરૂઆત થઈ. એ જમાનામાં રૂ.પચીસ હજારનું ફર્નિચર પુસ્તક ભંડાર માટે તેમણે કરાવ્યું. ‘ગ્રંથાગાર’ નામ નાનકભાઈએ જ પાડ્યું હતું. (‘વસ્ત્રાગાર જેવા શબ્દ પરથી મને થયું કે પુસ્તકો માટે ગ્રંથાગાર રાખીએ.’) આગળ જતાં તેના બિલમાં લોગોની સાથે, નાનકભાઈને પુસ્તકપ્રેમમાંથી સૂઝેલી એક પંક્તિ મુકાઈ. ‘અલ્પાચમન જ્ઞાનોદધિ કેરું’.

ગ્રંથાગાર/ Granthagar : લોગો અને ધ્યેયમંત્ર  (છેલ્લા દિવસનું બિલ)અમદાવાદમાં ‘ગ્રંથાગાર’ની વિશેષતા એ હતી કે ત્યાં ફક્ત અંગ્રેજી પુસ્તકો જ મળતાં. બીજાં ગુજરાતી તો ઠીક, ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં પુસ્તકો પણ ત્યાં વેચાતાં ન હતાં. નાનકભાઈનો એવો વિચાર હતો કે ‘બીજે મળતાં હોય એવાં પુસ્તક રાખવાનો કશો અર્થ નથી.’ થોડા વખત પછી ગુજરાતી પુસ્તકો ઉપલબ્ધ બન્યાં, ત્યારે પણ તેમની સંખ્યા એકાદ ઘોડા પૂરતી સીમિત રહી. દેશ-પરદેશનાં અંગ્રેજી પુસ્તકો નાનકભાઈ હોંશથી મંગાવતા અને અહીં સૌને બતાવતા. ‘ગ્રંથાગાર’ની બહાર તે બહારગામની યુનિવર્સિટીઓમાં અને આઇ.આઇ.એમ. જેવી સંસ્થાઓમાં પણ નવા પુસ્તકોના થેલા જાતે ઊંચકીને જતા. આઇ.આઇ.એમ. તરફથી મળેલા આવકારને ભીનાશપૂર્વક યાદ કરતાં નાનકભાઈ કહે છે, ‘હું પુસ્તકોના થેલા લઈને ત્યાં જઉં અને કોઇ પ્રોફેસર મને જુએ, એટલે એ મારા હાથમાંથી એકાદ થેલો ઉંચકી લે. તેમની કેબિનમાં જઉં એટલે એ બીજું કામ બાજુ પર મૂકીને પુસ્તકો જોવા બેસી જાય. મારી પાસેથી એ લોકો ઘણાં પુસ્તકો ખરીદતા હતા.’

નાનકભાઈની જીદ પણ એવી કે નવું પુસ્તક બહાર પડે એટલે મુંબઇ-દિલ્હીના બજારમાં આવે તેની સાથે જ એ ‘ગ્રંથાગાર’માં હોવું જોઇએ. તેની પાછળની ભાવના એ કે આપણા પુસ્તકપ્રેમીને અમદાવાદમાં હોવાને કારણે પોતે પાછળ રહી ગયો એવું ન લાગે. મુંબઇ-દિલ્હી એ ખરીદી કરવા જાય ત્યારે પણ પુસ્તકો તત્કાળ ડીસ્પેચ કરાવવાનો આગ્રહ રાખે. શક્ય હોય તો એકાદ પાર્સલ તો પોતાની સાથે ટ્રેનમાં જ બુક કરાવી દે.

‘રાઉટલેજ’ પ્રકાશન દર ત્રણ મહિને તેનાં આગામી પુસ્તકોનું દળદાર કેટલોગ બહાર પાડે. રાતે ઉજાગરો કરીને નાનકભાઈ એ વાંચે અને તેમાંથી પસંદગી કરે કે કયાં પુસ્તક મંગાવવાં. એક સમયે ‘રાઉટલેજ’માંથી દર મહિને પચાસેક હજાર રૂપિયાની કિંમતનાં પુસ્તકો ‘ગ્રંથાગાર’માં આવતાં હતાં. એ સિવાય મુંબઇ-દિલ્હીથી આવતાં પુસ્તકો અલગ. પરંતુ હિસાબકિતાબમાં નાનકભાઈનું ખાતું રજવાડી. (‘હું ચોપડીઓ વેચું કે હિસાબ લખું?’) ૧૯૮૬થી નાનકભાઈના મિત્ર અને ‘નવજીવન પ્રકાશન’ના બાલુભાઇ પારેખના પરિચયથી તેમના સાથીમિત્ર મણિભાઈ પટેલનાં પુત્રી હંસાબહેન ‘ગ્રંથાગાર’માં જોડાયાં.

હંસાબહેન અને નાનકભાઈ : 26 વર્ષનો  સાથ

હંસાબહેને નવજીવન’માં એક વર્ષની એપ્રેન્ટીસશીપ કરી હતી, પણ ‘ગ્રંથાગાર’માં તેમણે પૂર્ણસમય અને હિસાબની પૂરી જવાબદારી સાથે કામ સંભાળી લીઘું. ત્યારથી એ ‘ગ્રંથાગાર’નો એવો અભિન્ન હિસ્સો બની રહ્યાં કે તેમના વિના ‘ગ્રંથાગાર’ની કલ્પના થઈ શકે નહીં. ‘ગ્રંથાગાર’માં તેમની સતત હાજરી અને સક્રિયતા હોય, છતાં જાણે તે અદૃશ્યનાં અદૃશ્ય. ભગતસાહેબ અને નાનકભાઈ વચ્ચે ગોષ્ઠિ ચાલતી હોય તો હંસાબહેન તેનો પૂરેપૂરો લાભ લે, પણ પોતે એમાં પોતાની હાજરી બતાવવાનો લોભ ન રાખે. નવરંગપુરા ‘ગ્રંથાગાર’માં ભગતસાહેબ ઉપરાંત સાવ પાછલી અવસ્થાએ પહોંચેલા ઉમાશંકર જોશી પણ જતા હતા. નાનકભાઈ એમને ઉત્સાહથી પુસ્તકો બતાવે, પણ ઉમાશંકર કહે, ‘હવે અત્યારે પુસ્તકો જોવાનાં ન હોય, એને પ્રણામ કરવાનાં હોય.’

હિસાબની બાબતમાં નાનકભાઈ બેદરકારની હદે ઉદાર. ઘણી વાર એવું બને કે બાકીમાં પુસ્તકો ખરીદનારે રકમ નોંધી ન હોય અને નાનકભાઈ તો એવી કશી નોંધ રાખે જ નહીં. એટલે સ્થિતિ એવી ઊભી થાય કે લેનાર શરમવાળા હોય તો તેમને ફરી ‘ગ્રંથાગાર’માંથી ખરીદી કરતાં શરમ લાગે. હંસાબહેનના જોડાયા પછી ખાતું થોડું વ્યવસ્થિત થયું. છતાં, એ વ્યવસ્થિતતામાં કડકાઇનો જરાય ભાવ ન હતો. બાબુ સુથાર અને હર્ષવર્ધન ત્રિવેદી જેવા તેમની વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં વડોદરાથી ખાસ પુસ્તકો જોવા-ખરીદવા ‘ગ્રંથાગાર’ આવે. વિદ્યાર્થીઓ માટે સરળ – એટલે કે પોસાય એવા હપ્તે પુસ્તકો ખરીદવાની સુવિધા હોય જ. ક્યારેક તો એવું પણ બને કે વિદ્યાર્થી એકસામટા રૂપિયા આપે ત્યારે નાનકભાઈ સામેથી બધા રૂપિયા લેવાની આનાકાની કરે અને ‘થોડા પછી આપજો’ એવું કહે.

શરૂઆતમાં નાનકભાઈ એકલા હતા ત્યારે એ ‘ગ્રંથાગાર’માં જ રહે. પાછળના એક રૂમમાં તેમનો અસબાબ હોય અને આગળ ‘ગ્રંથાગાર’ ચોવીસે કલાક ચાલુ રહે. પ્રકાશભાઈ (શાહ)નાં પત્ની નયનાબહેન કહે છે, ‘એનો તો મને પણ અનુભવ છે. અમે રાત્રે જમીને આંટો મારવા નીકળ્યાં હોઇએ ત્યાં પ્રકાશભાઇ કહે કે હું એક પુસ્તક લેતો આવું. હું એમને પૂછું કે અત્યારે વળી કઈ દુકાન ખુલ્લી હોય? પણ ગ્રંથાગાર ખુલ્લું હોય.’ નાનકભાઈ કહે, ‘મારે નાનુંમોટું કામ હોય તો હું ગ્રંથાગાર ખુલ્લું રાખીને જ જતો આવું.’ પુસ્તકોની દુકાન સાવ ઉઘાડીફટાક હોય, પણ નાનકભાઈને કશો ખચકાટ ન થાય અને પુસ્તકપ્રેમીઓ પણ આ વાત જાણતા હોય. એક વાર બધાને ખબર પડી કે રાત્રે પણ ‘ગ્રંથાગાર’ ખુલ્લું હોય છે, એટલે બધા જમીપરવારીને શાંતિથી ત્યાં આવતા હતા.

નવરંગપુરામાં ‘ગ્રંથાગાર’વાળું ભાડાનું મકાન મૂળ માલિકે વેચી દીઘું, એટલે નાનકભાઇને એ જગ્યા છોડવી પડી. ત્યાંથી એ સાહિત્ય પરિષદની પુસ્તકભંડારની જગ્યામાં આવ્યા. પરંતુ ત્યાં નવરંગપુરા જેવો કસ ન રહ્યો. નવરંગપુરા ‘ગ્રંથાગાર’માં આવનારા ઘણાખરા લોકોમાંથી ભાગ્યે જ કોઈ પરિષદમાં આવતા હતા. થવું એવું જોઇએ કે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના મકાનમાં હોવાને કારણે ‘ગ્રંથાગાર’ જાણીતું બને, પણ બન્યું એવું કે ઘણા લોકો ‘ગ્રંથાગાર’ને લીધે સાહિત્ય પરિષદ સુધી આવતા થયા. સાહિત્ય પરિષદમાં આવ્યા પછી ‘ગ્રંથાગાર’ની મુલાકાત લેનારા મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ હોય. એ સિવાય થોડાઘણા સ્નેહીજનો. પરંતુ નાનકભાઈને જેમાં મુખ્ય રસ હતો એ અંગ્રેજી પુસ્તકોનો વિભાગ પરિષદમાં આવ્યા પછી ખૂણે હડસેલાઈ ગયો અને ગુજરાતી પુસ્તકો મુખ્ય બની ગયાં. તેમ છતાં, વાચકોને લાડ લડાવવાનું નાનકભાઈએ ચાલુ રાખ્યું. યાદ આવે છે કે એક વાર મ્યુિઝકના એન્સાયક્લોપીડિયાનાં વોલ્યુમ આવ્યાં હતાં, ત્યારે હંસાબહેને ફોન કરીને પૂછ્‌યું હતું કે ‘આજકાલમાં આવવાના છો?’ અનુકૂળ હતું અને હું પહોંચ્યો એટલે નાનકભાઈએ એન્સાયક્લોપીડિયાનાં પેક વોલ્યુમ કાઢીને એમાંથી એક મારી સામે ધર્યું અને એ મતલબનું કહ્યું કે તમારી હાજરીમાં આ પેકિંગ ખોલવું એવી ઇચ્છા હતી.

