૨૦૦૩ના વર્ષમાં તમિલનાડુમાં આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન કરનાર એક દંપતીને તેના કુટુંબીજનોએ જીવતું જલાવી દીધું હતું. કથિત નિમ્ન જ્ઞાતિની યુવતી સાથે કથિત ઉચ્ચ વર્ણના યુવકનું લગ્ન કુટુંબને સ્વીકાર્ય નહોતું. ‘ઑનર કિલિંગ’ કહેતાં જ્ઞાતિગુમાનને કારણે થયેલી આ હત્યાનો અઢાર વરસે, ૨૦૨૧માં ચુકાદો આવતાં હત્યારા કુટુંબીજનોને જિલ્લા અદાલતે મૃત્યુ દંડની સજા ફરમાવી છે. કર્ણાટકના બેલગાવી જિલ્લાની યુવતીએ માતા-પિતાની મરજી વિરુદ્ધ આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન કરતાં માતાપિતાએ તેમની દીકરીના અપહરણ અને ભોળવીને લગ્ન કર્યાની પોલીસ ફરિયાદ કરી હતી. મામલો સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પહોંચતા ગયા વરસે અદાલતે પોલીસ ફરિયાદ રદ્દ કરવાના આદેશ સાથે માબાપને આંતરજ્ઞાતીય લગ્નના સ્વીકારની સલાહ આપી હતી. અદાલતે સમાજને જૂનાપુરાણા નાતજાતના બંધનો છોડી દેવા જણાવી ઉમેર્યું હતું કે જ્ઞાતિબાધ વિનાના લગ્નોથી જ્ઞાતિઓ અને સમુદાયો વચ્ચેનો તણાવ ઓછો થશે.

બંધારણને અનુસરીને અદાલતોએ આપેલા આ ચુકાદા આંખમાથા પર રાખીને પણ એ વાસ્તવ સ્વીકારવું રહ્યું કે દેશમાં આજે ય જ્ઞાતિને ધ્યાનમાં રાખીને જ લગ્નવ્યવહાર થાય છે. ઓનલાઈન વેબસાઇટ્‌સ કે અખબારોમાં આવતી લગ્ન વિષયક જાહેરાતો પર નજર નાંખતા જણાય છે કે લગ્નની પાત્રપસંદગીમાં જ્ઞાતિબાધનું પ્રાધાન્ય હોય છે. આઝાદી પૂર્વે રાજકીય આઝાદીના આંદોલન સાથે જ સમાજસુધારણાનું પણ આંદોલન ચાલતું હતું. આભડછેટનો મુદ્દો દેશના સામાજિક-રાજકીય એજન્ડા પર મુકાયો હતો. ગાંધીજી, ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર અને અન્ય સમાજ સુધારકોના પણ આ દિશાના સંનિષ્ઠ પ્રયાસો છતાં આઝાદીના અમૃત પર્વે ભારતીય હિંદુ સમાજ હજુ પણ જ્ઞાતિભેદમાં જકડાયેલો છે. પ્રેમ અને લગ્નની બાબતમાં જ્ઞાતિ, પેટાજ્ઞાતિ, ગોળ, પરગણાને જ મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે.

‘નૅશનલ કાઉન્સિલ ઑફ એપ્લાઈડ ઇકોનોમિક્સ રિસર્ચ’ના ‘ઇન્ડિયન હ્યુમન ડેવલપમેન્ટ સર્વે’ના તારણોમાં જણાવાયું છે કે ભારતમાં પંચાણુ ટકા લોકો જ્ઞાતિમાં જ પરણે છે. માંડ પાંચ જ ટકા લગ્નો જ્ઞાતિ બહાર થાય છે. નાતને તડકે મૂકી પરણી જનારામાં ટચૂકડા અને ખ્રિસ્તીબહુલ ઉત્તરપૂર્વીય રાજ્યોના લોકો મોખરે છે. દેશમાં સૌથી વધુ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો મિઝોરમમાં (૫૫%) થાય છે. તે પછીના ક્રમે મેઘાલય (૪૬ %), સિક્કિમ (૩૮%), જમ્મુ-કશ્મીર (૩૫%) અને ગુજરાત (૧૩%) છે. જાતિભેદ અને સામંતવાદમાં જકડાયેલા ઉત્તર ભારતના રાજ્યોમાં સૌથી ઓછા લગ્નો થાય છે. આ પ્રમાણ મધ્ય પ્રદેશમાં માત્ર ૧ ટકો અને હિમાચલ, છત્તીસગઢ, ગોવામાં માત્ર બે ટકા જ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો થાય છે. દેશના રાજ્યની કુલ વસ્તીમાં સૌથી વધુ દલિત વસ્તી ધરાવતા રાજ્ય, પંજાબમાં માત્ર ત્રણ ટકા લોકો જ જ્ઞાતિબહાર પરણે છે.

