જે વાત છે યુરોપના એક એવા મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટની જેની પહેલવહેલી જાહેરાત થઈ’તી એપ્રિલ, 1994માં, ને જે પૂરો થવાનો હતો એકવીસમી સદીની શરૂઆતમાં. પણ પછી એવો તો એ વિવાદમાં સપડાયો કે હજી સુધી પાટે નથી ચડ્યો. ને એમાં એની એ એકવીસમી સદી આજ સુધી શરૂ થઈ નથી ..!
આના પરથી તમને એવું લાગે છે ને કે આવું માત્ર ભારતમાં નથી બનતું? .. તો પછી … !
પણ આજે તમને હું કહીશ એ સમયનો અમારો એવો એક અનુભવ જ્યારે આ પ્રોજેક્ટ કદાચ અડધે રસ્તે હતો .. હા, વાત છે બારેક વર્ષ પહેલાંની ..
વિપુલભાઈએ “ઓપિનિયન” અને પ્રકાશભાઈએ “નિરીક્ષક”માં આ વાતને વહેતી કરેલી, અને તેના પ્રસારમાં અગ્રેસર રહ્યા હતા, તેને સારુ આદરની, આભારની લાગણી વ્યક્ત કરું છું.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
આજે થોડીક જુદી વાત, જુદો અનુભવ લઈને આવી છું તમારી પાસે. મને એક વાત ક્યો’ કે ‘Protest’ શબ્દ કાને પડતાં જ નજર સામે શું આવે ? તંબુ તાણીને બેઠેલા કેટલાક માણસો ને ..? સામાન્ય રીતે કશું જ ન કરતા .. માઈક પર કે એના વગર ભાષણો આપતા .. મોટી-મોટી, વધુ તો ખોટી-ખોટી વાતો કરતા, મોટે ભાગે ફેલાવતા. આવા વિરોધો, હડતાળો કે દેખાવોથી આપણે ટેવાઈ ગ્યાં’ છીએ અને એ કરવાવાળા પણ .. ક્યારેક આવા વિરોધો ભૂખ હડતાળનું રૂપ પણ ધારણ કરી લે છે, જેમાં જોવા આવવાળાઓ, ખાસ કરીને આપણા જેવા હરખપદુડા ખાલીપેટ અને દેખાવખારો ભરપેટ હોય છે ..! આ બધી ઘટનાઓ કઈં નવાઈની નથી .. તમને એવું લાગશે કે હું કોઈ રાજકીય કે સામાજિક મુદ્દા વિશે કે એવા કોઈ પક્ષ વિશે વાત કરવાની હોઈશ .. પણ ના, મારે તો તમને કહેવો છે મને થયેલો એક જુદો જ અનુભવ .. ગમતાંનો કરીએ ને ગુલાલ ..?
છઠ્ઠી ઓક્ટોબર ૨૦૧૦ આસપાસની વાત છે. એક કૉન્ફરન્સ માટે અમે સ્ટુટગાર્ટ, જર્મની ગ્યાં’તાં .. એકદમ સાચાં, જ્યાંથી અમે બ્લૅક ફૉરેસ્ટ ફરવા ગ્યાં’તાં, ને જેની હજી આપણે ગયે વખતે જ વાત ક રી.. સારું યાદ છે હો તમને .. બસ, એના પહેલાંની જ વાત છે આ. એ વખતે અમારી પાસે અઢી દિવસ હતા, જેમાંથી બે પૂરે-પૂરા એ કૉન્ફરન્સ ખાતે રહ્યા’તાં. બચેલા અડધા દિવસમાં જ અમારે સ્ટુટગાર્ટને સમજી લેવાનું હતું. વધારે પડતો ઓછો સમય હતો, ખરી વાત છે તમારી. કામ કપરું હતું, પણ યુરોપના ટૂંકાગાળાના અનુભવથી એટલું અંદાજી શક્યાં હતાં કે કાંઈ નહિ તો એ શહેરના central square – મધ્ય ને મુખ્ય ચોક પર તો જવું જ .. ત્યાં પહોંચતાં એવું લાગ્યું કે ખરેખર, આ જ શહેરનો આત્મા હોઈ શકે .. ખૂબ જ સુંદર અને ભવ્ય સ્થાપત્યવાળા જૂના અને નવા કિલ્લા, ભીનાછમ્મ ફુંવારા અને લીલાછમ્મ બગીચા ..