પુસ્તકાચ્છાદિત માહોલમાં ગોષ્ઠિ : મહેન્દ્ર મેઘાણી, નિરંજન ભગત 

આવાં અંગત સ્મરણો ઉપરાંત અમદાવાદના વાચનપ્રેમી તરીકે ‘ગ્રંથાગાર’ની ખોટ સાલશે. પરંતુ દરેક સારી બાબતનો એક અંત હોય એ કુદરતી છે. જો અંત આવવાનો જ હોય તો તે આવી રીતે, આગોતરી જાણ સાથે, સૌ સ્નેહીમિત્રોના સંગાથમાં આનંદ કરતાં કરતાં આવવો જોઇએ એવું નથી લાગતું? શનિવારે સાંજે ચારથી સાડા છ વાગ્યા સુધી મિત્રો સંજય ભાવે, અિશ્વન ચૌહાણ, ઈશાન ભાવસાર, શ્રીરામ દેહાડે  સાથે મળીને અમે ગપ્પાંગોષ્ઠિનો જલસો કર્યો. સવારથી ચાલતું ભારેખમ વાતાવરણ અમારી સાથોસાથ નાનકભાઈ અને હંસાબહેનનાં હાસ્યથી ભરાઈ ગયું.

‘ગ્રંથાગાર’ની છેલ્લી સ્મૃિત આવી પ્રસન્નતાથી ભરપૂર જ હોઈ શકે.

નાનક મેઘાણી, હંસાબહેન, 31-8-2013ની સાંજ

courtesy : http://urvishkothari-gujarati.blogspot.in/2013/09/blog-post.html

પ્રિય મિત્ર કિશોરભાઈ *

“ગુર્જરી”ના ‘મધુસૂદન કાપડિયા ગૌરવ અંક’થી આશ્ચર્યમુગ્ધ અને સ્તબ્ધ. થોડીક પળો તો થયું કે આ સાચું છે કે સપનું છે? स्वप्नो नु माया नु मतिभ्रमो नु । થયું કે આ મારા માનમાં commemorative અંક હશે, મરણોત્તર પ્રકાશન હશે. શિષ્ટાચાર એવો છે કે મૃત વ્યક્તિના ગુણોનું જ સંકીર્તન થાય, એમાં થોડીક અતિશયોક્તિ પણ ઇષ્ટ ગણાય, ત્રુટિઓ-મર્યાદાઓની ઉપેક્ષા થાય. પણ પછી પન્ના, નટવર ગાંધી, આર. પી.ની ટીકા વાંચીને શ્વાસ હેઠો બેઠો કે ના, હું જીવું છું ખરો. ભલા માણસ, વિશેષાંક ઉમાશંકરનો હોય, સુરેશ જોષીનો હોય, મધુસૂદન કાપડિયા કિસ ચીડિયા કા નામ હૈ? મારું આવું ગૌરવ કરવા માટે અને ‘સંપાદકીય’માં મારા અને મારા પુસ્તક વિશે આટલું ઉમળકાભેર લખવા માટે હું તમારો ઋણી છું.

———————————-

* “ગુર્જરી”ના જુલાઈ 2011ના અંકમાં મારા પુસ્તકનાં ટીકાટિપ્પણોના પ્રતિભાવ રૂપે અા લેખ લખાયેલો તેથી તેનું સ્વરૂપ મૂળ રૂપે જ રાખ્યું છે.

કિશોરભાઈના શબ્દોથી જ શરૂઆત કરીએ :

‘ગુજરાતી લિટરરી એકેડેમીએ જૂન 11, 2011ના દિવસે આ પુસ્તક વિશે વિચાર-વિમર્શ કરવા એક સમારંભ યોજ્યો હતો. કાપડિયાનું આ પુસ્તક હતું – એમનો પ્રસંગ હતો. એમાં માત્ર પોતાની પ્રશંસા થાય એ રીતના કાર્યક્રમની ગોઠવણ તેઓ કરી શક્યા હોત. પણ એમણે પુસ્તકમાં સમાવેલ કેટલાક સર્જકોના પ્રતિભાવો માટે પ્લેટફોર્મ ખુલ્લું રાખીને તેમને પણ સંવાદમાં સામેલ કર્યા. પરિણામે એક મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રથાનો આરંભ થયો. ખેલદિલીપૂર્વક ચર્ચાઓ થઈ, સૌએ પોતાના મુદ્દાઓ રજૂ કર્યા. આ સમગ્ર ચર્ચાઓ અને તેમણે રજૂ કરેલા મુદ્દાઓ તેમના જ શબ્દોમાં આ અંકમાં રજૂ કર્યા છે.

‘જનોઈવાઢ ઘા થાય એવી ઉગ્ર ચર્ચા કર્યા પછી પણ સર્જકો ખેલદિલીથી વિવેચક સાથે એકમેકના ખભે હાથ પ્રસારીને હળવાશથી વ્યવહાર કરી શકે એવી પ્રણાલી સ્થાપિત કરીશું તો ગુજરાતી સાહિત્યમાં સર્જન અને વિવેચનની ગુણવત્તાનો આંક ઊંચો જશે એમાં કોઈ શંકા નથી. આ પુસ્તક અને પ્રસંગ દ્વારા મધુસૂદન કાપડિયાએ એક શુભ શરૂઆત કરી આપી છે એ માટે આપણે એમના ઋણી છીએ.’

– “ગુર્જરી”, જુલાઈ 2011

પ્રતિભાવોમાંથી પ્રશંસાત્મક અવતરણો ટાંકવામાં હું સંકોચ અનુભવું છું. પરંતુ ટીકાત્મક શબ્દો ટાંકવા અને પ્રશંસાત્મક ન ટાંકવામાં પ્રશંસા કરનારાને ઘણો અન્યાય થાય છે. તેથી શક્ય તેટલા સંક્ષેપમાં પ્રશંસાના સૂરોને પણ વ્યક્ત કર્યા છે. આત્મરતિનો દોષ લાગે તો ભલે, ક્ષમસ્વ. 

“ગુર્જરી”ના પ્રતિભાવોમાં પ્રશંસાનું પલ્લું થોડુંક ઝૂકે, છતાં પ્રશંસા અને ટીકા બન્નેનાં પલ્લાં લગભગ સમાન છે.

સૂચિ વ્યાસ :-

‘મારી જેવા મોટી ઉંમરે માંડ માંડ લખતા થયા હોય એવા નબળાંઓનું લખેલું વાંચવું અને પછી વિવેચન કરવું એ મધુભાઈ જેવા ચીકણા માણસને જ ફાવે … આવી નાજુક તબિયત હોવા છતાં આવું સુંદર પુસ્તક તૈયાર કરી ગુજરાતી સાહિત્યમાં અમેરિકાના લેખકોનો મોટો ડંકો વગાડ્યો.’

હરનિશ જાની :-

‘મારાં લખાણો માટે – બધા સમીક્ષકો અને મધુસૂદનભાઈ – બે વાતમાં જુદા પડે છે. એક એ કે મધુભાઈએ મારા લખાણની મર્યાદાઓ દર્શાવી છે, તે બીજા કોઈ સમીક્ષકે દર્શાવી નથી. આપે મને મારા લખાણનાં ભયસ્થાનો બતાવ્યાં છે. તેને ધ્યાનમાં રાખવા પ્રયત્ન કરીશ. મને આપના તરફથી કાયમ માર્ગદર્શન મળતું રહ્યું છે. તે માટે આભારી છું.

‘બીજી વાત એ કે મારા નિબંધસંગ્રહ ‘સુશીલા’માં મેં મહમદ ગઝનવીની સોમનાથના મંદિર પર થયેલી 17 ચડાઈનો વ્યંગ કરતો લેખ લખ્યો છે …. એમાં ફક્ત નિર્ભેળ હાસ્ય જ છે, છતાં બીજા સમીક્ષકોએ ‘ફ્રિકવન્ટ રાઈડર’નું નામ સુદ્ધાં લીધું નથી. એના વિશે એક શબ્દ પણ લખ્યો નથી … મારી દૃષ્ટિએ એમાં ઉત્તમ પ્રકારનું હાસ્ય છે … લંડનમાં લોકોએ એ લેખની ખૂબ ચર્ચા કરી હતી. તેમના આગ્રહથી મારે ટીવી પર એ જ લેખ વાંચવો પડ્યો હતો. અને મધુભાઈ સાહેબ, તમે એ લેખને મારા સર્વ નિબંધોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાવ્યો છે.. એટલે મારે કહેવું પડશે કે તમે સાચા સમીક્ષક છો …. ’

વિરાફ કાપડિયા :-

‘આપણે પ્રાણવાયુ વગર જીવી ના શકીએ. મધુસૂદન સાહિત્ય વગર જીવી ના શકે. મધુસૂદન પાસે સાહિત્યની કૃતિઓની પકડ છે. ગુજરાતી સાહિત્ય સાથે બહોળી અને ઊંડી એમની વર્ષો જૂની દોસ્તી છે. મધુસૂદન કસાયેલી પ્રભાવક શૈલીમાં રજુઆત કરે છે, અને સૌથી મોટી વાત કે એમને અન્યોની કૃતિઓમાં – સારી કૃતિઓમાં – અસલી દિલચસ્પી છે … મધુસૂદનનો આલોચક મત્સ્યવેધી છે. સર્જકનું વિશેષ લક્ષણ, આગવું પ્રદાન સૂઝપૂર્વક પકડી લે છે, અને ચૂંટેલાં પ્રાય: ચોટદાર ઉદાહરણો સહિત ટૂંકમાં જ તે વિશેષતા રજૂ કરી દે છે.’