વિદુષી સમાજવિજ્ઞાની ગેલ ઓમવેટે આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોની વાસ્તવિકતા પોતાના ગામના ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ કરી હતી. હજુ ગયે વરસે જ વિદેહ થયેલાં, અમેરિકી મૂળના ઓમવેટ ભારતની નાગરિકતા મેળવી મહારાષ્ટ્રના પૂણેથી આશરે દોઢસો કિલોમીટરના અંતરે આવેલા કાસેગાંવમાં રહેતાં હતાં. ગામની વસ્તી પંદરેક હજારની છે. વિકસિત અને દેખાવે શહેરી કાસેગાંવ દેશના અન્ય ગામોની તુલનાએ પ્રગતિશીલ પરંપરાઓના ગામ તરીકે જાણીતુ છે. કાસેગાંવમાં છેલ્લા ૫૦ વરસોમાં ૩૦ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો થયાંનું ગેલ ઓમવેટ ખાતરીપૂર્વક નોંધે છે. ૩૦ પૈકીના ૨૦ દંપતી ગામમાં જ રહે છે. આ હકીકતનું વિષ્લેષણ કરતાં ઓમવેટ લખે છે, “પચાસ વરસમાં ત્રીસ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો, ટકાવારીની દૃષ્ટિએ એક ટકાનો દસમો ભાગ થાય. ૧૫,૦૦૦ની વસ્તીના ગામમાં ૫૦ વરસમાં ૩૦ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો એટલે ૦.૦૦૧૩૩ ટકા થાય.”

આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોમાં ગામડાં અને શહેરો વચ્ચે ખાસ ભેદ નથી. દેશમાં કુલ ૫.૩૪ ટકા આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો થાય છે. તેમાં શહેરોમાં ૫.૩૭ ટકા અને ગામડાંઓમાં તેનાથી સહેજ જ ઓછા ૫.૩૨ ટકા આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો થાય છે. વિકાસશીલ સમાજ અધ્યયન કેન્દ્રનું ૨૦૦૪ની રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીનું એક સર્વેક્ષણ નોંધે છે કે ૬૦ ટકા ઉત્તરદાતાઓ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો પર પ્રતિબંધ ઇચ્છતા હતા. ૪૭ ટકા શહેરી ભારતીયો પણ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોના પ્રતિબંધની તરફેણમાં હતા. અમેરિકી રિસર્ચ સંસ્થા ‘પ્યૂ રિસર્ચ સેન્ટર’નો તાજેતરનો એક વ્યાપક સર્વે જણાવે છે કે ૬૪ ટકા ભારતીયો મહિલાઓને આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો કરતી રોકવી જોઈએ તેમ માને છે. તો ૬૨ ટકા ભારતીયો માને છે કે પુરુષોએ આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોથી દૂર રહેવું જોઈએ.

જો કોઈ યુવક-યુવતી રાજીખુશીથી પરસ્પર પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે જ્ઞાતિને બાજુએ હડસેલી પ્રેમ કે લગ્ન કરે, તો તેનો અંજામ ક્રૂર હત્યામાં આવતો હોવાનું અવારનવાર જોવા-વાંચવા મળે છે. કહેવાતી નીચલી જ્ઞાતિમાં લગ્નથી ઉપલી જ્ઞાતિમાં જ્ઞાતિગુમાન જાગી ઊઠે છે અને ઑનર કિલિંગ થાય છે. લોકસભા પ્રશ્નના જવાબમાં રજૂ થયેલ માહિતી મુજબ ૨૦૧૭થી ૨૦૧૯ દરમિયાન દેશમાં ઑનર કિલિંગની ૧૪૫ ઘટનાઓ બની હતી. સૌથી વધુ ઝારખંડમાં ૫૦ હત્યાઓ ઑનર કિલિંગના નામે થઈ હતી.

મહારાષ્ટ્રના કોલ્હાપુરના પ્રગતિશીલ રાજા શાહૂ મહારાજે છેક ૧૯૧૩(૧૨-૦૭-૧૯૧૩)માં પોતાના રાજ્યમાં જ્ઞાતિબહાર થતા લગ્નોને કાયદેસર ઠેરવતો નિયમ કર્યો હતો. ડૉ. આંબેડકરે ૧૯૩૬માં લાહોરના ‘જાતપાત તોડક મંડળ’ના અધિવેશન માટે તૈયાર કરેલ વ્યાખ્યાન’ એનિહિલેશન ઓફ કાસ્ટ” (જાતિ નિર્મૂલન)માં જ્ઞાતિ પ્રથા નાબૂદીના જે ઉપાયો ચીંધ્યા હતા તેમાં આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોને સૌથી વધુ મહત્ત્વના માન્યા હતા. ડૉ.આંબેડકરે કહ્યું હતું “મને ખાતરી થઈ ચૂકી છે કે આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો જ જ્ઞાતિના નિકંદનનો સાચો ઉપાય છે. એકલું લોહીનું મિશ્રણ જ સગાંસ્વજન હોવાની લાગણી સર્જી શકે છે. અને જ્યાં સુધી આ સગપણની ભાવના, સગાં હોવાની ભાવના સર્વોપરી નહિ બને ત્યાં સુધી જ્ઞાતિએ સર્જેલી અલગતાની ભાવના, પરાયા હોવાની ભાવના નાશ પામશે નહીં”. અસ્પૃશ્યતાને હિંદુ ધર્મનું કલંક માનતા ગાંધીજી આભડછેટ નાબૂદી માટે આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોને અસરકારક હથિયાર ગણતા હતા. એટલું જ નહીં, તેઓ એવાં જ લગ્નોમાં હાજર રહેતા હતા, જેમાં એક પાત્ર કહેવાતા અસ્પૃશ્ય સમાજનું હોય.