ફરતાં-ફરતાં અચાનક જ અમારું ધ્યાન ઠેક્ઠેકાણે લાગેલાં પીળાં પોસ્ટર્સ પર અટક્યું, જેમાં લખ્યું’તું Stuttgart- 21, અને એના પર મારેલી હતી આડી લીટી .. કુતૂહલ સંતોષવા અમે જાણ્યું તો સંદર્ભ કાંઈક આવો હતો : દક્ષિણ જર્મનીનું ઔઘોગિક મહાનગર – સ્ટુટગાર્ટ, જે Mercedesની જન્મભૂમિ તરીકે વિશ્વ વિખ્યાત છે, એ શહેરની એકવીસમી સદી કેવી હશે?! સ્ટુટગાર્ટ – ૨૧ એ એક પગલું હતું એના વિકાસ તરફનું … લગભગ ૨૦૦૬નાં વર્ષથી ચાલતી મંત્રણાઓને ૨૦૦૯માં સરકારી સંમતિ પ્રાપ્ત થઈ .. એ પ્રોજેક્ટના મુખ્ય બે ઉદ્દેશ હતા; પહેલો – high speed railway અને બીજો urban development. આ મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટ સ્ટુટગાર્ટને યુરોપનું નવું હાર્દ બનાવવા માટેનો હતો, જેનું કામ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૦થી શરૂ પણ થઈ ગ્યું’તું.. પણ ત્યાં તો હજારોની સંખ્યામાં, બધે જ બનતું હોય છે તેમ, વિરોધીઓ ઊભા થઇ ગ્યા’ .. વિરોધનાં મુખ્ય કારણોમાં પહેલું હતું એ માટેનો ખર્ચ કે જે લોકોને કહેવામાં આવ્યા કરતાં અનેકગણો વધી જતો હતો. અને એ ફરક પણ કાંઈ નાનોસૂનો નહીં, અબજોમાં હતો .. લોકોને લાગ્યું કે એ કરતાં તો આ રકમ શિક્ષણ, સારવાર કે નોકરીઓની તક પૂરી પાડવામાં વાપરવી જરૂરી હતી. બીજું કારણ હતું આ પ્રોજેક્ટને કારણે થતા વિનાશનું; કુદરતના અને સ્થાપત્યના .. નવા અન્ડરગ્રાઉન્ડ રેલવે-ટ્રેક્સ બનાવવા માટે લગભગ ૧૭ જેટલી ઐતિહાસિક ઇમારતો, જેમાં જૂનું રેલવે સ્ટેશન પણ આવી જાય, એ તોડવાની હતી, અને મુખ્ય ચોક પાસે આવેલા એક ભવ્ય બગીચાનાં લગભગ ૩૦૦ જેટલાં વૃક્ષો, જેની ઉંમર આશરે ૨૦૦ વર્ષ હતી, એ કાપવાનાં હતાં …! વાજબી લાગ્યો ને તમને પણ વિરોધ હવે ..?
જો કે અત્યારે મારો આશય સાચાં-ખોટાં કે સારાં-ખરાબનો નિર્ણય કરવાનો નહીં, પણ કાંઈ વધુ રસપ્રદ વાત કરવાનો છે, ને એ છે ત્યાં જોયેલા એ નવતર વિરોધ(!!)ને તમારી સમક્ષ મુકવાનો. નવતર એટલા માટે કે એવું બધે બનતું હોતું નથી, અને આપણે ત્યાં તો નહીં જ .. મારા ધ્યાનમાં તો ત્યાં સુધી નહોતું જ આવ્યું .. આ વિરોધની વાત વિગતે કરવા માટે મારે પહેલાં ત્યાંના બગીચે પહોંચવું પડે એમ છે.
.. તો ચાલતાં-ચાલતાં અમે પહોંચ્યાં એ દિવસે સ્ટુટગાર્ટના મુખ્ય બગીચામાં, અને શું જોયું ત્યાં ..? તો કે' ચારેબાજુ ઢગલાબંધ માણસો, આમ તો, કુટુંબો કેમ કે એમાં સાવ નાનાં બાળકોથી માંડીને વડીલો, બધાં જ હતાં .. ને ફેલાયેલાં હતાં ત્યાં જાણે કે ઘર માંડીને, નાની એવી દુનિયા રચીને .. તંબૂઓ બંધાયેલા હતા .. ક્યાંક રસોઈ ચાલતી હતી, તો ક્યાંક કોઈક ખુરશી ઢાળી, પગ લંબાવી વાંચતું હતું .. છોકરાંઓ રમતાં હતાં .. ખાણી-પીણીના સ્ટોલ્સ પણ હતા .. મને તો ભુજનો આનંદ મેળો યાદ આવી ગ્યો’ .. આમ જોઈએ તો બધું સામાન્ય રીતે ચાલતું હતું .. હા, દરેક વ્યક્તિએ, કોઈએ હાથમાં, કોઈએ પગમાં તો કોઈએ વળી માથાં પર પેલા stuttgart -21ના વિરોધનાં સ્ટીકર્સ લગાડેલાં હતાં .. પોતે કેવાં દેખાય છે, એની કોઈ પરવાય નહોતાં કરતાં, બોલો ..