રાહુલ શુક્લ :-

‘…. overall I am greatly thankful to Madhusudan. એમને કદાચ આ વાત યાદ પણ નહીં હોય – પણ એ 2000માં મારા ઘેર એક પ્રોગ્રામમાં આવેલા. મેં બિઝનેસની ધમાલમાં વાર્તાઓ લખવાનું બંધ કરી દીધું હતું.

‘હું એમને બૅકયાર્ડમાં મારું નવું pond દેખાડવા લઈ જતો હતો ત્યારે એમણે મને કહ્યું, ‘તમે હવે લખતા નથી તે બરોબર નથી.’ પછી કહે, ‘હું તમને કાંઈ ભેટ આપું અને તમે તે ખોલો નહીં તો તે મારું અપમાન કહેવાય કે નહીં?’ મેં કહ્યું, ‘હા’.

‘એમણે કહ્યું, તો પછી સરસ્વતીદેવીએ તમને કલમની ભેટ આપી છે અને તમે તે ભેટનો ઉપયોગ ન કરો તો એ સરસ્વતીદેવીનું અપમાન ન કહેવાય?

‘મધુસૂદનભાઈ, તમે ત્યારે મારી આંખો ખોલી દીધી. મેં તે પછી ‘સમયના અભાવ’નું બહાનું બંધ કરી ફરી લખવાનું ચાલું કર્યું.

‘તો એ કારણસર, અને મારી વાર્તાઓ તમારા જેવી ચીવટ અને સૂઝથી વાંચીને આવી સચોટ અને સુંદર સમીક્ષા કોઈએ ક્યારે ય નથી કરી – એ બન્ને કારણોસર, મારી અંદરનો લેખક તમારો હૃદયપૂર્વક આભાર માને છે.’

કિશોર રાવળ :-

‘તમે ઝીણી ઝીણી વિગતો નિરખી શક્યા છો, માણી શક્યા છો તે ખૂબ સંતોષ અને આનંદ આપે તેવી વાત છે. ‘ગૌબ્રાહ્મણ પ્રતિપાળ’, ‘દેરાણીની દેરાણી’, ‘લેતું ખાય લંડન’, ‘સ્વચ્છ, સોહામણી, સુંદર, સુહાસિની, સુગંધી’, ‘હમદર્દી, હમરાહી, અપરિણીત, અપરિણીય દોસ્તો’, ‘મારાં ભાભી કેવાં સોહામણાં’ જેવી વાતો તમે ચૂક્યા નહીં એ માટે સલામ! વાર્તાઓ લખતી વખતે મારા મગજમાં ચાલતું સિનેમા તમે મારા દૃષ્ટિકોણથી નિરખી શક્યા છો એ આહ્લાદક અને અજાયબ અનુભવ છે. ખૂબ ધન્યવાદ. તમારા જેટલી નીતરી કહેણી તમારા સિવાય બીજા પાસે વિવેચનમાં મેં દીઠી નથી.’

િકશોરભાઈની ટીકા છે :

‘સંસ્કૃત ભાષા પરનું તમારું અવલંબન ક્યારેક થોડું અકળાવે અને મનમાં એક કોયડો ઊભો કરે છે કે આટલા સમૃદ્ધ વિચારક, ભાષાવિદ પાસેથી જો સંસ્કૃત છીનવી લેવામાં આવે અને ખાલી બોલાણની ગુજરાતી વાપરવા આગ્રહ રાખીએ તો એમની શું દશા થાય!’

મને ભય છે કે કિશોરભાઈનું ગુજરાતી વિવેચનનું વાચન ઝાઝું નહીં હોય. ગુજરાતી વિવેચનાને એક બાજુએ ભારતીય સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રનો વારસો મળ્યો છે અને બીજી બાજુએ પશ્ચિમની સાહિત્યમીમાંસાનો એણે આધાર લીધો છે. પશ્ચિમની સાહિત્યમીમાંસાના પારિભાષિક શબ્દોના સમાનાર્થ ગુજરાતીમાં સંસ્કૃતમાંથી જ સર્વાંશે નિષ્પન્ન થયા છે. સુન્દરમ, સુરેશ જોષી, ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા અને સિતાંશુ યશચન્દ્રના વિવેચનના થોડાક સંસ્કૃતાઢ્ય નમૂનાઓ એકઠા કર્યા’તા પણ લંબાણભયે એ ટાંકવાનો લોભ જતો કરું છું. રામનારાયણ પાઠક આપણા ઉત્તમ છતાં સૌથી સરળ અને પ્રસાદપૂર્ણ વિવેચક. મારા પુસ્તકમાં મુદ્રામંત્ર તરીકે એમનું એક અવતરણ ટાંક્યું છે : ‘વિવેચનમાં કૃતની કૃતજ્ઞતા અને અકૃતનો અસંતોષ બન્ને હોવાં જોઇએ.’ કિશોરભાઈ, આનો ‘બોલાણની ગુજરાતી’ ભાષામાં અનુવાદ કરી આપો, ઇનામ આપું!’

ડૉ. રજની પી. શાહ :-

‘પ્રકરણ 1 – 25-30 વર્ષ પહેલાં મધુસૂદન એક પ્રાઇવેટ કલબ ચલાવે. સાહિત્યકરસિકો માટે. ડૉ. ભરત શાહે મને એ કલબમાં બેરેબેરે એન્ટ્રી અપાવેલી. અહાહા! જે કવિને મેં પાઠ્યપુસ્તકમાં વાંચ્યો હોય તેને હાજરાહજૂર જોવો, એનાં હાલતાચાલતા હોઠ, કે આંખો કે અવાજના સાક્ષી થવું એ મારું એક સૌભાગ્ય હતું. કાપડિયા સાહેબનો સૂર્ય તે વખતે મધ્યાહ્ને તપતો હતો.

‘એવા એક પ્રસંગે હું પણ સાહેબથી મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયેલો ને મેં આવેશમાં એમને કહેલું, ‘સાહેબ! તમે આજે મને દિવ્યચક્ષુ આપ્યા, રીયલી!’ પછી એ દિવ્યચક્ષુથી તો મેં અનેક મેજિક મોમેન્ટો માણી. ઉમાશંકર, નિરંજન … ને સુન્દરમ ને રાજેન્દ્ર, અખો કે મીરાં યુ નેમ ઇટ, તે બધા મારા પોકેટમાં આવી ગયા. પછી તો અનેક કવિઓ મળ્યા, સાહિત્યગોષ્ઠિઓ થઈ, ઉત્તમ ગાયકો પાસેથી સાહેબે જાતે ચૂનીચૂનીને શબરીચટક ગીતો ગવડાવ્યાં! એ આસિત ને પુરુષોત્તમ ને હંસા ને હેમા. એ બધી મારી ધન્ય પળો હતી. એ મધુસૂદનને મારાં સો સો પાયલાગણ.

‘પ્રકરણ 2 : આ પુસ્તકમાં સાહેબે લગભગ બધા જ સર્જકોની પ્રશંસા સાથે ‘મર્યાદા’ઓ પણ આલેખી છે. મારે પણ એમની એક મર્યાદા બતાવવી છે. મારા વિશે એમણે લખ્યું છે : (page 265)

‘આર. પી.ના પ્રમાદનું એક દુષ્પરિણામ એ છે કે ‘મારી નિગાર સુલતાના’નું માય ડીયર જ્યુની નવલિકા ‘મેરે સપનોં કી રાની કબ આયેગી તૂં’ સાથે એટલું અસાધારણ સામ્ય છે કે માત્ર અનુકરણ નહીં, પણ ઉઠાંતરીનો કોઈ આક્ષેપ કરે …. જ્યુ પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્યકાર છે, આર. પી.નું એક પણ પ્રકાશન નથી તો આક્ષેપ કોના પર આવે?’

‘પ્રોફેસર કાપડિયા, એ આક્ષેપ તમારા પર આવે છે. કારણ તમે તમારું હોમવર્ક કર્યું નથી. કોઈ પણ જાતની રિસર્ચ કર્યા વગર એ પૅરેગ્રાફ તમે લખ્યો તે તમારી બેદરકારી છે. … માય ડિયર જ્યુએ 2001માં એ “શબ્દસૃષ્ટિ”માં પહેલવહેલી છપાવેલી.

‘હવે આર. પી.નું નાટક ‘મારી નિગાર સુલતાના’ ભજવાયેલું માર્ચ 1993માં! એ વાર્તાના આઠ વર્ષ પહેલાં! મારું નાટક ભજવાયું ક્યાં? અહીં, એકૅડેમીમાં! આપણી પાસે એનો દસ્તાવેજી વિડિયો છે. અરે! એકૅડેમીના મુખપત્ર “દેશવિદેશ”માં પણ એનો અહેવાલ છે. તો કહો 1993માં ભજવાયેલા મારા નાટકમાંથી જો કોઈએ ઉઠાંતરી કરી પણ હોય તો એ કોણે કરી?

‘સારાંશ? સાહેબ ! વિવેચક તરીકે તમે મારા કેસમાં ગાફેલ રહી ગયા. I regret, it is not acceptable.

હવે? તમને સારું લાગે માટે કહું, આ શબ્દ, દિવ્યચક્ષુ એની મેં ઉઠાંતરી કરી છે. ક્યાંથી કરી છે, તે પણ કહું. સન 1951, વડોદરાની મોડેલ હાઈસ્કૂલ ઉર્ફે મોડલ ઠાંઠિયું. અમારા માસ્તર હતા મ. મો. દેસાઈ, લવકુમાર દેસાઈના ફાધર. એ કવિ ન્હાનાલાલની એક પંક્તિ અમારા પાઠ્યપુસ્તકમાંથી ગાતા :

‘પેલાં દિવ્ય લોચનિયાં રે પ્રભુ ક્યારે ઊઘડશે?
મ્હારાં નયણાંની આળસ રે ન નીરખ્યા હરિને જરી!’

Anyway, તમે મારાં દિવ્ય લોચનિયાં તો ઉઘાડી જ આપ્યાં છે. માટે I will be happy no matter what.’