દેશમાં આજે જે પાંચેક ટકા આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો થાય છે, તેમાં પુરુષની જ્ઞાતિ જ પત્ની–બાળકોને મળે છે. જો બેમાંથી એક પાત્ર ઉપલી જ્ઞાતિનું અને બળુકું હોય તો સંતાનોને ઉપલી જ્ઞાતિ મળે છે, પરંતુ તેનાથી જ્ઞાતિ તૂટતી નથી. આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો, તેને કારણે મિશ્ર લોહી અને સરવાળે જ્ઞાતિનો ખાતમો હાલના આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોથી શક્ય બનતાં નથી.

“હવે નાતજાત જેવું કશું રહ્યું નથી. ચૂંટણીમાં મીડિયાવાળા જ જ્ઞાતિનું સ્મરણ કરાવે છે.” એવું માનનારો દેશમાં એક મોટો વર્ગ છે, પરંતુ ભારતમાં આંતરજ્ઞાતીય લગ્નોનું નહિવત્‌ પ્રમાણ નાતજાત ખતમ થઈ ગયાનું કહેનારને પડકારે છે. અને ભારતમાં જ્ઞાતિ જડબેસલાક અને હાજરાહાજૂર છે તે સ્વીકારવા મજબૂર કરે છે.      

E-mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 07 

પ્રિય ગંગુબાઈ,

તું મજામાં નથી, હું જાણું છું. મજામાં ન રહીને મજામાં રહેવાનો તારો આ સ્વભાવ … હું કાલે બરાબર પારખી ગઈ, જ્યારે મેં તને કાલે પરદા પર જોઈ. મારે માટે તું કોઈ લેખકના પુસ્તકના એક પ્રકરણની વાત નથી. તું જીવંત છો અને કદાચ સદાકાળ જીવંત રહીશ … ક્યારેક તું મારી આસપાસ પસાર પણ થઈ જતી હોય, તો પણ મને ક્યાં ખબર પડે છે કે તું મારી પાસેથી પસાર થઈ ગઈ? હું તો બસ તારી સાથે વાત કરવાની તક શોધી રહી હતી, તને મળવા ઇચ્છતી હતી અને હજી ઇચ્છું છું … પણ તું મને ક્યાં મળીશ? તું થોડી મારા જેવી વ્યક્તિથી થોડી જુદી દેખાય છે? તારી અંધારી એ ગલીઓની વાતો સાંભળી છે, એ વિશે વાંચ્યું છે, ફિલ્મો જોઈ છે … પણ તો ય તારા સુધી હું હજી કેમ પહોંચી નથી શકતી! કદાચ મારામાં હિંમત પણ નથી તારી એ ગલીઓમાં પગ મૂકવાની .. મને તો આદત છે લાલ, ગુલાબી, કેસરી, સફેદ ગુલાબ જોવાની .. કાળા ગુલાબને તો ક્યાંથી જોઈ શકું? આ ગુલાબ જેવી તને મળવામાં એક દિગ્દર્શક નિમિત્ત બન્યો એટલે વળી સારું થયું .. અને હું કાગળ લખવા બેઠી.

જો, તું ઇતિહાસનાં પાનાંઓ પરથી આજે આ રીતે મારા મનમાં સ્થાન પામી છે … એટલે રખે માનતી કે આપણા(?) સમાજમાં તને સ્થાન … જો હું તો તને મારી અગંત માનું એટલે સાચું કહું, શરમ છોડીને કહું … કે જે આપણો ભારત દેશ છે તેમાં તું ક્યાં નથી! એક બે વાતો કરીએ. તેં ઉઠાવેલા સવાલોએ મને વિચારતી કરી મૂકી .. જો તારો બહુ વખત નહી લઉં .. તને અમારા જેવા ભણેલાઓ પાસેથી શી આશા છે તે જાણું છું. અને તેથી જ તો તારો વખત ના બગડે અને મારી વાત કહેવાઈ જાય એટલે આ કાગળ લખું છું. તેં વાત કરી તમારા સંતાનોનાં શિક્ષણની … તો સાંભળ .. અમારા ગુજરાતનું વલણ ખાસ કહું ને તો અમે ગુજરાતીઓ અમારી માતૃભાષામાં બાળકને ન ભણાવવામાં માનીએ .. સાંભળ તો ખરી … એક કારણ એમાં એ પણ ખરું કે આપણાં બાળકો પછાત વર્ગનાં બાળકો સાથે ભણે એ સારું ના લાગે … ત્યાં હું તને કેમ ઠાલું આશ્વાસન આપું, કહે જોઈએ? તું કહે તારાં સંતાનો અમારાં બાળકો સાથે ભણે … સ્વીકૃતિ મળે? તું જ કહે. આવું પાછું બધે ય હોં … એ વાત તને ગળે ઉતરે છે?

