વાત, વાત ને વાત.
આખો દિવસ વાત.
પણ
આંખોને જે દેખાય છે તેની વાત કોણ કરશે ?
કાનને જે સંભળાય છે તેની વાત કોણ કરશે ?
હ્રદયના ધબકારા
ક્યારેક વધે છે
ને
ક્યારેક ચૂકાય છે,
તેની વાત કોણ કરશે ?
ડરના ડુંગર હેઠળ દબાયેલી
ખાલીખમ અન્નનળીઓ ને હોજરીઓની
વાત કોણ કરશે?
જીવવાની સલામતીને નામે
મરણતોલ ડંડા ને માર ખાતા,
ડૂસકાંઓથી ભીના થયેલા
હકડેઠઠ,
ગીચોગીચ,
શ્વાસ-ઉચ્છવાસની વાત કોણ કરશે?
રાજાશાહીથી ચાલી આવતી,
રોજેરોજ આ અપૂર્ણ વિરામ ને પૂર્ણવિરામની
વાત વચ્ચે
પ્રશ્નોના વિરામ વગરના
પ્રશ્નવિરામની વાત કોણ કરશે ?
અરેરે !
ઉદ્દગાર ચિહ્નની વાત કોણ કરશે?
ક્યારે કરશે?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020

ઓરિસ્સા, ઉત્તર પ્રદેશ, ઝારખંડ, છત્તીસગઢ, બિહાર વગેરે રાજ્યના સ્થળાંતરિત મજૂરોને આપણે  ગુજરાતીઓ પુરી-શાક-ખીચડી ખાઈએ તે ફાવે નહીં. નાનાં છોકરાં તો એકલી પુરી ખાય. આવું બહુ દિવસો સુધી વેઠવું મુશ્કેલ છે. વળી સુરત જેવા શહેરમાં ખાવાનું મળે તે જગ્યાએ જવા માટે વહેલા નીકળી જવું પડે અને ઘણી વાર તો ચાર-ચાર કલાક લાઇનમાં ઊભાં રહેવું પડે.

ખરેખર તો ઘઉં, ચોખા, મસાલા, તેલ, દાળની કરિયાણાની કીટ કરીને આપી દેવી જોઈએ કે જે પંદરેક દિવસ સુધી ચાલે. આવી કીટ એકાદ હજાર રૂ.ની થાય. લગભગ આઠ રાજ્યોની સરકારો પહોંચી ન વળે તો વિસ્તાર પ્રમાણે જવાબદારી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ અને દાતાઓને સોંપી દેવી જોઈએ. કૉન્ટ્રાકટર, ફેક્ટરીના માલિકો જેવા લોકોએ આગળ આવી આ કામમાં લાગી જવું જોઈએ.

સૌથી મહત્ત્વની વાત કે દરરોજ ખાવાનું બનાવવું, પૅક કરવું અને જઈને આપવું ઘણું જોખમકારક બને છે. ગુજરાત સરકારની અન્નબ્રહ્મ યોજનાના સર્વેમાં ઘણી ઊણપો છે.  તેમાં ઘઉં વધુ પ્રમાણમાં અને ચોખા ઓછા પ્રમાણમાં આપવામાં આવે છે. તમે અને હું આપણાં ઘરમાં છીએ. સાંજે ખાવાનું મળશે કે નહીં, તેની અનિશ્ચિતતા નથી અને લાઈનમાં ઊભાં રહીને અપમાનજનક રીતે ખાવાનું માગવાનું પણ આપણા ભાગમાં આવ્યું નથી. પણ એક દિવસ માટે આપણે બીજાં રાજ્યોથી આવેલા એક સ્થળાંતરિત મજૂર બની જોઈએ તો ખ્યાલ આવશે કે કેટલા ય દિવસો સુધી સરખું ખાવાનું ન મળે ત્યારે મનોસ્થિતિ કેવી થાય છે.