આર.પી.ના આક્રોશ પછી મેં માય ડિયર જ્યુની નવલિકા ફરી વાંચી. મૂળ લેખ લખતી વખતે આઠ દસ વર્ષ પહેલાં એ નવલિકા વાંચેલી. તેની સ્મૃિતના આધારે એ નવલિકા અને આર.પી.ના એકાંકીની તુલના કરેલી. મારો લૂલો બચાવ કરવા ઉમેરું કે માય ડિયર જ્યુનો નવલિકાસંગ્રહ જ્યારે પ્રકટ થયો ત્યારે ચાર છ વર્ષ પહેલાં એનું અવલોકન વાંચેલું ને તેમાં પણ આ નવલિકાનો ઉલ્લેખ હતો તેથી સ્મરણ તાજું થયેલું. આજે વાંચતી વખતે જોયું કે બે કૃતિઓમાં શીર્ષક સિવાય ભાગ્યે જ કંઈ સામ્ય છે. ડૉ. ભરત શાહને મોટે ઉપાડે સ્મૃિતમાંથી અવતરણો ન ટાંકવાની સલાહ આપનારે એનાથીયે વધારે ગંભીર ભૂલ કરી. અને સામ્ય જ નથી ત્યાં અનુકરણ કે ઉઠાંતરીનો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી. સૉરી, આર. પી.

આર. પી., તમારી જાણ ખાતર એક વિગત ઉમેરું? ન્હાનાલાલે આ ‘દિવ્ય લોચનિયાં’ની ‘ઉઠાંતરી’ ક્યાંથી કરી છે તે કહું? ભગવદ્ગીતાના અગિયારમા અધ્યાયના दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे रूपमैश्वरम શ્લોકમાંથી.

પન્ના નાયક :-

પન્નાએ રજૂ કરેલા કેટલાક ગૌણ મુદ્દાઓ જેવા કે મુદ્રણદોષો, સૂચિનો અભાવ વગેરે હું જતા કરું છું. લેખક તરીકે મારા પ્રથમ પુસ્તકના પ્રકાશનનો કડવો અનુભવ વર્ણવવા બેસું તો બીજું કશું લખવાનો અવકાશ જ ન રહે. પન્ના આવી ફરિયાદ કરે તેનું મને આશ્ચર્ય થાય છે. એના પ્રકાશનના અનુભવો મારા કરતાં વધારે દુ:ખદ છે. પણ આપણે મૂળ મુદ્દા ઉપર આવીએ. પન્ના લખે છે : ‘મધુસૂદને પ્રસ્તાવનામાં સ્પષ્ટતા કરી છે કે એમણે કૃતિને જ નજર સમક્ષ રાખી છે, એના કર્તાને નહીં … મારા [વિશેના] લખાણમાં કેટલેક ઠેકાણે કૃતિ અને કર્તા ભેળસેળ થઈ ગયાં છે …’ ‘બારાખડીની અંદર, બારાખડીની બહાર’ કાવ્ય એમને મતે મારી સર્વોત્તમ રચના છે. હા, એ માને છે કે એમને મારા જીવનની પૂરી ખબર છે. એટલે જે એમણે લખ્યું છે કે, ‘આ કાવ્ય પન્નાને, પન્નાના વ્યક્તિત્વને, પન્નાની વેદનાને, જીવનના કટુકઠોર અનુભવોને, લગ્નજીવનની વિષમતા અને વિષમયતાને, પ્રેમની ઝંખનાને, લગ્નબાહ્ય સંબંધોની વિરસતાને ધારદાર અભિવ્યક્તિથી મૂર્ત કરે છે.’

પન્ના ચાહીને આ મુદ્દાને ગૂંચવે છે. પન્નાની કવિતામાંથી જે પન્નાનું વ્યક્તિત્વ, એનું અંગત જીવન, લગ્નજીવનની વિષમતા અને નિષ્ફળતા, પરપુરુષો સાથેના સંબંધો વ્યક્ત થાય છે તેની જ આલોચના કરી છે. આ પ્રકારનાં કાવ્યોની વિવેચનાને શીર્ષક જ આપ્યું છે : ‘એકરારની કવિતા’. મારા પુસ્તકમાંથી જ મારા શબ્દો ટાંકું છું. જુઓ એની શરૂઆત : ‘પન્નાનાં કાવ્યો કેવળ આત્મલક્ષી નથી, આત્મચરિત્રાત્મક અને અંગત પણ છે … કવયિત્રીએ … એના હૃદ્ગતને કશાય આવરણ વિના, કોઈ પણ વિધિનિષેધ વિના, સાદ્યંત નિખાલસતાથી પૂરેપૂરું યથાતથ પ્રકટ થવા દીધું છે! સત્ય ગમે તેટલું કઠોર હોય, અપ્રિય હોય, અકળાવનારું હોય પણ એને પ્રગટ કરવામાં કવયિત્રીએ કોઈ આડપડદો નથી રાખ્યો, કોઈ દંભ નથી આચર્યો, કોઈ દિલચોરી નથી કરી, કશાં છોછ કે આભડછેટ નથી રાખ્યાં.’ આપણે ‘બારાખડીની અંદર – બારાખડીની બહાર’ કાવ્યથી જ શરૂ કરીએ. મારાં ટીકાટિપ્પણ – અલબત્ત, ઉપરના અવતરણની જેમ સર્વત્ર મુક્ત કંઠે કરેલી પ્રશંસા જ છે – અને અવતરણો શબ્દશ: કોઈપણ સુધારાવધારા વિના યથાતથ ટાંકું છું, થોડુંક ટૂંકાવીને : ‘પન્નાનાં કાવ્યોમાં એની અંગત – વૈયક્તિક અભિવ્યક્તિ છે – તેની સંપૂર્ણ પ્રતીતિ આ કૃતિથી થશે. એની શરૂઆત જ જુઓ :

ક ખ ગ ઘ

—-
પ ફ બ ભ મ
પ પન્નાનો
મ મીરાંનો
આ પ થી મ સુધીની / યાત્રા
મારે માટે મુશ્કેલ છે / અશક્ય છે

પછી સમસ્ત કવિતામાં, આ યાત્રા શા માટે અશક્ય છે એનો કરુણ, હૃદયદ્રાવક, નિખાલસ, આત્મનિર્ભર્ત્સનાથી સભર ચિતાર છે. ગુજરાતી કવિતામાં આવી પારદર્શક નિખાલસ અને પ્રામાણિક સ્વીકારોક્તિ વિરલ છે … !’

‘પરંતુ આનાથી વધારે કઠોરતાથી કટુતાથી કોઈ પણ ઓપ આપ્યા વિના, કોઈ પણ ઢોળ ચડાવ્યા વિના, વાણીની કશી ય વરણાગી વિના, પ્રકટપણે, પ્રામાણિકતાથી, પ્રગલ્ભતાથી પરપુરુષો સાથેના સંબંધોની વાત આ કાવ્યમાં થઈ છે. પરંપરાગત અર્થમાં થતું અલંકરણ આ કાવ્યમાં ક્યાં ય નથી અને તેની જરૂર પણ નથી કારણ કે નિર્ભીક સત્યકથન એ જ આ કૃતિનો અલંકાર છે :

મને/પુરુષોનું વૃંદ મળ્યું
પણ/મીરાંનું વૃંદાવન નહીં.
…..
મારી આસપાસ/એક નહીં
અનેક રાણાઓની/વાડ
….
આખી જિંદગી … રાજી કર્યા
આસપાસના રાણાઓને …
…..
મારા કરંડિયામાં કેટલાય નાગ
….
શરીરભૂખ્યા નાગ!
…
કોઈ વીક એન્ડ પર
પુરુષધારી શરીરને
મારે ત્યાં / આવવું હોય તો આવે
અને / મારા ભિક્ષાપાત્રમાં / ડૉલર જેવો
પ્રેમનો સિક્કો નાખીને / આઘોપાછો થઈ જાય

અંગ્રેજી કવિતામાં … confessional poetryનાં ઉત્તમ દૃષ્ટાંતો મળશે પણ એકરારની આવી કવિતા ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં અપૂર્વ અને અદ્વિતીય છે.’

વધુ એક દૃષ્ટાંત, ‘આ અંગત વેદનાનાં કાવ્યો છે, એ વિશે ક્વયિત્રીએ કોઈ સંદેહ રહેવા નથી દીધો, કોઈ આડપડદો નથી રાખ્યો. ‘લાગે છે’ કાવ્યમાં અમેરિકા, એનું ઘર-સરનામું, એની લાઇબ્રેરીની જોબ, અને પછી તો અંગત નામોલ્લેખ –

આ બધામાં શોધું છું હું ખોવાઈ ગયેલી પન્નાને
બેડરૂમની દીવાલમાં તો એક હાડપિંજર ચણાઈ ગયું છે

હવે આમાં કૃતિ અને કર્તાની ‘ભેળસેળ’નો પ્રશ્ન જ ક્યાં ઉપસ્થિત થાય છે? એકકારનાં કાવ્યો – ઉપર નિર્દેશિત અને અન્ય-માં વ્યક્તિ પન્ના અને કવયિત્રી પન્ના એક અને અભિન્ન છે. આમાં આલોચક દ્વારા કર્તાનો પ્રક્ષેપ થયો છે એવી ફરિયાદને અવકાશ જ ક્યાં છે? ઊલટું, કોઈ ધારે તો પણ કવયિત્રી પન્નામાંથી વ્યક્તિ પન્નાને ઉતરડી શકે તેમ નથી. આલોચકે તો આ કાવ્યોની શુદ્ધ કાવ્યદૃષ્ટિએ સમીક્ષા કરી છે, બલકે એની ઉત્કટ પ્રશંસા કરી છે. કાવ્યોની આલોચનામાં કાવ્ય બહારની દુનિયાનો ક્યાં ય પ્રવેશ સુદ્ધાં નથી. કાવ્યોને જ બોલવા દીધાં છે. આ કાવ્યોનું સમગ્ર ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યમાં કેવું અને કેટલું મૂલ્યવાન અર્પણ છે તેનો ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્ય આપ્યો છે અને કાવ્યોનો આસ્વાદ કરાવ્યો છે.

એક બીજી ગેરસમજૂતીની સ્પષ્ટતા કરવાનું જરૂરી છે. ‘આ લખતી વખતે કૃતિને જ નજર સમક્ષ રાખી છે, એના કર્તાને નહીં.’ કાવ્યની આલોચનામાં કવિજીવન જો પ્રસ્તુત હોય તો ન આવે એવો એનો અર્થ નથી. માત્ર રાગદ્વેષ વિનાનું વિવેચન કરવાનો પ્રયત્ન છે એટલું જ અભિપ્રેત છે. થોડુંક વિગતે સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરું.