તારી વાતોમાં મને નર્મદના સુધારાનો અવાજ સંભળાય છે. કહે છે કે ગુજરાતી સાહિત્યમાં હાલ અનુઆધુનિક યુગ ચાલે છે, પણ આ બધું તારે સાચું નહી માનવું … હા, હા, ખબર છે તને ને સાહિત્યને શું લાગે વળગે? લાગે વળગે છે, ગંગુ … તું જ્યારે કાગળ લખી આપતી હતી’ને તારી બહેનપણી માટે .. ત્યારે મેં કોઈ કાચી ઉમરની દીકરીમાં પત્રલેખા ભાળી’તી .. સાહિત્યરસિક … તું હોત જ; જો એ ગલીઓમાં તું ના હોત. તું સમસંવેદનશીલ ખરી ને? હા .. હા .. ભૂલી ગઈ તું કૉલેજ નથી ગઈ .. નથી જઈ શકી … આ બધું આવે લખવામાં, વાંચવામાં, સમજવામાં (?) .. હા, તો આ સમભાવ દાખવીને કહેવા એ માંગું છું કે અમે તારા પરથી બનતી ફિલ્મો જોઈશું, તારા પર લખાયેલી નવલકથા વાંચીશું, આંખમાં પાણી ભરીશું..પણ .. .અમારાથી તને ન્યાય નહીં થાય … તું જે સમાજને જાણે છે, તે કેટલો દંભી અને નિર્વીર્ય છે જાણે છે? ક્યાંથી જાણે? તું તારી ગલીઓમાં ગૂંચવાયેલી છે તે? તારું શરીર પહેલીવાર વિખેરાય છે, ત્યારે હું ય વિખેરાઉં છું, ગંગુ … પણ તું જાણે છે, દરરોજ કોઈને કોઈ જગ્યાએ શરીરની જેમ કોઈને કોઈ પીડિત અને શોષિતનો આત્મા હણાય છે? એ માત્ર તારી જેમ એક નામથી ઓળખાતી નથી. બસ, આટલો ફરક છે. દેહ અને આત્માને તું જુદા કેમ ગણી શકે? તારી ન્યાયની અપેક્ષા યોગ્ય, પણ તું કઈ જગ્યાએ માંગણી કરે છે તે તો જરા જો. આના કરતાં કોઈ પથ્થર આગળ … જો એમાં એવું છે ને કે એને કોઈ સમાજ, રિવાજ, નિયમો, સ્ટેટસ  વગેરે નહીં નડે .. અને તારી વાતથી એ પીગળી શકે એની મને ખાતરી છે … જો હું પીગળી ને?

તું ખરેખર સફેદ રંગમાં શોભી ઊઠે છે … પવિત્ર તું … તારું મન … પારદર્શક … તારા વિચારો … તું બોલી શકે. ‘હાશ’ કેવી થતી હશે ને તને? તું એકાકી … હારીને બીજાનો ઉદ્ધાર કરવાનો રસ્તો અપનાવનાર. ધારે તો તું જઈ શકતી હતી કોઈની સાથે તારું ઘર વસાવી દૂર … તું ના ગઈ … તેં ધરી દીધું  સઘળું … ક્યારે ય ના વિચારેલો, ન ધારેલો પ્રેમ મળ્યો; તેમ છતાં તું ન ગઈ … આ સવાલો ઉઠાવવા. ‘એ લોકો’નું – બધાનું ભલું કરવા. ગંગુ, સાંભળે છે? આ મારી વાંઝણી વાતો … તું પરદે કોઈ વડે વ્યથાઓનો લોક ખુલ્લો મૂકી ચાલી, પણ હું સમભાગી બનવા ઇચ્છું છું … તારા દર્દમાંથી તને બહાર લાવીશ, લાવવા પ્રયત્ન કરીશ. પ્રયત્ન કરીશ … જો ને, આ પ્રયત્ન શરૂ પણ કર્યો … આપણે સફળ થઈશું, ગંગુ … સફળ … તારા એ કાળા ગુલાબનો બગીચો અને એના ગમતાં, પોતાના રંગો આપવા તને મારા સમાજમાંથી ચોખ્ખું જળ જોઈશે ને? તું એ સમાજ પસેથી ઇચ્છે છે ને? ચાલ, હું તારી સાથે છું. જો તારા દ્વારે કોઈ અણધારી ક્ષણે બારણું ખખડે જોરથી .. તો દર વખતે તારો ગ્રાહક ન પણ હોય … કદાચ હું પહોચીશ … તારે દ્વારે, અને ગંગુ, ત્યારે આપણે સાથે મળીને થઈશું રંગ …. રંગ … તેમ છતાં … ગંગાનાં જલ જેવા …. પારદર્શી … બેરંગ છતાં …. રંગીન!

