દેશમાં અને દુનિયામાં લોકશાહીનું શું થવા બેઠું છે તે સમજ પડતી નથી! અફઘાનિસ્તાનનો કિસ્સો ચર્ચાને ચકડોળે છે. બધા થથરી ઊઠ્યા છે, પણ કોઈની પાસે એનો ઉકેલ હાથવગો તો નથી. એની દિશા પણ કોઈને દેખાતી નથી. લોકશાહીનું સત્ત્વ હણાયું હોય અને માત્ર સ્વરૂપ ટકી રહ્યું હોય એમ લાગ્યા કરે છે.

નાગરિકસમાજનું ઘડતર થયું હોય તેમ જણાતું નથી. ગુજરાતમાં, અમદાવાદમાં રાજપથ ક્લબ નજીકના ગ્રંથાગારમાં બજરંગદળના ડઝનેક સભ્યોએ ૨૯-૮ને શનિવારની રાત્રે સંસ્કૃતમાં લખાયેલા પ્રાચીન ગ્રંથ ‘કામસૂત્ર’ની નકલો બાળી અને આવાં ગંદાં પુસ્તકોનું વેચાણ થતું જોઈને હિન્દુઓની લાગણી ઘવાય છે, એવું નિવેદન કર્યુ. તેનાથી વ્યથિત થઈને જ્ઞાનવૃદ્ધ અને વયોવૃદ્ધ લેખક ગુરુચરણદાસે ૧૯-૯ને રવિવારના ‘ટાઇમ્સ’માં લેખ લખ્યો. હિન્દુ તત્ત્વજ્ઞાનમાં ધર્મ, અર્થ અને મોક્ષ ત્રણની સાથે કામને પણ સામેલ કરવાના શાણપણની વાત કરી. પશ્ચિમી જગત સમજે તે પૂર્વે હિન્દુશાસ્ત્રો ઇન્દ્રિયોના ઉત્સવને સમજ્યા છે. આ વારસો એમ કલંકિત કરવાની જરૂર નથી એ વાત એમણે કરી. ગુજરાતમાં આપણે એ નિમિત્તે કોઈ શાણપણની વાત પણ ન કરી શક્યા! પુસ્તક બાળવા માટે નથી, વાંચવા માટે છે, એવું ન સમજાવી શક્યા, જ્યાં ‘વાંચે ગુજરાત’નું અભિયાન થઈ ગયું હતું!

રાજ્યના મુખ્ય મંત્રીએ દેખીતા કોઈ કારણ વિના એકાએક રાજીનામું આપ્યું. એની સાથે એમનું આખું મંત્રીમંડળ પણ વિદાય થયું. ચોવીસ કલાકમાં હાઈ કમાન્ડે નવા મુખ્ય મંત્રી ગુજરાતની પ્રજાને આપ્યા. એમની સોગંદવિધિ સાથે પૂરા મંત્રીમંડળની સોગંદવિધિ ન થઈ શકી, કારણ ઊભી થયેલી સ્થિતિમાં રાજકીય અસંતોષને ખાળવા માટે  સમય જોઈતો હતો.

રાજકીય પક્ષોમાં લોકશાહી પ્રક્રિયા ચાલતી નથી, એ ખાનગી વાત ચૂંટણીપંચ અને ન્યાયતંત્ર પણ જાણે છે. ‘હાઈકમાન્ડ’ શબ્દ ઇન્દિરા ગાંધીના વખતમાં વપરાયેલો, તે હવે દેશને ‘મજબૂત સરકાર’ મળવાથી ફરીથી ચલણી બન્યો છે. સન્નિષ્ઠ કાર્યકરોનું કશું જ ન ઊપજે અને હાઈ કમાન્ડ શબ્દ શિલાલેખ પરનું લખાણ બની જાય એમ થઈ રહ્યું છે.