‘કાન્ત’નું જીવન અને કવન આ ચર્ચાવિચારણાનું ઉત્તમ દૃષ્ટાંત છે. રામનારાયણ પાઠકે ‘કાન્ત’ની કવિતાના અનુસંધાનમાં આની સરળ અને સ્પષ્ટ સમજણ આપી છે : ‘તેમનાં કાવ્યો સમજવાને માટે પણ તેમનું જીવન જાણવાની જરૂર છે … પરલક્ષી કાવ્યો લખનાર કવિનું જીવન ન જાણીએ તો પણ તેનાં કાવ્યો સમજવામાં કશો પ્રતિબંધ આવતો નથી …. આત્મલક્ષી … કાવ્યો અંગત જીવનના પ્રસંગમાંથી ઉત્પન્ન થતા ભાવનું પ્રગટ કલાસ્વરૂપ હોય છે. તેની ભોંયરૂપ કવિમાનસની પરિસ્થિતિ કાવ્યમાં દર્શાવેલી હોતી નથી. એ કાવ્યને સમજવાને એ ભોંયનું દર્શન આવશ્યક છે … ભાવનિષ્પત્તિને માટે એ પરિસ્થિતિ જાણવી આવશ્યક છે.’

ધર્માંતર ‘કાન્ત’ના જીવનની કપરી કટોકટી હતી. એક બાજુ સ્વીડનબોર્ગને અનુસરીને ખ્રિસ્તી ધર્મનો અંગીકાર અને બીજી બાજુ પત્ની, મિત્રો, સમાજથી વિખૂટા પડવાની વેદના. આ સંઘર્ષમાંથી ‘વત્સલનાં નયનો’નું મોતી જેવું સુરેખ કાવ્ય જન્મ્યું છે. આ કૃતિમાં કવિજીવન પંક્તિએ પંક્તિમાં કેવું પ્રતિબિંબિત થાય છે તેની વાત કરવાનો અવકાશ નથી. પણ એના આસ્વાદ માટે જુઓ આ લખનારનો લેખ ‘કુસુમરજ’, ‘વત્સલનાં નયનો : પારિજાતનું ફૂલ’, પૃ. 226-231

‘સાગર અને શશી’ વધારે પ્રસિદ્ધ રચના છે. આ કૃતિ તો સંપૂર્ણપણે પ્રકૃતિસૌંદર્યનું રમણીય કાવ્ય છે. છતાં ‘પિતા કાલના સર્વ સંતાપ શામે’ વિશે નિરંજન ભગત સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી એનું અનુસંધાન ‘‘કાન્ત’ના જીવનના સંદર્ભમાં’ કરે છે. ‘કુસુમરજ’, પૃ. 223. આ જ પ્રમાણે ‘કાન્ત’નું ઉત્તમ કાવ્ય ‘ઉપહાર’ ‘કાન્ત’-ઠાકોરની મૈત્રીની પૂર્વભૂમિકા વિના પામી જ ન શકાય.

સાચી વાત એ છે કે એકરારની કવિતા સર્જાતા સર્જાઈ ગઈ. 

જોઈ શકાશે કે આત્મલક્ષી અને એથીયે વિશેષ અંગત કાવ્યોની સમીક્ષામાં કવિના જીવનનો નિર્દેશ સ્વાભાવિક બલકે અનિવાર્ય છે.

નટવર ગાંધી :-  

નટવર ગાંધી નાહક પન્નાની ચાલતી ગાડીએ ચડી ગયા છે. ‘મધુસૂદન કવિને અને વ્યક્તિને જુદા રાખી શકતા નથી. એ ભલે કૃતિલક્ષી વિવેચનની વાત કરે, છતાં વિવેચન કરતી વખતે એ કવિતાથી કે કૃતિથી અટકતા નથી, એ અનાયાસે જ કવિ-વ્યક્તિ સુધી પહોંચી જાય છે. મધુસૂદન અહીં કવિના જીવનની સારી-મીઠી ઘટનાઓને કવિતા સાથે જોડીને કવિતાને સમજવાનો અને સમજાવવાનો, એનું મૂલ્યાંકન કરવાનો પ્રાધ્યાપકીય પ્રયત્ન કરે છે. અને એમ કરવાથી એમના કવિ અને કવિતા પ્રત્યેના પૂર્વગ્રહો અનિવાર્યપણે છતા થાય છે. આ બાબતમાં પન્ના નાયકે જે વાત કરી છે તેમાં હું સર્વથા સંમત થાઉં છું.’

નટવર ગાંધીનાં જ બે કાવ્યવિભાગોમાંથી દૃષ્ટાંતો આપું. ‘સદ્દગત પત્નીને’નાં કાવ્યોથી વધારે અંગત બીજું શું હોઈ શકે? આ કાવ્યોની વિવેચનામાં કવિનો શોક કેવી રીતે કરુણમાં ઉપચય પામે છે તેની જ ચર્ચા કરી છે. ક્યાં ય પણ લગ્નજીવનની સફળતાની કે નિષ્ફળતાની કે લગ્નબાહ્ય સંબંધોની કટુતાની ગંધ સુદ્ધાં આ કાવ્યચર્ચામાં તમે નહીં જોઈ શકો. કાવ્ય જ નજર સમક્ષ છે, કર્તા નહીં. આ વિભાગના સૌથી ઉત્તમ સૉનેટની સમીક્ષા માટે જુઓ, ‘અમેરિકાવાસી … સર્જકો’. પૃ. 175

‘આત્મનેપદી’નાં કાવ્યો આત્મલક્ષી અને અંગત છે. આ કાવ્યોની આલોચનામાં વ્યક્તિ નટવર ગાંધી અને કવિ નટવર ગાંધી બંનેની મેં તો સરાહના કરી છે. જુઓ એ જ પૃષ્ઠ 167-169. આમાં નટવરભાઈને ‘પૂર્વગ્રહો’ ક્યાં દેખાયા, ન જાને.

નટવર ગાંધી કહે છે, ‘કયા સર્જકને લેવા, કોને ન લેવા, કોના વિશે કેટલું લખવું, એ બધું એમના દુરાગ્રહી વલણથી વલોવાયું છે …’ આવું વિધાન કરવાની સાથે નટવર ગાંધીએ અમેરિકામાં ઘનશ્યામ ઠક્કર, પન્ના નાયક, વિરાફ કાપડિયા કે આર. પી., ભરત શાહ, હરનિશ જાની કે પ્રીતિ સેનગુપ્તાથી વધારે ચડિયાતા કવિઓ કે ગદ્યકારોનો નામોલ્લેખ કર્યો હોત તો આપણને થોડાક નવા સર્જકોની ઓળખ થાત અથવા આમાંથી કયા સાહિત્યકારો લેવા લાયક નહોતા એ પણ જણાવ્યું હોત તો આપણને એમના પરિપ્રેક્ષ્યનો લાભ મળત.

નટવર ગાંધી સાથે ગંભીર મતભેદ છે કાવ્યની વિભાવનાનો. મારા પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં અહીંના સાહિત્યકારો વિશે મેં એક ફરિયાદ કરી છે – વાચનનો અભાવ. નટવરભાઈ એમાં અપવાદ છે. અર્થકારણ, રાજકારણ, ઇતિહાસ, અંગ્રેજી સાહિત્યનું એમનું વાચન વિશાળ છે. કવિની ગંભીર મર્યાદા છે ભારતીય અલંકારશાસ્ત્ર કે પશ્ચિમની સાહિત્યમીમાંસા કે ગુજરાતી વિવેચનાના વાચનના અભાવની. બીજા વિષયોની જેમ વિવેચનાનો પણ થોડો ઘણો અભ્યાસ હોત તો તેમનાં કાવ્યોમાં વધારે દીપ્તિ આવી હોત, નીરસ શુષ્ક કાવ્યો ઓછાં રચાયાં હોત અને એમના પ્રતિભાવમાં ચિંતનાત્મક કાવ્યોની મારી ટીકાનો આટલો વિરોધ ન કર્યો હોત અને બે અકાવ્યોનો આટલો બચાવ ના કર્યો હોત. નટવર ગાંધીની કાવ્યવિભાવના કાલગ્રસ્ત છે.

એક બાઈની આત્મહત્યા

મારી ટીકાનો નટવર ગાંધીનો પ્રતિભાવ છે : ‘મધુસૂદન કહે છે કે આ કવિતા નથી. આ સમાજશાસ્ત્ર છે. કવિતાનું વસ્તુ એક સાચી બનેલ હકીકતમાંથી મને મળેલું હતું.’ ततः किम્? કવિતાની પાયાની શરત એ છે કે એમાં વાસ્તવિકતાના કથનનું કાવ્યના સત્યમાં રૂપાંતર થવું જોઇએ. આપણા આલંકારિકોએ આ જ સત્યનું પ્રતિપાદન કર્યું છે કે સ્થાયીભાવનું રસમાં રૂપાંતર થવું જોઇએ. આનંદવર્ધનના શબ્દો સચોટ છે : न हि क्वेरितिवृत्तमात्रनिर्वहणेन किंचित् प्रयोजनम્ । માત્ર ઇતિવૃત્ત – કથા, પ્રસંગ, હકીકત, ઇતિહાસ-ના નિર્વહણનું કવિને કોઈ પ્રયોજન, નિસબત નથી; વિષય નહીં નિરૂપણ, ભાવના નહીં સ્વરૂપ કાવ્યની સર્જકતા માટે આવશ્યક છે. લાભશંકર ઠાકરના શબ્દોમાં ‘કળાસર્જકને ઘાટઘટન કરવું પડે છે. માત્ર ‘સામગ્રી’ પર્યાપ્ત નથી, એ સામગ્રીને રૂપ, form આપવું પડે છે. છાપામાં આવતી ‘ઘટના’ તો એક માણસની હોય. સર્જકને તો સ્થળકાળ નિરપેક્ષ માણસને પામવો છે તેમ પામવા માટે રૂપનિર્મિતિ અનિવાર્ય છે. હા, તેનો ઘાટ ઘડવો પડે છે. ફૅક્ટ એ તો સપાટી પરનું વાસ્તવ છે. મનુષ્યનાં ઋતને, નિત્ય સત્યને પામવાની પ્રક્રિયારૂપ form, કળાઘટન, ઘાટ કાવ્યનો મહિમા છે, કળાનું પરમ સત્ય છે.’ વિચારને મૂર્ત સ્વરૂપ મળવું જોઈએ. ઉમાશંકરે સૂત્રાત્મકતાથી કહ્યું છે, Thinking એટલે જ Thinging –વિચારણા એટલે વસ્તુિનર્મિતિ. ‘એક બાઈની આત્મહત્યા’ એટલે ઉમદા વિચાર, કનિષ્ઠ કવિતા. કવિનું પ્રયોજન કાવ્યસર્જન નહીં, સમાજસુધારણા છે. આ કૃતિમાં દલપતરામનું પગલું દેખાય છે. 

