ગાંધી-કથિત 'અહિંસા' શબ્દ સર્વગુણવાચી છે, ભલે નિર્બળતા સૂચવે છે, પણ સર્વથા વિધાયક છે, એથી પ્રગટતી બળવત્તાનો દુનિયામાં જોટો નથી
દરેક ડિસેમ્બરમાં છાપાંના પત્રકારો અને મીડિયા-પીપલ જીવનવ્યવહારનાં જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોમાં શું શું બન્યું તેનાં માંડી-ટીપીને સાર-સરવૈયાં કાઢી તેને સમાચારો રૂપે પ્રગટાવતા હોય છે. એથી ઝળહળતી સમાચાર-જ્યોત નાતાલ અને નૂતન વર્ષની રોશની વચ્ચે વિચારોને ઉત્તેજિત કરતી હોય છે. સારી વાત છે. એથી પ્રજાને જિવાતા જીવનનાં પ્લસ-માઈનસનો ખ્યાલ આવે છે; જરૂરી છે.
પણ વર્ષ ૨૦૧૮-ની કરુણ વીગત એ છે કે એ સમુપકારક સમાચાર-જ્યોતને ઝળહળતી રાખનારા વિશ્વના ૩૪ પત્રકારોને મારી નંખાયા છે – ગયા વર્ષની તુલનામાં ૮૯%નો વધારો ! કેટલીક હત્યાઓ આવી હતી : ફેબ્રુઆરીમાં, સ્લોવાકિયામાં, સંશોધક પત્રકારના ઘરમાં ગનમૅને ઘૂસીને તેની હત્યા કરેલી. ઍપ્રિલમાં, કાબુલમાં, પ્રેસ કૉર્પ્સને ટાર્ગેટ બનાવીને ISIS-ના સ્યુસાઈડ બૉમ્બરોએ ૯ જણાને એક જ હુમલામાં ઉડાવી દીધેલા. બગડેલા મગજના વાચકોથી દરેક છાપાએ ચેતવા જેવો બનાવ જૂનમાં મૅરિલૅન્ડમાં બનેલો. તેના 'કૅપિટલ ગૅઝેટ'-ના ન્યૂઝરૂમમાં કોઈ ખોફનાક વાચક પ્હૉંચી ગયેલો ને એણે સેલ્સ આસિસ્ટન્ટ સહિત ચાર પત્રકારોને ધરાશરણ કરી દીધેલા. ઑક્ટોબરમાં, 'વૉશિન્ગ્ટન પોસ્ટ'-ના સહયોગી સાઉદી-ઍક્ઝાઈલ જમાલ ખશોગીને ઈસ્તંબુલની કૉન્સ્યુલેટમાં સરકારનાં જ માણસોએ હણી નાખેલો. દેહના ટુકડે ટુકડા કરી નાખેલા. એ ટુકડાઓની છેક હવે ભાળ મળવા લાગી છે.
ઉપરાન્ત, વર્ષ ૨૦૧૮-માં વિશ્વના ૨૫૧ પત્રકારોને જૅલમાં ધકેલવામાં આવ્યા છે. ૧૯૯૨-થી ગણતાં, ભારતમાં ૪૭ પત્રકારોની હત્યા થઈ છે. આ વર્ષે, નવીન નિશ્ચલ (બિહાર) અને સુજાત બુખારી (કશ્મીર) મરાયા છે. સત્તામદાન્ધો એક જ વાત કરી રહ્યા છે – સામે પડનારાઓને ખતમ કરો ! અન્યાય અને કુકર્મોથી દૂષિત વાસ્તવિકતાઓને ખુલ્લી પાડનારાઓને જ નેસ્તનાબૂદ કરનારી આ સિતમખોરીનું શું કરીશું?
આમાં, સાહિત્યકારો તો, શું કરી શકે? મારા જેવા 'સાહિત્ય સાહિત્ય'-વાળાનું મન સુથારના મનની જેમ બાવળિયે લાગી જાય છે. મને થાય, પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિમાં બદલાવ લાવે એવી તાકાત મારા શબ્દોમાં છે ખરી? અને જો છે, તો હું એને સાર્થકપણે પ્રયોજતો હોઉં છું ખરો? શબ્દોને મારા સહપાન્થ વાર્તાકારો કવિઓ વિવેચકો કે અધ્યાપકો વિવેકપૂર્વક પ્રયોજે છે ખરા? કદાચ આપણા જ હાથે શબ્દોની પણ હત્યાઓ તો નથી થતી ને …
સિતમખોરી જેવી દર્દનાક ચીજો વિશે લખું ત્યારે મારાથી રમૂજ અને કટાક્ષ બેયમાં ઝબોળેલા શબ્દો રચાઈ જાય છે. જેમ કે, તમારા ધ્યાનમાં આવ્યો હશે, મારો 'સત્તામદાન્ધ' શબ્દ. સત્તાથી એને મદ ચડે, એથી અન્ધાપો આવે, પોતાથી થયેલાં અઘટિત કામો – ભવાડા કે કાણ્ડ – દેખાય નહીં, અને એને ઉઘાડાં પાડનારાઓ એનાથી સહેવાય નહીં. પત્રકારોને જૅલમાં નંખાયા અને હત્યાઓ થઇ એમાં એ અસહિષ્ણુતા સવિશેષે જવાબદાર હતી. લોકશાહીની કાખલી કૂટતા વૈશ્વિક રાજકારણમાંયે સત્તામદાન્ધોની અસહિષ્ણુતા એક ઝૅરીલા હથિયાર રૂપે સૅટ થઇ રહી છે.