તારી જ સંવેદનભાગી ગંગુ

Email : cbchaitub@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 12 

ગુરુવારની મારી કોલમમાં ‘ધ કાશ્મીર ફાઈલ્સ’ ફિલ્મ વિશેના વિવાદને લઈને ત્રણ મુદ્દા ઉપસ્થિત કર્યા હતા. પહેલો એ કે કાશ્મીરમાં કેટલાક કાશ્મીરી મુસલમાનોએ હિંદુ પંડિતો સાથે અન્યાય અને અત્યાચાર કર્યા હતા, તો ૨૦૦૨માં ગુજરાતમાં કેટલાક ગુજરાતી હિંદુઓએ મુસલમાનો સાથે શું પ્રેમ કર્યો હતો? એ બે ઘટનાઓ વચ્ચે તસુભાર પણ ફરક નથી. એક વાત ઉમેરવી જોઈએ કે બન્ને સ્થળે “કેટલાક” મુસલમાનોએ અને “કેટલાક” હિંદુઓએ શરમજનક કૃત્ય કર્યાં હતાં અને “કેટલાક” મુસલમાનો અને “કેટલાક” હિંદુઓએ લજ્જાસ્પદ ઘટનાઓને મૂક સમર્થન આપ્યું હતું. બધાએ નહીં, કેટલાકે. નીચ કૃત્ય કરવા માટે જો કેટલાક હિંદુઓ પાસે કારણ છે તો કેટલાક મુસલમાનો પાસે પણ છે. બીજો મુદ્દો એ કે માનવીની ચિત્તવૃત્તિ અકળ હોય છે. વખત આવ્યે અને મોકો મળ્યે આપણે જેને આદરણીય વ્યક્તિ સમજતા હતા એ વ્યક્તિ રાક્ષસ જેવો વ્યવહાર કરતી જોવા મળે છે. ભારતનાં વિભાજન વખતે અનેક લોકોને આવો અનુભવ થયો હતો. અને ત્રીજો મુદ્દો એ ઉપસ્થિત કર્યો હતો કે સંકટનો લાભ માત્ર વિધર્મી નથી લેતો, સધર્મી પણ લેતો હોય છે. આ ઉપરાંત સગો ભાઈ પણ સંકટ સમયે હાથ છોડીને ભાગી જતો હોય છે. હિંદુ-હિંદુ ભાઈ ભાઈ અને મુસલમાન મુસલમાન ભાઈ ભાઈ એ ભાવ નથી, રાજકારણ છે. નર્યું રાજકારણ. ફાયદો થાય માટે ભાઈ ભાઈ અને ફાયદો થાય ત્યાં સુધી ભાઈ ભાઈ.

આ ત્રણ માંથી પહેલો મુદ્દો નક્કર વાસ્તવિકતા છે અને પછીના બે મુદ્દા સનાતન સત્ય છે. હવે આગળ …

દેશમાં છેલ્લા આઠ વરસથી ભડવીરોની સરકાર છે અને એમાં પણ હિંદુહિતની વાત આવે ત્યારે તો કપરાં ચઢાણ હોય તો પણ ચઢી જવા તત્પર શાસકો છે. આ ઉપરાંત હિંદુહિત માટે જાન કુરબાન કરતા અચકાય નહીં એવા હિન્દુત્વવાદી સ્વયંસેવકો છે. એ પણ થોડાઘણા નહીં, લાખોની સંખ્યામાં. આઝાદી માટેની લડત વખતે તેમણે એટલા માટે કુરબાની નહોતી આપી કે ભવિષ્યમાં વખત આવ્યે મુસલમાનોની દાદાગીરી રોકવા કુરબાની આપી શકાય. હવે વખત આવી ગયો છે. આ હું નથી કહેતો, એ લોકો જ કહે છે. તેમના દાવા મુજબ હિંદુ રાષ્ટ્રની સ્થાપના કરવા માટે કુરબાન થવાનો સમય આવી પૂગ્યો છે.

હવે એક સાધારણ પ્રશ્નનો જવાબ આપો કે દેશમાં ૫૬ ઈંચની છાતી ધરાવતા નરેન્દ્ર મોદીની સરકાર રચાયા પછી કેટલા પંડિતો કાશ્મીરની ખીણમાં પોતાના વતન પાછા ફર્યા? જવાબ છે, એક પણ નહીં. અને નથી ફર્યા તો શા માટે નથી ફર્યા? શા માટે હિંદુ રાષ્ટ્રને વરેલા શાસકો પંડિતોને સમજાવી નથી શકતા કે ખીણમાં પોતાને વતન પાછા ફરો અમે બેઠા છીએ. કોઈ તમારો વાળ પણ વાંકો નહીં કરી શકે. આઠ વરસના ભડવીરોના શાસન પછી પણ તેઓ પંડિતોને ભયમુક્ત નથી કરી શક્યા! ઊલટું જે થોડા પંડિતો ખીણમાં હતા એ પણ આ આઠ વરસ દરમ્યાન અને એમાં પણ ખાસ કરીને ૨૦૧૯માં જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં બંધારણીય સુધારા કર્યા પછી ખીણ છોડીને જતા રહ્યા છે. આઠ વરસ દરમ્યાન ખીણમાં પંડિતોની સંખ્યામાં વધારો નથી થયો, ઘટાડો જ થયો છે. શા માટે? શા માટે પંડિતો ભયમુક્ત નથી અને શાસકો તેમને ભયમુક્ત કરાવી શકતા નથી?