સાબરમતી આશ્રમે

મારા શબ્દો છે : ‘આ [ગાંધીજી વિષયક] પાંચે કાવ્યોમાં ગાંધીવિચાર સુપેરે વ્યક્ત થયો છે પણ ગાંધીનું વ્યક્તિત્વ કે ગાંધીનું દર્શન સ્પર્શક્ષમ બન્યું નથી. આપણે ત્યાં મેઘાણી, સુન્દરમ્, ઉમાશંકર, નિરંજન ભગત કે હસમુખ પાઠકનાં ગાંધીકાવ્યોમાં કવિત્વની જે ઝલક જોવા મળે છે તે આ કાવ્યોમાં નથી.’ નટવરભાઈએ એમના પ્રતિભાવમાં એમના કાવ્યનું પઠન કર્યું હતું અને કહ્યું કે ‘તમે જ નક્કી કરજો કે આ સૉનેટમાંથી ગાંધીજીની કોઈ છબી ઊપસે છે કે નહીં.’ હસમુખ પાઠકનું ‘રાજઘટ પર’ – બે જ પંક્તિનું અદ્દભુત કાવ્ય છે તેથી ટાંકું છું –

આટલાં ફૂલો નીચે ને આટલો લાંબો સમય
ગાંધી કદી સૂતો ન’તો –

અને નટવર ગાંધીનું ‘રાજઘાટે’ તમે સરખાવી જોજો, એટલે કાવ્ય અને અકાવ્યનો ભેદ સ્પષ્ટ થઈ જશે.

‘સાબરમતી આશ્રમે’ અને અન્ય ગાંધીજી વિષયક કાવ્યોને એ જ મુશ્કેલી નડી છે, જે ત્રીસી-ચાલીસીના કવિઓને નડી હતી. ઉમાશંકર-સુન્દરમ્ જેવા સમર્થ કવિઓએ પણ ઉછીનાં લીધેલાં ગાંધીમૂલ્યોથી જે રચનાઓ કરી તે બધી જ નિષ્ફળ નીવડી. આ અને આવાં વિભૂતિકાવ્યો માત્ર biodata આપે, કાવ્ય ન બને. ઉમાશંકરનું ‘સમગ્ર કવિતા’ જુઓ. કવિએ દાન્તે, શેક્સપિયર, રવીન્દ્રનાથ, ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી, નર્મદ, લિંકન વગેરે મહામનાઓ ઉપર કાવ્યો લખ્યાં છે. બધાં જ નિષ્ફળ છે. લગભગ એવી જ સ્થિતિ નટવર ગાંધીનાં વિભૂતિકાવ્યોની છે. ‘સાબરમતી આશ્રમ’માં ગાંધીજીની બુલંદ ઉક્તિ કે કાગડા-કૂતરાને મોતે મરીશ પણ સ્વરાજ્ય લીધા વિના આશ્રમમાં પગ નહીં મૂકું. તેને પદ્યમાં ગોઠવવાથી કાવ્યનો ચમત્કાર કેવી રીતે બને? ડર્યા વિના લોર્કાને ટાંકું? ‘The greatness of a poem does not depend on the magnitude of its theme. The form and fragrance of just one rose can be made to render an impression of eternity.’

કવિતા સંવેદના માગે છે. વિચારને ઊર્મિથી આર્દ્ર કરવો પડે છે. સેસિલ ડે લૂઈએ ભયસ્થાન બતાવ્યું જ છે : Emotions are dangerous to poetry. But there is one, more dangerous to it, the lack of emotions. નટવર ગાંધીના કાવ્ય ‘ભુલાય કેમ’ની એક પંક્તિ છે : ‘હું દેશનો બહુ વિચાર કર્યા કરું છું.’ આ તો પદ્ય પણ નથી, નકરું શુષ્ક ગદ્ય છે. ગદ્યને પદ્યના વાઘા ઓઢાડવાથી કૃતિ કાવ્ય નથી બનતી. પદ્યદેહી ચિંતનાત્મક નિબંધ જ બને છે. બૉદલેરને 150થી વધુ વર્ષો થયાં. ઘર આંગણે સુરેશ જોષીને 50થી વધુ. છતાં આજે ઈશુના 2011ના વર્ષે કવિતા શબ્દોની કળા છે એનું પ્રતિપાદન કરવું પડે તે કેટલું ખેદજનક છે.

પાંડિત્યનો ડોળ

કેટલાક પ્રતિભાવકોને મારા પુસ્તકમાં પાંડિત્યનો ડોળ દેખાયો છે. એ સાચું છે કે મારા લેખનમાં સંસ્કૃત, અંગ્રેજી અને ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યની તેમ જ વિવેચનાની કૃતિઓનાં સંદર્ભો અને અવતરણો અવારનવાર આવે છે. પણ વાચક તરીકે મારો અનુભવ જુદો છે. હું જ્યારે સુ. જો.ને વાંચું છું ત્યારે માત્ર સુ. જો.ને જ નથી પામતો પરંતુ પશ્ચિમના સાહિત્ય અને વિવેચનનું એક વિશાળ વિશ્વ ખૂલે છે. બૉદલેર, માલાર્મે ને વાલેરી, દોસ્તોયેવ્સકી, કાફકા અને કામુ, કાન્ટ અને સાર્ત્ર – અને આ યાદીને ક્યાં ય સુધી લંબાવી શકાય અને કેટકેટલી ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિઓનો પરિચય અને મર્મ અનાયાસે મળી જાય છે. ભોળાભાઈને વાંચું છું ત્યારે આખો કાલિદાસ ઊઘડે છે, રવીન્દ્રનાથની સમગ્ર સાહિત્યસૃષ્ટિ ખૂલે છે, કબીર, તુલસીદાસ, સૂરદાસ વગેરે મધ્યકાલીન સંતકવિઓને માણવા મળે છે. હું તો આથી ધન્યતા અનુભવું છું. આ મહાનુભાવો સાથેની તુલના અભિપ્રેત નથી જ. ક્યાં રાજા ભોજ અને ક્યાં હું ગાંગો તેલી. પરંતુ મારી માન્યતા એવી છે કે આ સંદર્ભોથી લેખન પ્રમાણભૂત બને છે અને વાચકની ક્ષિતિજો વિસ્તરે છે.

મારી ટીકાથી છંછેડાયેલા narcissism – આત્મરતિમાં રાચતા સાહિત્યકારોને નોર્મન વિન્સન્ટ પીલનું અવતરણ સપ્રેમ ભેટ : The trouble with most of us is that we would rather be ruined by praise than saved by criticism.

e.mail : mgkapadia@yahoo.com

Globalisation has impacted nation-states unevenly across time and space, in the process, enhancing opportunities on the one handand inequalities and hegemonies on the other. Accordingly, nation-states have responded differently to the changed scenario. This paper attempts to exlore elements of interplay between the aspiration and imperative of self-reliance and the forces of globalisation, relloking the issue in the light of Gandhian legacy of Swadeshi. Self-reliance has been an undisputed goal in India, since independence. However, in the post-reform scenario, bothe the Congress and the BJP experiments need to be reviewed.

I

Globalisation is characterised by expanding trade, investment and finance at a global level, on one hand, and on the other, by shrinking space, time and disppearing borders, linking people's lives instensely and immediately more than ever before. It is also seen as opening numerous opportunities for millions around the world, through increasing trade, new technologies, foreign investments, expanding media and connectivity. It is also being argued that contemporary globalisation is not only expansive and encompassing but is being operated by new actors, new rules, new tools and newer markets. The implications, beyond doubt, are far-reaching.

In present times, globalisation has informed the work of a wide range of groups, interests, from     scholars and economic development workers to human rights activists. In a much cited passage, Anthony Giddens talks of it as, “the intensification of world-wide social relations which link distant localities in such a way that local happenings are shaped by events occurring many miles away and vice versa.” While there is a broad consensus on global exchanges are central, we have quite divergent assessments of the character and consequence of globalisation. For some, the primary feature of globalisation is “deterritorialization”, marking what Scholte describes as “ a reconfiguration of geography”, so that social space is no longer mapped in terms of the territorial place, distance or borders. Ohers emphasise the cultural dimension of globalisation. While, it may be said that local cultures do not just react, but rather interact with global forces in dialectical and reflexive ways, it is equally true that globalisation has prompted cultural homogenisation and the dominance of a commodity-driven, West-centric global culture along with a hegemonic world order.

The WTO with authority over national governments, the MNCs with more economic power than many states, the global networks of NGOs and other groups transcending national boundaries are the decisive 'new actors'.  Multilateral agreements on trade, services and intellectual property backed by strong enforcement mechanisms, that are binding for national governments, reduce the scope of national policy. The point missed in the zeal to portray globalisation as a 'new', 'different' and 'integrative' phenomenon, is the underlying core of inegalitarianism, injustice and exploitative practices inherent in the capitalistic-imperialistic-hegemonizing trait of the neo-liberal ideology of globalisation.

In the present scenario, one is reminded of Darwin's doctrine of natural selection, which Herbert Spencer applied to the study of process of social development, justifying 'survival of the fittest' in every conceivable sense. This argument has been used in defense of laissez-faire, free market economy, individualism and anti-statism alongwith resultant inequalities, discrimination, injustice in various forms and degrees. J.Breman has argued that neo-liberalism, in vogue at present, heralds in some ways a return to a social Darwinism of the more extreme kind a la Spencer. Globalisation, as brought out by numerous studies, has in its present phase, as in its earlier incarnation in nineteenth century, resulted in widespread inequalities, deprivation, even exclusion of less-developed countries and people from the world of economic opportunities. Its far-reaching implications on the sovereignty and self-reliance of nation-states are significant.

The world moves forward with advancement of science and technology, expansion of opportunities in the new global order of borderless economy, culture and even politics But the basic question raised by Gandhi in his times, are earlier by Marx, remains pertinent as ever- the question of who are the actual beneficiaries of the stupendous infrastructure of growth, development and rhetoric of advancement? Answers to this question, by the proponents and defenders of globalisation remain unsettling. The above 'basic question' should form the criterion of assessing the impact of impressive advancement of the common people and the nations that are still at periphery of the globalising world.