સ્થળાંતરિત લોકો બહાર રોડ પર આવે નહીં તેમ ઇચ્છતા હોઈએ તો તેમને વહેલી તકે રાશન કીટ આપવી જોઈએ. તેમાં આધાર કાર્ડ અથવા એમના રાજ્યમાં કે કાયમી વસવાટના સ્થળે એમનું કાર્ડ છે કે નહીં તે પણ ન જોવું જોઈએ. એવું નહીં થાય તો આવનારા દિવસોમાં આ સમુદાયમાં ભૂખમરો સર્જાય એવી ભયંકર સંભાવના છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020

અર્થતંત્ર તો ક્યારનું ય નાજુક સ્થિતિમાં હતું અને કોરોનાને કારણે રાહત મળી. હવે સહુ કોઈ કોરોનાનો વાંક કાઢી શકે અને લટકામાં રાહત પણ મેળવી શકે. અત્યારે દુનિયાભરમાં જે ચાલી રહ્યું છે તેમ જ જે રીતે સરકારે અને રિઝર્વ બૅન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ કેટલાંક પગલાં લેવાની ઘોષણા કરી છે, તેના પરથી સ્પષ્ટ લાગે છે કે હવે ભૂતકાળને ભૂલીને નવેસરથી શરૂઆત કરવી પડશે. આ તકલીફ લાંબી ચાલવાની છે. ચીન તો વુહાનને લૉક ડાઉન કરીને વિવિધ પગલાં દ્વારા આ વાઈરસને જેર કરી શક્યું. પરંતુ આપણા માટે તે મુશ્કેલ છે. પરીક્ષણની સુવિધાઓ વધે તો આપણે કદાચ વહેલા જાણી શકીએ.

નાણામંત્રીએ પૅકેજ જાહેર કરીને ગર્વ લીધો કે પ્રધાનમંત્રીની જાહેરાતના ૩૬ કલાકમાં જ તેમણે પૅકેજ તૈયાર કરી નાખ્યું. તેના વિશે એટલું બધું આવ્યું છે કે હું તેની વિગતમાં નથી જતો. એક જ બાબત નોંધવી છે કે રાબેતા મુજબ આ રૂ. ૧.૭૦ કરોડના પૅકેજનો કુલ સરવાળો અને તેનું બ્રેક અપ બંને જુદાં આવે છે. સાથે આ પૅકેજમાં તે માછીમારોને સદંતર ભૂલી ગયા જેમને અત્યારે દરિયો ખેડવાની મનાઈ કરવામાં આવી છે. તે બૅન્કના કર્મચારીઓ અને સ્થળાંતરિત મજદૂરોને પણ ભૂલી ગયા.

કોરોના કટોકટીની બીજી બાજુ

કૉર્પોરેટોએ તો ક્યારની વળતર અને ટેકાની માંગણી મૂકી દીધી. ફિક્કી, એસોચેમ સહિત તમામ મોટાં વેપારઉદ્યોગોનાં એસોસિયેશનોનાં સૂચનો લેવાયાં છે, પણ નાના કારખાનેદારો અને ઉત્પાદકોનાં નહીં. જો કે સરકાર જ્યારે મોટાં માથાંને વળતર આપશે ત્યારે તેમને પણ કંઈક તો ટૂકડો મળશે. લઘુ અને મધ્યમ ઉદ્યોગોને ખરેખર તો ટેકાની જરૂર છે. કારણ કે તે એવા ઉદ્યોગો છે જે રોજગારી પેદા કરી શકે છે, પરંતુ નોટબંધી પછી ખૂબ ખરાબ હાલતમાં આવી પડેલા છે.