બીજો એવો જ એક સાધારણ સવાલ. કેટલા દેશપ્રેમીઓ અથવા હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીઓ કાશ્મીરમાં જઇને કારોબાર કરવા અને વસવા આગળ આવ્યા છે? કાશ્મીરનો ખાસ દરજ્જો છીનવી લઈને ધગધગતા હિંદુ રાષ્ટ્રવાદી હિંદુઓ માટે સરકારે વસવાટની સુવિધા કરી આપી છે. આખરે કાશ્મીરની ખીણમાં વસ્તીનું પ્રમાણ બદલાશે નહીં ત્યાં સુધી કાશ્મીર હિંદુ કાશ્મીર બનવાનું નથી. કાશ્મીર તો હિંદુ ભારતનો મુગટ છે અને મુગટ બચાવવા આગળપાછળ વિચારવાનું હોય! આ પ્રશ્નનો પણ જવાબ છે; એક પણ નહીં. જગતના ઇતિહાસનું એક ક્રૂર પ્રકરણ એમ કહે છે કે જે પ્રદેશમાં લાભ દેખાય એ પ્રદેશને કબજે કરવા શાસકો બહારથી ગરીબ-ગુરબાંઓને ત્યાં વસવાટ કરવા ધકેલે છે. પરાણે અથવા તેમની મજબૂરીનો લાભ લઈને. આ દ્વારા લોકવસ્તીનું પ્રમાણ અને સંતુલન બદલાય છે અને ધીરેધીરે સ્થાનિક પ્રજા બહુમતી ગુમાવે છે. એ લાચાર લોકો ઘેટાંબકરાંની જેમ વધેરાય તો કશો ફરક પડતો નથી. ધે આર ચિલ્ડ્રન ઑફ અ લેસર ગૉડ. કાયમ આમ થતું આવ્યું છે, આ કોઈ નવી વાત નથી. કાળા ગુલામોને અને ભારતના ગિરમીટિયાઓને વહાણમાં ભરીભરીને અજાણ્યા પ્રદેશોને કબજે કરવા મોકલવામાં આવતા હતા. બાકી જે લોકો ઇતિહાસ વાગોળે છે, રડે છે, રડાવે છે, છાતી પીટે છે, લલકારે છે એ પોતે કુરબાન થવા જતા નથી. તેઓ રડી-રડાવીને “બીજાઓ” દ્વારા પ્રદેશ કબજે કરવાની ભૂમિકા બનાવે છે. ‘ધ કાશ્મીર ફાઈલ્સ’ આ હેતુ માટે બનાવવામાં આવેલી ફિલ્મ છે.

અહીં ઇઝરાયેલની સ્થાપના ટાણે થયેલી ચર્ચાની યાદ આવે છે. યહૂદીઓ માટે ઇઝરાયેલની સ્થાપનાને ગાંધીજીએ ટેકો આપવો જોઈએ એવી યહૂદી નેતાઓએ માગણી કરી હતી. ગાંધીજીએ ત્યારે કહ્યું હતું કે પેલેસ્ટાઇન યહૂદીઓનું મૂળ વતન છે એ વાત સાચી, પણ ઝૂરાપો કઈ વાતનો છે? વતન માટેનો કે ધર્મ માટેનો? ધર્મ તો તમારી પાસે છે જ અને જો વતન માટેનો ઝૂરાપો હોય તો પેલેસ્ટેનિયન બનીને પેલેસ્ટાઇનમાં જઇને વસો, ધર્મને પાછળ રાખો. અનુબંધ પેલેસ્ટેનિયન હોવાનો વિક્સાવશો તો એક દિવસ બનશે કે પેલેસ્ટેનિયન મુસ્લિમ ધીરે ધીરે પેલેસ્ટેનિયન યહૂદીને સ્વીકારશે. પણ યહૂદી નેતાઓને તો યહૂદી બની રહીને અને તેને પહેલી ઓળખ બનાવી રાખીને ઇઝરાયેલ સ્થાપવું હતું, જેનો ગાંધીજીએ વિરોધ કર્યો હતો. આજે ઇઝરાયેલ જો ટકી રહ્યું છે તો લશ્કરના ભરોસે ટકી રહ્યું છે, પ્રજાકીય પ્રયાસ દ્વારા નહીં. જેમ બિલ્ડરના બાઉંસર બિલ્ડરની જમીનનું રક્ષણ કરે એમ. આને શું રાષ્ટ્ર કહેશો?