Across the world, as reported by Human Development Report 2001, unacceptable levels of deprivations in people's lives are visible. Of the 4.6 billion people in the developing countries, more than 850 million are illiterate, nearly a billion lack access to clean water sources and 2.4 billion lack access to basic sanitation. Nearly 325 million boys and girls are out of school. And 11 million children under age 5 die each year from preventable causes- equivalent to more than 30, 000 a day. Around 1.2 billion people live on less than $1 a day, and 2.8 billion on less than $2 a day.  These unacceptable levels of deprivation in the developing world are in contrast to the exorbiant assets in the developing world. That makes the inequality glaring.

The figures in the Human Development Report 1999, clearly underlined the point: the income gap between the richest fifth of the world's population and the poorest fifth stood at around 3:1 in 1820, 11:1 in 1913, 30:1 in 1970, 60:1 in 1990 and 86:1 by the end of twentieth centurry. By 1997 the top 20% of the global population living in the high-income countries earned 86% of the world GDP and the bottom 20 % just 1 %. It was also stated that the assets of the 3 richest people are more than the combined GNP of all the least developed countires. The assets of the 200 richest people are more than the combined income of 41 % of the world's people. And an yearly contribution of 1 % of the wealth and of the 200 richest people could provide universal access to primary education for all ($ 7-8 billion).

Free multi-lateral trade based on non-discrimination has been a mantra that has been used to force developing countires to fall in line with the trade regimes built to meet the needs of developed countries. Even then, discriminatory practices abound in the global trade itself. Developed countries have violated this principle as and when their interests are adversely affected. First, US took a waiver from GATT-47 to keep agriculture out of multilateral negotiations. EU's agricultural policy is also a classic case of protection. Second, when developing countries emerged as competitors in some products, developed countries readily abandoned the principle of free non-discriminitaory trade. The textiles trade regime wasw deregulated from GATT as early as 1962, and only under Uruguay Round was it brought under the multilateral trade regime. Third, as a World Bank study suggests, even today a large number of products of interest to developing countries are subject to high tariffs, in some case as high as 800%. The large use of anti-dumping measures recently tends to support this understanding. It is clear that US enjoys unrestricted power vis-a-vis the WTO as against the plight of many developing countires. WTO panel accepted the US explanation for Super 301, but when India pleaded for a similar approach over TRIPS, the panel politely held on its own.

Often, openness of economy is hailed as enhancing economic growth, and economic growth as reducing poverty. But these may not always be true. It is also said that trade and investment brings exposure to new ideas and techniques used in foreign countries. FDI, particularly, is lauded as a vehicle for technology transfer. But, quite often, what is brought in as new technology but only new brand names. This involves the question of patenting and the Trade Related Intellectual Property Rights (TRIPS) areement. It has been rightly said, that “it is a big rip-off for developing countires.” In the name of protecting intellectual property rights, literally billions of dollars in monopoly profit are being transferred from poor to rich countires, all this in the name of helping inventions and innovations in rich countries. And some of the consequences involve life and death questions. The recent debate on drugs for AIDS made by pharmaceutical multinational shows that it is impossible for poor people and governments to access the drugs for alleviating massive suffering while allowing these giant companies to go on massive profits. These pharmaceutical giants are larger economically than all the countries, except 20. It is also relevant to recall the US patent on turmeric to heal wounds, which in India, has been a common knowledge and practice for thousands of years. An ancient Sanskrit text was presented as a proof and the patent was cancelled. This highlighted a questionable imposition of one culture's system on another culture's traditions.

As a result of such problems, there has been increasing recognition of the need to protect the knowledge of indigeneous people. The convention on Biological Diversity of 1992 recognises not only the need to protect property rights but also the imperative for companies to gain prior informed consent before conducting research. But this is not legally binding until countires translated it into national law. Sadly, indigeneous communities have often received little protection under national law.

Thus, globalisation has developed and impacted nations unevenly across time and space, in the process enhancing opportunities on the one hand and inequalities, hiearchies and hegemonies on the other. Accordingly, various nation-states have responded differently to the changed scenario.

II

India's response to globalisation took a clear shape with the initiation of economic reforms of 1991. The strategy of development planning was outlines in India in terms of self-reliance right from independence. It is strange yet significant that even the introduction of economic reforms in 1991 sis not seriously challenge India's adherence to the planned development mode (in terms of self-reliance). Therefore, it is not out of place to relook at the question of self-relaince vis-a-vis globalisation.

Legacies of the past decisively influence the current discourse on self-reliance. The most important in this context is the Gandhian legacy and his idea of Swadeshi, followed by Nehruvian notion of self-reliance, further followed by the one that emerged during thr paradigm shift in NEP in 1991. Later developments have also affected the course of events.

Self-reliance was deemed necessary was Nehru, as by Gandhi earlier, in order to start the process of self-growth, although Nehru parted ways with Gandhi in the initial stages, saying that a country gets moving only when it has started the process of self-growth. The difficulty in an under-developed country is that it has not got that process of self-growth which automatically carries it forward. It is true that while emphasising upon the need of industrialisation Nehru repeatedly said, in clear dissonance with Gandhi, that heavy industry was essential for preserving freedom and independence in a larger perspective, it would be clear that the ultimate objective for him, as for Gandhi, was India's self-growth, self-sufficiency and self-reliance. Difference of opinion between the two on the mode and and methods of achieving the goal are understood as a matter of 'honest difference' rather than in terms of antagonism.

As brought out by a perceptive biographer of Nehru, the idea of self-reliance faced enormous challenges even in the early years of post-independence. But, this idea, Nehru insisted, was too important to be compromised, whatever be the challenges.

Although the first explicit reference to the term 'self-reliance' was found only in the Fifth Five Year Plan, it had been accepted as an objective of the development right from the Second and Third Five Year Plans. In subsequent years, it remained a long term goal as “planning” for Nehru “was a continuous movement towards desired goals..” It was felt that in the absence of an industrialised base, no country could be independent politically and economically, as an industrially backward country was susceptible to disturbing world equilibirium and encouraging aggressiveness of the developed ones. Those who now suggest that India could have opted for an export oriented strategy in 1960s fail to realize that it would have led to compromises on the foreign policy independence particularly with regard to Vietnam so as to gain access to the Western markets. Successive governments carries forwards the planning process initiated by Nehru. In the Fifth Five Year Plan, economic self-reliance was explained in terms of elimination of special forms of external assistance particularly the import of food and fertilisers. Numerous studies on the subject show that India gradually emerged as a self-reliant economy in agricultural production, electronics, sophisticated technology, although dependence in foreign aid was also marked.

The question of self-reliance acquired an urgency of sorts again in the latter half if 1980s when questions of economic efficiency within domestic economy and India's marginalisation at the international level began to be raised. Rajiv Gandhi, in 1985, urged for the development of a strong, independent national economy dealing extensively with the world, but dealing with it on equal terms. Emphasis was laid on development equity and social justice through the achievement of self-reliance, efficiency in food-grains by reducing dependence on external finance through export promotion and import substitution. It was aptly explained by L.K.Jha: “self-reliance for a country like India cannot have the literal meaning of the country not being influence one way or another by external economic forces. It should rather be measured in terms if India's contribution to the shaping of the international economic forces. THe current policies in favour of liberalisation are attributed to the political leadership of this period. In the face of balance of payments crises, among other things, the period witnessed a paradigm shift with the adoption of the market-model of development. However, other things apart, self-reliance did form a guiding principle in the policy perspectives of subsequent five year plans (8th, 9th and 10th), and continues in the current plan as well.

The attainment of self-reliance has, thus, continues to be accepted as a cherished goal and an ingredient for development of the country with a view of ensuring balance of payments sustainability, avoidance of external debt, generating investable resources domestically, and attain    self-sufficiency in food and technology as well.

In the following years, attainment of self-reliance was projected in terms of adherence of Swadeshi by the BJP leadership. BJP rejected both the development models adopted by the Congress – Nehru's quasi socialistic model of mixed economy, and liberalisation, the model introduced by Narasimha Rao-Manmohan Singh duo in 1991 – on the ground that these were not in tune with India's cultural traditions. In BJP's 1992 election manifesto, Swadeshi was explained as: “that, the local resources and talents have the full scope for development in national interest and the benefits therefor should primarily flow to the people. Integration into global economy should not mean obliteration of national identity and predominant sway of powerful economic forces from the outside.” Accordingly, the first budget presented by Yashwant Sinha, was claimed to be a Swadeshi budget.

Swadeshi pronouncements of BJP seem to be more of rhetoric. This is clear from the fact that despite criticising economic reforms introduced in 1991 by the ruling Congress on the plea that the reforms agenda was antithetical to the idea and the ideal of Swadeshi, the BJP dominated government advanced on the same path during its tenure, although it continued to seek legitimacy in the Gandhian legacy.

III

As we situate Gandhian Swadeshi as a possible alternative strategy and also as a world-view in the context of the current scenario of globlisation, the concept is subjected to a variety of connotations and interpretations.

It is important to bear in mind that Swadeshi is a dynamic concept in theroretical terms, premised on Gandhi's philosophy of non-violence and is as architectonic as Swaraj, encompassing relational dynamics of forces of production, consumption and ecological aspects. Swadeshi, then, is not to be viewed as exculsivism, parochialism or chuvinism but as a vision of reciprocal humanity and a strategy of restructuring prevalent hegemonic structures of politico-economic power within nations and at the global level. It is pertinent to recall that Gandhi stood for self-sufficiency of the country and even of villages, except for such foreign goods as are necessary for the growth of people. In terms of Swadeshi, Gandhi initially spoke of total self-sufficiency of the country. Later, his views on the matter underwent change. For instance, in 1926, he clarified his position thus: “I have never considered the exclusion of everything foreign under every conceivable circumstance as a part of Swadeshi. The broad definition of Swadeshi is the use of all home-made things to the exclusion of foreign things, in so far as such use is necessary for the protection of home-industry, more expecially those industrieswithout which India will become pauperised… Swadeshi which excludes the use of everything foreign, no matter how beneficient it may be and irrespective of fact that it imporverishes nobody, is a narrow interpretation of Swadeshi.”

He further clarified that rejection of “foreign manufactures merely because thery are foreign, and to go on wasting national time and money in the promotion in one's country of manufactures, for which it is not suited would be criminal folly, and a negation of the Swadeshi spirit.”