ફોનના સ્ક્રીન પર નખ-આંગળાંનાં ચપચપારા કરતાં આત્મરત પ્રેમી જીવો 'મોસ્ટ ટૉલરન્ટ' કહેવાય છે.
સામ્પ્રતની એ સિતમખોરીના વ્યાપક સંદર્ભમાં કેટલાક શબ્દપ્રયોગોની નુક્તેચિની રજૂ કરું છું : સિતમખોરીનું સંગુપ્ત કારણ એ છે કે 'સહિષ્ણુતા' અથવા 'ટૉલરન્સ' શબ્દનો પ્રાણ ખતમ થવા માંડ્યો છે. સામાન્ય જનો પણ હવે સામાવાળાને ટૉલરેટ કરવા તૈયાર નથી. ઈ.ઍમ. ફૉર્સ્ટરે 'ટૉલરન્સ'-ને 'નૅગેટિવ વર્ચ્યુ' કહેલો. એમ કે, બીજાને સહી લેનારો મનુષ્ય નકારાત્મક ભાસે છે પણ એ સ્તો એનો ગુણ છે ! એ રાહે, ગાંધી-કથિત 'અહિંસા' શબ્દ મને સર્વગુણવાચી લાગ્યો છે. ભલે નિર્બળતા સૂચવે છે પણ સર્વથા વિધાયક છે. એથી પ્રગટતી બળવત્તાનો દુનિયામાં જોટો નથી. એમ તો, ફોનના સ્ક્રીન પર નખ-આંગળાંનાં નીરવ ચપચપારા કરનારાં આત્મરત પ્રેમીઓ 'મોસ્ટ ટૉલરન્ટ' કહેવાય છે. બાકી, આજે તો, સામા માણસનું દિલ દુખાય એવું બોલતાં કે કરતાં, કોઇ ખંચકાતું નથી. મનદુ:ખ પછીનાં શક્ય સમાધાન માટે ય લોકો ઉદાસીન થતા ચાલ્યા છે. 'ચાલશે, મારે હમણાં એમની શી જરૂર છે' – પ્રકારની મુડદાલ માનસિકતામાં સબડવાનું ઘણાને ગમવા લાગ્યું છે.
જાણે આપણે ઊંધે-માથે થઇ ગયેલી દુનિયામાં જીવીએ છીએ. બધું અવળું જ થઈ રહ્યું છે. અત્યારલગી નાની છોકરીને 'બેબી' કહેતા'તા. હવે પ્રિયજનો અને પતિ-પત્ની એકમેકને કશી વિચિત્રિત લાગણીથી 'બેબી' કહેવા લાગ્યાં છે. હોય કે ન હોય, 'હાય બેબી' બોલવાથી પળ માટે ય પ્રેમ પ્રગટતો હશે. 'નો બેબી, નૉટ લાઈક ધૅટ' બોલવાથી કોઇપણ જૂઠ પત્નીના ગળે ઊતરી જતું હશે. જો કે આ ઝડપી સમામાં લાગણીશીલ ઉદ્ગારોનું વજૂદ નથી રહ્યું. 'છોડો, એ તો સૅન્ટી થઇ ગયો છે' કહીને, ખાસ તો છોકરીઓ, એવા બાપડાને કાયમ માટે ડાબો કરી દે છે.
અમેરિકામાં, જો તમને વસ્તુઓ કે પરિસ્થિતિઓ અનુકૂળ ન લાગતી હોય, જો એને તમારે ઉડાવી દેવી હોય, તો બોલી દેવાનું -'આબ્રાકાડાબ્રા' ! આ, મને યાદ આવે છે, અમે નાનપણમાં 'અન્તરમન્તરછૂમન્તર' બોલતાં એના જેવું છે. કોઇને તમારો સ્વીકાર જ નથી કરવો, તમારી વાત ગમે તેટલી વાસ્તવિક હોય, પણ જો સાંભળવી જ નથી, તો એ કહી દેશે – આબ્રાકાડાબ્રા ! તમે ભલે તર્કપુર:સરનું કે લાગણીભર્યું બોલતા હોવ, તમે ભલે રૂડી રીતેભાતે સાચા હોવ – આબ્રાકાડાબ્રા !
ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના વર્તમાનનો ઇતિહાસ ઉકેલીશું તો એના ભવિષ્યનું ચિન્તન સારી પૅરે કરી શકાશે. વર્તમાનમાં કોઇના કે કશ્શાના ય અસ્તિત્વને આસાનીથી નકારી શકાય છે. 'લોકપ્રિય' અને 'વિદ્વદ્ પ્રિય' સંજ્ઞાઓને એકબીજાની દુશ્મન ગણતાં આપણે થાકતા જ નથી. લોકપ્રિય, વિદ્વાન હોઈ શકે અને વિદ્વાન, લોકપ્રિય હોઈ શકે એ ચોખ્ખી હકીકત ગળે ઊતરતી જ નથી. બે ઘાતક રસમો સૅટ થઇ છે : ખૂણે બેસીને કામ કરનારાને સમજવાની તકલીફ લેવી જ નહીં. એવી રીતે વર્તવું કે એ છે જ નહીં ! : આકર્ષક લેખનશૈલીથી વ્યાપક સંક્રમણ સાધનારાને હૉંકારો ભણવો જ નહીં બલકે 'એ તો છાપાળવો છે' કહીને એનો છેદ ઉડાવવો : વાર્તાકારને ઉતારી પાડવા કહી દેવાય છે, ‘પ .. ણ વાર્તા નથી બનતી'. કોઇપણ વિવેચક માટે કહી દેવાય છે, 'બહુ અઘરું લખે છે'. નીવડેલા સાહિત્યકારની વિરુદ્ધ ઍલફૅલ બોલનારો કે અઘટિત ટીકા લખી આપનારો રાતોરાત 'જ્ઞાની' ઠરે છે. જ્ઞાનપીઠ અને કે.કે. બિરલા જેવાં રાષ્ટ્રીય પારિતોષિકોથી વિભૂષિતોનાં ગૌરવ કરવાનો નૂતન તરીકો એ છે કે ઉજવણાં ન કરવાં ચૂપ રહેવું બલકે ખાનગીમાં બબડવું – 'બધું મૅનેજેબલ છે'. હવે, વિવેચકે 'વખાણિયું' લખ્યું હોય તો લેખક ઝટ આભાર માને છે. વિવેચકે 'ટીકાળુ' લખ્યું હોય તો લેખક ખાનગીમાં તેની ફજેતી કરે છે. ચાલાક વિવેચકો સમજી ગયા છે કે જો આમ જ વાહવાહી મળે છે તો શાને લમણાં ઝીંકવાં ! સમીક્ષા એટલે ગુણ અને દોષનું સમ્યક્ ઈક્ષણ. ગુણશોધકને દોષ જડી આવે. પણ શોધે તો …
સાહિત્યકલાની ભાષા જુદી છે પણ ભાષા સામાન્યા પણ છે કેમ કે એ જનસમુદાયની છે. શબ્દમાત્રના આપણે સૌ જવાબદાર સહભાગી છીએ. શબ્દોથી સંસ્કૃતિ રક્ષાય છે, માનવતા ઘડાય છે. બદ ઇરાદાઓથી શબ્દાર્થોની જ્યારે પણ તોડફોડ કરાય છે ત્યારે સિતમખોરોને ફાવટ આવી જાય છે. હત્યાઓ થાય છે. લડાઇઓ અને યુદ્ધો સરજાય છે. સંસ્કૃતિ મરણશરણ થઈ જાય છે.
'વખાણિયું' અને 'ટીકાળુ' લખ્યા પછી મને યાદ આવ્યું કે ગુજરાતી ભાષામાં જો 'લસણિયું' અને 'માયાળુ' શબ્દો છે, તો એ નવ્ય રચનાઓ માટે મેં કશી ભૂલ નથી કરી. તમે બોલી જોજો -'વખાણિયું વિવેચન' – 'ટીકાળુ વિવેચન', સાર્થક લાગશે અને મજા પડશે.
હે શબ્દાખ્ય જ્યોતિ ! નિત પ્રકાશજે અને અમને સૌને અજવાળજે …
= = =
સૌજન્ય : ‘સાહિત્ય-સાહિત્ય’ નામક લેખકની કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 05 જાન્યુઆરી 2019