એક વાર એક ઇઝરાયેલી સમાજશાસ્ત્રીને મળવાનું બન્યું હતું. આ લગભગ ૩૫-૪૦ વરસ જૂની વાત છે. મેં તેમને પૂછ્યું કે દુનિયાભરમાંથી યહૂદીઓ ઇઝરાયેલમાં વસવા આવે છે ત્યારે તેમને કઈ રીતે વસાવવામાં આવે છે? સેટલમેન્ટ પોલિસી કેવી છે? એમાં ભેદભાવ કરવામાં આવે છે ખરો? જેમ કે યુરોપમાંથી આવેલા યહૂદીઓને અંદરના ભાગમાં વસાવવામાં આવે અને એશિયા અને આફ્રિકાના ગરીબ દેશોમાંથી આવેલા ગરીબ યહૂદીઓને પેલેસ્ટાઇનના આરબો સાથે સતત અથડામણોનો સામનો કરવો પડે એવા ભાગોળના સરહદી વિસ્તારમાં વસાવવામાં આવે એવું બને છે ખરું? એ ભાઈએ શરમાઈને કબૂલ કર્યું હતું કે એકદમ ધ્યાનમાં ન આવે એ રીતે આવું બની રહ્યું છે. હમણાં કહ્યું એમ ગરીબ માણસનો ખપ અસ્મિતાના રાજકીય એજન્ડાને લાગુ કરવા માટે હોય છે, પછી ભલે એ આપણા પોતાના ધર્મનો અનુયાયી હોય. એજન્ડાનો લાભ તો એ લે છે જે એને લાગુ કરે છે. એ પોતે ક્યારે ય જોખમ ઉઠાવતા નથી, શહીદી તો બહુ દૂરની વાત છે. ઇઝરાયેલ રાષ્ટ્ર અને કાશ્મીર રાજ્ય બન્ને લશ્કર દ્વારા સંભાળી રાખવામાં આવતા ગૅરિસન સ્ટેટ છે.

જે સલાહ ગાંધીજીએ યહૂદી નેતાઓને આપી હતી એ કાશ્મીરના પંડિતોને પણ લાગુ પડે છે. ઝૂરાપો કઈ વાતનો છે? માદરે વતનનો કે હિંદુ હોવાનો? કશ્મીરી મુસલમાન કશ્મીરી હિંદુને એક દિવસ સ્વીકારશે, પણ હિંદુ કાશ્મીરીને નહીં સ્વીકારે.

બીજો મુદ્દો એ છે કે નિદાન તો કર્યું ઈલાજનું શું? જો કોઈ ઈલાજ ન હોય, અથવા ઈલાજ લાગુ કરી શકાય એમ ન હોય તો રોક્કળ કરવાનો અને છાતી પીટવાનો શો અર્થ? તમને ખબર છે? હિંદુઓને જેટલું નુકસાન અંગ્રેજો અને યુરોપિયનોએ પહોંચાડ્યું છે એટલું મુસલમાનોએ નથી પહોંચાડ્યું. આક્રમણકારી મુસલમાનોએ કાયમ માટે ભારતને પોતાનાં વતન તરીકે સ્વીકાર્યું હતું, તેઓ નફો અને ભારત ઉપરના કબજાનો લાભ પોતાને વતન નહોતા મોકલતા. તેમણે ભારતની કૃષિવ્યવસ્થાને બદલીને દેશની ગ્રામવ્યવસ્થા તેમ જ સમાજવ્યવસ્થાને બદલી નાખ્યાં. જે પ્રજાએ ભારતને ક્યારે ય પોતાનું વતન નહોતું માન્યું એ પ્રજાએ છેક નીચે સુધી અંતરિયાળ ભારતમાં ગામડાં અને જંગલ સુધી પહોંચીને કુઠારાઘાત કર્યો હતો. મુસલમાનોએ તો આવું કશું નહોતું કર્યું! તેમણે આપણી ભાષા બદલી નાખી, પહેરવેશ બદલી નાખ્યો, શિક્ષણ બદલી નાખ્યું, વિચાર બદલી નાખ્યાં એમ શું નથી બદલ્યું. ઉપરથી ચાર ચીજ કરી. એક પ્રજા પ્રજા વચ્ચે વિખવાદ પેદા કર્યો. બે, પ્રજાની અંદર લઘુતાગ્રંથિ પેદા કરી. ત્રણ ૧૮૫૭ના વિદ્રોહ પછી પ્રજાનો આત્મવિશ્વાસ જ ખતમ કરી નાખ્યો અને પ્રજાને ભયભીત કરી મૂકી. હિંદુ અને મુસલમાન બન્નેને એમ લાગવા માંડ્યું હતું કે અંગ્રેજો અને યુરોપિયનો અસાધારણ શક્તિશાળી અજેય પ્રજા છે. યાવદચન્દ્ર દીવાકરો આપણે અંગ્રેજોને માલિક તરીકે સ્વીકારી લીધા હતા. અને ચાર, ભારતને આર્થિક રીતે એટલું કંગાળ કરી મુક્યું હતું કે ભાગ્યે જ કોઈ દાયકો ભૂખમરા (ફેમીન) વિના જતો હતો. આ સિવાય મિશનરીઓએ મોટા પ્રમાણમાં ધર્માંતરણ કરાવ્યાં. લગભગ આખું ઇશાન ભારત અને જંગલોમાં વસ્તી પ્રજા ખ્રિસ્તી છે. આની સામે મુસલમાનોએ હિંદુઓનું કરેલું કહેવાતું અહિત કોઈ વિસાતમાં નથી.