For Gandhi, international trade and exchange of commodities meant an exchange of equal advantages that did not involve injustice. There was no antagonism between self-sufficient and foreign trade. For Gandgim a product was Swadeshi so long as it served the interest of the millions and was under effective Indian control, irrespective of the fact that it was produced by foreign capital and talent.

Gandhi himself distinguished his idea from that of economic boycott of foreign goods that may perhaps be treated as a manifestation of economic nationalism. Though Gandhi did spearhead the call for boycotting British goods during the Civil disobedience movement (1931-33), Swadeshi and boycott of British goods were not the same for him. Swadeshi was synomymous neither with economic nationalism nor with autarky. Autarky is a conditionof economic self-sufficiency, i.e. Where a country produes everything within its borders. In contrast to autarky, Swadeshi poses a dynamic relationship between the consumer and the producer involving a downward shift in cost curves on upward movement of demand curves for the goods produced in the neighbourhood. In an autarky, cost curves may have an upwards revision but demand curves remain independent of production. Simeltaneous revision in demand curve (shifting upward) and in the cost curve (moving downward) will contribute towards resurgence of village industries.

Although Swadeshi in the Gandhian sense of the term is not in consonance with the trends in the past six decades in India, Gandhi's concept of Swadeshi is not in dissonance with the objective of self-reliance. In fact, Gandhian advocacy of Swadeshi has strengthened the argument of self-reliance. It has been felt that dynamic interaction between the producers and consumers would initiate a process of self-reliance. As the production process begins, the problems of supply and demand of goods are settled within the neighbourhood or the community. Logically speaking, self-reliance cannot have a meaning different from the one where requirements are met from within the “immediate neighbourhood”. Thus, Swadeshi as defined and subsequently refined by Gandhi, is clearly in conformity with self-reliance.

In a larger conext, Gandhi conceived of Swadeshi as instrumental in “the realisation of the greater mission of the brotherhood of man.” He could not visualise the rise of one nation on the ruins of other nations. “Not isolated independence but voluntray interdependence has to be the goal of World States.”, he assered. For him, interdependence was as much the ideal as self-sufficiency for individuals and for nations. That signified for him, the true service of the Vedic ideal of Vasudhaiv Kutumbakam (the whole world is one family). Swadeshi in this sense signified national autonomy and freedom positively open-ended, consisting in progressive availability to others in loving service and sacrifice. And this could prove to be the real foundation of globalism. Given the global reality of competitive power structures, Gandhi would insist on the valkues of love (Ahimsa, in true sense), community and sacrifice to be structured into human interactions at each level- from the family to the worldl, so that violence and exploitation could be realisitically combated.

Gandhian Swadeshi, in no sense, is narrow nationalism or chauvinism, but “consistent with the broadest good of humanity at large” and the underlying thread of integrality amongst the diverse nation-states in the world, not as isolated/antagonistic political units but as interacting partners in an equal relationship. In the internationalist/globalist World Order of Gandhi's conception, there is no place for impositions of either political decision or commerce upon an unwilling people. It is pertinent to remember that Gandhi's objection is not to “foreigness” of a nation, or its ideas or products, but to its exploitative, hegemonic, and homogenizing trait. he would vehemently urge to resis and combat, through articulated non-violent protest and adherence to Swadeshi.

That Gandhi's vision is cosmopolitan is clear in his statement that no one can lead an integrally religious/moral life without identifying himself with the whole of mankind. This is not possible in contemporary times without participating in political and economic action. In his view, it is a righteous duty of every citizen and of every nation to resort to non-cooperation, whenever honourable existence or self-respect is hurt. Foreign help and ideologies, he emphasised, must be accepted only to the extent to which they could be assimilated to the national scene. Gandhi's insistence, it would seem, is on discriminating choice. Insistence on choice does not imply intervention in every act of decision- making but an opportune defiance of structures of control. Gandhi's definition of non-cooperation as refusal to co-operate with the exploiters on their own terms is, in fact, addressed to the deeper dimensions of Swaraj. Though not a determinist, Gandhi is convinced of the evolution of human civilization towards Ahimsa, as progressive realization of the values of dignity, equality, community and justice.

It is evident in the vow of Swadeshi that the inmated of the Satyagrah Ashram at Sabarmati had to take: “There is no place for self-interest in Swadeshi, which enjoins the sacrifice of oneself for the family, of the family for the village, of the village for the country and of the country for the humanity.” As instance of a progressive assimilation of smaller loyalties into the larger ones, in the Aristotelian spirit, Gandhian Swadeshi is an exhortation for disinterested/selfless service of mankind, without merging one's identity. Khadi was a summation of the Gandhi's economic philosophy of “decentralisation of the production and distribution of the necessaries of life.” Similarly, the message of spinning wheel was that of simplicity and service of mankind. In these, in his own times, Gandhi saw the secrret of economic and moral regenration of India, and conceived them as “symbol not of commercial war but of commercial peace” and “of non-violent economic self-sufficiency”. This vision of Swadeshi is as relevant today as it was in Gandhi's own times.

It was in a reformative vein that Gandhi defined Swadeshi as the spirit of preferring to use and serve the closer surroundings as compared to the distanced ones, and urtged to “make use of the indigeneous institutions and serve them, by curing them of their proven defects” in the political domain; and to “use only things that are produced by my immediate neighbour and serve these industries by making them efficient and complete where they might be found wanting” in the domain of economics. Swadeshi, therefore, is an argument simeltaneously in favour of a self-reliant national economy and a decntralised political structure. It is not exclusivist, and does not rule out international colaborations and cooperation, at both regional and global levels, but with two preconditions: for things which can be produced locally, outside productive forces should not be allowed, and secondly, collaboration/cooperation between interacting units should proceed on terms of equality. If these two conditions are met scrupulously, Swadeshi and globalism can go together. Swadeshi as both self-reliance and interdependence on equal footing, provides a sound theoretical basis for a Gandhian agenda to combat the discriminatory practices in the global arena of today.

Gandhi's life-long crusade against the industrialist-capitalist economic order, perceived by him to bethe root cause of all the contemporary ills is supplemented by his vision of Trusteeship. In his own words, it is “ a means of transforming the present capitalist order of society into an egalitarian one. It gives no quarter to capitalism but gives the present owning class a chance of reforming itself..does not recognise any right of private ownership of property.. does not exclude legislative regulation of the ownershio and uses of wealth.. an individual will not be free to hold or use wealth for selfish satisfaction.. the difference between.. minimum and maximum incomes should be reasonable, equitable and variable from time to time, so much so that the tendency would be towards the obliteration of difference.. the character of production of production would be determined by social necessity and not by personal whim or greed.” Although he had clearly accepted the need for state-ownership of key industries in preference to private ownership, nervertheless, he remained apprehensive of the potential tyranny of the state: “if the state suppresses capitalism by violence, it will be caught in the coild of violence itself and will fail to develop non-violence at any time.” In fact, the state can destroy only possessions and not possessiveness. The ideal of trusteeship is, thus, conceivable in terms of a post-capitalist and post-socialist vision of economy and society. Through trusteeship, Gandhi sought to overcome the evils of both private and public ownership and was optimistic that this would ensure an equitable order not only in India but on the global level as well.

Not only thi, Gandhi's stress on people's power is also unmistakable. He was convinbced that when “people understand the implications of trusteeship and the atmosphere is ripe for it, they themsleves, beginning from Gram Panchayats will begin to introduce such statutes. Such a thing coming from below is easier to swallow..The egalitarian order visualised through trusteeship is not one of dead equality where every person is rendered incapable of using his inability to the utmost possible extent.” It is an order inspired by the Ishopnishad ideal of tena tyaktena bhunjeetha, signifying dedication of all that one created and possesses to the service of all for universal benefit.

Through such a radical redefinition of both the means and the ends of production, as Raghavan Iyer has commented, “Gandhi sought to lay the basis for redistribution of wealth that would be consistent with a sacrificial moral order (rta) oft he cosmos.” This could also serve as the basis of a fundamental reform not only in India but also at the global level. Given Gandhi's unflinching faith in human perfectibility and bonding, his conception does not stop with the geopolitical boundaries of the nation-state. A persuasive argument in favour of an equitable, egalitarian and just international order, predicated on the values of dignity, autonomy and community, is clearly perceptible in his discourse.
In this light, it might be deduced that development of local and global institutions vie well with the necessity of self-reliance, compulsions of globalisation, notwithstanding. It is also felt that there is need to strengthen the positive role of the State and the capabilities of governing institutions. This is vindicated by the fact that State still has a role to play in the current phase of globalisation and that it cannot abdicate its responsibility to the market forces. As for Gandhi, he would urge for a further reorientation of state-power itself in the larger interest of the individual and the nation.

It is true, as highlighted by scholars like Peter Singer that neither inward-looking policies nor outwards orientation is correct at all times for all countries. However, the relevance of self-reliance serving as a means to promote and protect India's economic growth cannot be denied either. In the post-reforms scenario in India, BJP version of Swadeshi has not proved an ideal argument. Similarly, self-reliance has suffered a setback under the Manmohan Singh model of development as well. The biggest challenge confronting Indian state today is to trickle down the growth in GDP to its vast and deprived populace. Unless this is done, even consistent growth in economy cannot match the ideal of self-reliance and Gandhian Swadeshi. Flexibilities in self-reliance strategy cannot overlook the crises in agriculture; problem-ridden unorganised sector; rising poverty and unemployment levels widening regional disparities and poor human deveopmental indices, to say the least. Unless people are empowered and their choice of action is not circumscibed, self-reliance and Swadeshi would remain a distant dream in a globalizing world. That, in our view, is the unmistakable deducible core of Gandhian framework.

Finally, it is important to underline and reiterate that Gandhi's vision clearly entails a non-violent, non-hegemonic world order. And, at the same time, it is an argument in favour of self-reliance of national economies and self-governance of national polities, not in terms isolation and chauvinism, but in reciprocity with the outside world, with the global community.

Adapted from an original article titled Swadeshi, Self-Reliance and Globalization: Conjunctions and Disjunctions by Asha Kaushik, Gandhi Marg, Vol.32, No.2 (July-Sep 2010)

Asha Kaushik is a Professor of Political Science, Dean, Faculty of Social Sciences & Director, Centre for Women's studies, University of Rajasthan, Jaipur. Email: directorcws@gmail.com

http://www.mkgandhi.org/articles/swadeshi_selfreliance_globalization.html