તમામ લોકો એવી માગણી કરી રહ્યા છે કે જાહેર આરોગ્યના ક્ષેત્રમાં રોકાણ વધારવા સરકારે કંઈક કરવું રહ્યું. રૂ. પંદર હજાર કરોડ તો કંઈ જ ના કહેવાય. ખાનગી સંચાલકો માળખામાં કંઈ ખાસ વધારો નહીં કરે કારણ કે પાછળથી તે તેમને કંઈ કામ નહીં આવે. જો કે આ છ મહિનામાં તેઓ અઢળક નફો કમાવાના છે કારણ કે ખુદ સરકાર એવું કહે છે કે દેશમાં કુલ પથારીઓમાંથી ૬૪ ટકા ખાનગી હોસ્પિટલોમાં છે. બૅન્કો પણ તેમને હોંશે હોંશે લોન આપશે. વેપારીઓને અમુક સમય સુધી મુશ્કેલી વેઠવી પડશે. તેથી તેમને પણ સહાય મળવાની અપેક્ષા છે. ખેડૂતોને પણ સહાય મળશે, પછી ભલે તેમની જમીન ગીરવે મૂકાઈ ગઈ હોય. તેમને વધારાની ક્રૅડિટ પણ અપાશે. સેલ્ફ હેલ્પ ગ્રુપનાં બહેનોને પણ વધારે ક્રૅડિટ અપાશે, પછી ભલે તેમની પાસે રોકાણ કરીને વળતર મેળવવાનો કોઈ અવકાશ ન હોય. બેંકો પણ ખુશ થશે કે એન.પી.એ.ના નિયમો થોડા હળવા થશે અને ઉપરાંત અર્થતંત્રને બેઠું કરવા વધારે લોન આપવાની રહેશે. જાહેર સાહસોનું ખાનગીકરણ રોકાશે તો નહીં, પરંતુ ધીમું ચોક્કસ પડી જશે.

ખોટમાં રહેશે સ્થળાંતરિત મજદૂરો, માછીમારો, જેઓ પણ એક રીતે સ્થળાંતરિત જ ગણી શકાય અને ખેત મજદૂરો. તેઓ સહુથી વધુ અસરગ્રસ્ત છે. આશા કરીએ કે માધ્યમો તેમના સવાલ ઉઠાવે અને તેના કારણે તેમને કંઈક રાહત મળે.

બૅન્કના કર્મચારીઓ પર સહુથી વધુ દબાણ રહેવાનું છે કારણ કે તેમના માટે સોશિયલ ડિસ્ટન્સિંગ જાળવવું અઘરું છે. તેમને તો સરકારની યોજનાઓનો અમલ કરવાનો છે અને વધુ લોન આપવાની છે. યુવાન કર્મચારીઓ પર દબાણ સહુથી વધારે રહેવાનું. તેમાંનાં ઘણાં બધાં તો મા-બાપનાં એકનાં એક સંતાન હશે અને આવી પરિસ્થિતિઓથી ટેવાયેલાં નહીં હોય. તેમને કાઉન્સેલિંગ, ઈન્સેન્ટિવ, કામ અને અંગત જીવન વચ્ચે સમતુલા અને પ્રોત્સાહનની જરૂર પડશે.

અર્થતંત્રને બેઠું કરવાની મુખ્ય જવાબદારી બૅન્કો અને નાણાંકીય ક્ષેત્રો પર આવી પડવાની. તેમાં ય જાહેર ક્ષેત્રોની બૅન્કોએ અગ્રસર રહેવું પડશે. અત્યારે હવે સમય પાકી ગયો છે એ ચર્ચી લેવાનો કે આ બાબતનું કેવી રીતે સમાધાન કરી શકાશે. કાળજી રાખીએ કે તેમને કોરોનાની અસર ના થાય.  પરંતુ સરકાર અત્યારે જ પગલાં લઈ શકે, બેંકિંગ ક્ષેત્રમાં સુધારા પર પુનઃવિચાર કરે અને અર્થતંત્રને બેઠું કરે.

[લેખક ઓલ ઇન્ડિયા બૅન્ક ઓફિસર્સ કોન્ફેડરેશનના ભૂતપૂર્વ મહામંત્રી છે.]

અનુવાદઃ ભાવિક રાજા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020