પણ તમે કોઈ હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીને જોયો જે ખ્રિસ્તી યુરોપિયનોના અત્યાચાર અને અન્યાયને યાદ કરીને રડતો હોય કે છાતી પીટતો હોય! કેમ કોઈ અગ્નિહોત્રી ફિલ્મ બનાવવા આગળ નથી આવતો? કેમ તેમના અત્યાચાર અને અન્યાયના ઇતિહાસને વાગોળવામાં નથી આવતો? અંગ્રેજો સાથેનો ઇતિહાસ તો સાચો છે જ્યારે મુસલમાનો વિષે તો ખાસ કાલ્પનિક ઇતિહાસ લખવામાં આવે છે. જેણે હિંદુઓને વધારે નુકસાન પહોંચાડ્યું એના વિષે વાત પણ કરવામાં નથી આવતી અને જેમણે તુલનામાં હિંદુઓનું ખાસ બગાડ્યું એના વિષે ચોવીસે કલાક પ્રજાને ડરાવવા અને રડાવવામાં આવે છે.

કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. પાડોશમાં મુસલમાન વસે છે, અંગ્રેજ કે યુરોપિયન નહીં. જો અંગ્રેજોએ ભારતને વતન તરીકે સ્વીકાર્યું હોત અને પાડોશમાં રહેતો હોત તો તેનો મુસલમાનની જેમ જ ઉપયોગ કરત, પણ એ તો જતો રહ્યો, તો શું કામનો? પાડોશીનો ડર બતાવી શકાય, પાડોશીનાં કુકર્મો યાદ કરીને અને ન જડે તો પેદા કરીને રડાવી શકાય, છાતી કૂટી અને કુટાવી શકાય, પણ જે જતો રહ્યો એ શું કામનો? તો ખપ પાડોશીનો છે, ધર્મનો નથી.

પણ મોહનદાસ ગાંધી એક નોખી માટીનો નીકળ્યો. તેમણે ભારતની પ્રજાને અંગ્રેજોના કુકર્મો યાદ કરાવી કરાવીને ડરાવવા અને રડાવવાની જ્ગ્યાએ ઈલાજ શોધ્યા. પ્રજાની અંદર આત્મવિશ્વાસ પેદા કર્યો. તેમની અંદરનો ભય દૂર કર્યો. ભારતના વિભાજન વખતે જ્યારે કત્લેઆમ ચાલતી હતી ત્યારે મૃદુલા સારાભાઈ, કમળાબહેન પટેલ, સુશીલા નાયર જેવી મહિલાઓને હોમાઈ જવા અત્યારના પાકિસ્તાનના પંજાબમાં મોકલી હતી. જ્યારે ભદ્રવર્ગના લોકો પોતાનાને છોડીને નાસી જતા હતા, વિશ્વાસઘાત કરતા હતા ત્યારે આ બહાદુર મહિલાઓએ ડગ્યા વિના મોરચો સંભાળ્યો હતો. તેમણે રડતા નહોતું શીખવ્યું, ખપી જતાં શીખવ્યું હતું. અંગ્રેજો ભારતની પ્રજાને અંદરોઅંદર લડાવતા હતા તો તેના ઈલાજરૂપે ગાંધીજીએ પ્રજાકીય એકતા સ્થાપવા પ્રયાસ કર્યા હતા. અંગ્રેજોએ ભારતના અર્થતંત્રને ખતમ કરી નાખ્યું તો ગાંધીજીએ તેનો ઈલાજ બતાવતા ખાદી, ગ્રામોદ્યોગ, સ્વદેશીભાવના અને વિદેશી માલના બહિષ્કારના કાર્યક્રમો લાગુ કર્યા હતા. ગાંધીજીએ અંગ્રેજી સામે ભારતીય ભાષાઓનું ગૌરવ વધાર્યું હતું.

ગાંધીજીનું સમગ્ર જીવન જોઈ જાઓ, એમાં ઈલાજ વિનાનો ઊહાપોહ જોવા નહીં મળે. ઈલાજ કોઈ વાતનો નહીં અને સતત પ્રજાને ડરાવતા રહેવું અને રડાવતા રહેવું એ પુરુષાર્થ છે? ગાંધીજીએ પુરુષાર્થી ભારતીય પેદા કર્યો હતો. અને માટે ગાંધી મરતો નથી અને મરવાનો નથી. હાય હાય આપણી સાથે કેવું થયું એમ કહીને છાતી કૂટનારો એ માણસ નહોતો.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 03 ઍપ્રિલ 2022