અરે, પણ એ શું હતું સામે? નાનાં-નાનાં ઘર બનેલાં હતાં થોડે આગળ વૃક્ષો પર અને એમાં ય કુટુંબો વસેલાં હતાં ..! બોર્ડ મારેલા હતાં – Robin wood (!!!) કોઈ Activist group હતું, જેણે Robin Hoodને વૃક્ષો બચાવવા માટે મદદે લીધેલો હોય એવું લાગ્યું ..! ‘.. અને ત્યાં નીચે ..' વૃક્ષ ફરતે નાના-મોટા ઢીંગલા ને અલગ અલગ પ્રાણીઓનાં રમકડાં બાંધેલાં હતાં .. કોઈ કોઈ તો રમકડાંના મોટા વાઘને લઈને ઊભું હતું. ‘Save trees, save animals, save life and nature' વ્યક્ત થવાનો આનાથી વધુ બોલકો પ્રયાસ હોઈ શકે, જુઓ તો ..?!
છેલ્લે તો હદ થઈ ગઈ, એક જગ્યાએ નાનું કબ્રસ્તાન હતું, હા બનાવેલું જ, જ્યા કબરો હતી પ્રેમ, લાગણી, દયા, કરુણા અને સમજની .. અને ઠેર ઠેર પ્રગટાવી’તી મીણબત્તીઓ ..! ટોચ હતી આ લોકોના અણગમાની કેમ કે, ત્યાં અમુક વૃક્ષોને તોડી પડાયાં હતાં .. આ કબ્રસ્તાન ચાડી ખાતું’તું લોકોના આક્રોશની, એ ક્રૂરતાના વિરોધની .. આ વૃક્ષો કાપનારાઓએ દેખાડી દીધુ’તું કે, એ લોકોમાં રહેલી માનવતા, પ્રેમ, અને લાગણી મરી પરવાર્યાં’તાં .. શાંતિ હતી ત્યાં ચોમેર, પણ કેટલી વાચાળ …!
ફરી-ફરીને ત્યારે મનમાં એક શંકા ઘૂંટાયા કરી કે, NGOsનું તો આ પ્રકારનું કામ જ હોય, પણ આ બાકીના લોકો આમાં કેમ જોડાયા હશે ? મંદીના સમયમાં એમને કદાચ કાંઈ કામ-ધંધો નહીં હોય અને ઘરબારનું પણ ખાસ ઠેકાણું ન હોય એવું ય બને, એટલે આમાં સમય પસાર થઇ જાય ને સાથે કદાચ થોડી કમાણી પણ .. માફ કરજો, પણ જે વધુ જોયું હોય એ જ મનમાં રહ્યું હોય ને .. મેં અમારા જર્મન મિત્ર પાસે સહજતાપૂર્વક અને પ્રમાણિકપણે મારી આ શંકા વ્યક્ત કરી દીધી. પછી એણે જે વાત કરી એ આપણા માટે વધુ એક નવાઈ ઠરે એવી કે એમાંના દરેક લોક ભણેલ ગણેલ ને પોતાનાં ક્ષેત્રમાં આગળ વધેલા હતા .. કોઈ ડોક્ટર, એન્જીનીઅર તો કોઈ સંગીતકાર કે ચિત્રકાર હતા .. ને પોતાનાં કામને યોગ્ય ન્યાય આપીને પછીના સમયમાં ને ક્યારેક રજા મૂકીને આમાં જોડાયા’તા ..! સાચું કહું તો એ સમયે મને સંકોચ થયો .. આપણે, કહેવાતા શિક્ષિતો 'આવી બધી' બાબતોથી દૂર રહેવાનું પસંદ કરીએ છીએ, એ કેટલે અંશે યોગ્ય છે ?
ખેર .. હવે સમય હતો સ્ટુટગાર્ટ છોડવાનો .. પણ વિચારો થોડા છોડે ..! સર્જનશીલતાને મોટેભાગે આપણે કળાનાં ક્ષેત્ર સાથે જોડી દીધી છે .. પણ Innovation ખાલી મેનેજમેન્ટમાં જ હોય એવું થોડું છે? આ બધું જોઈને મને તો લાગ્યું કે સર્જનશીલતા તો જીવન પ્રત્યેનો આપણો એક અભિગમ છે, જે આપણાં વિચાર, વાણી ને વર્તનમાં ડોકાયા વિના ન રહે … બાકી શું વિરોધ આટલો સર્જનાત્મક હોઈ શકે ખરો ..?
~~~~~~~~~~~
e.mail : jelamhardik@gmail.com