લોકશાહીનું પિયરઘર ઍથેન્સ મનાય છે. ઍથેન્સનો નાગરિક પોતાનું ઘર સંભાળવાને બહાને રાજ્ય તરફ બેપરવાહ રહેતો નહોતો. વિવિધ વ્યવસાયોમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા લોકોને પણ જાહેર કામો અંગેની આવશ્યક માહિતી તો હોય જ પ્રાચીન ગ્રીસની લોકશાહીમાં જે નાગરિક જાહેર પ્રશ્નમાં રસ લેતો નહીં તે નિરુપદ્રવી નહિ, પણ નકામો ગણાતો. આજે આપણે એવું કંઈ સમજતા નથી અને પોતાનામાં એકાંગી રીતે મગ્ન છીએ.

લોકશાહીની રીતે સમાજમાંથી ઊઠવા જોઈતા પ્રશ્નો એ હોઈ શકે કે પ્રજાએ ચૂંટેલા પ્રતિનિધિઓને પોતાનો નેતા નક્કી કરવાનો અધિકાર કેમ ન હોવો જોઈએ? હાઈ કમાન્ડ પોતાની મરજીમાં આવે ત્યારે અને તે રીતે સરકારને બદલી નાખે તો સરકાર બદલવાના લોકોના અધિકારનું શું? રાજકીય પક્ષને એક વાર બહુમતી મળી પછી પાંચ વરસ સુધી પોતાને મન ફાવે તેમ વર્તે અને પ્રજા લોકશાહીનું નાટક જોતી રહે એવું લોકશાહીમાં અભિપ્રેત છે? નવા મંત્રીમંડળનો અને તે નિમિત્તે સોગંદવિધિનો જે કંઈ ખર્ચ થાય છે, તે પ્રજાએ શા માટે વેઠવો જોઈએ? R.T.I.ના જમાનામાં એ ખર્ચનો આંકડે મેળવીને, એ રાજકીય પક્ષ પાસેથી વસૂલ કરીને, સરકારી તિજોરીમાં જમા લેવાની વ્યવસ્થા થઈ શકે ખરી ?

‘નો રીપિટ થિયરી’ એમ કહીને જૂના મંત્રીઓને સરકારી બંગલા ફાળવાયા. નવા મંત્રીઓને શુભમુહૂર્ત જોઈને કાર્યરત બનાવાયા. તેથી જાહેર વહીવટનું સાતત્ય જળવાયું કે કેમ એ તપાસવાની કોઈને ચિંતા નથી. નવા નિશાળિયા બિનઅનુભવી અને નાની ઉંમરના હોય, ત્યારે વહીવટી તંત્રના ઉચ્ચ શિક્ષણ પામેલા અધિકારીઓ આ અલ્પ શિક્ષિત મંત્રીઓ પ્રત્યે આદર કેમ અનુભવશે તેનો પણ વિચાર કરવો રહ્યો. વહાણનું સુકાન નવાસવાના હાથમાં સોંપીએ તો એ કઈ દિશામાં લઈ જાય અને કેવી દશામાં મુકાવું પડે એની ચિંતા ખરી કે નહિ.

આવા કોઈ પ્રશ્નો જાણે પૂછવાના જ બંધ થઈ ગયા છે. આઝાદ ભારતમાં પહેલી વાર આવો નવતર પ્રયોગ થયો છે, એમ કહીને હાઈકમાન્ડનાં ઓવારણાં લેવાય છે, પણ રાજ્ય અનવસ્થામાં મુકાશે તેનું શું? કોઈકે ‘કામરાજ યોજના’ને યાદ કરી છે. અમુક ઉંમરથી મોટાને માર્ગદર્શકમંડળમાં બઢતી આપવાનું દેશના રાજકીય પક્ષે ૨૦૧૪માં પણ નક્કી કરેલું. હવે લોકશાહીનો તો સિદ્ધાંત છે કે કાયદો ઘડનાર કાયદાથી પર ન હોઈ શકે. આવી યોજના ઘડનારનું શું થશે? એને પણ કાયદો લાગુ પડશે કે પેલા શાશ્વત નિયમનો આધાર લેવાશે, જેમાં કહેવાયું છે કે પ્રત્યેક નિયમને અપવાદ હોય છે. અપવાદ વિનાનો નિયમ સાંભળ્યો નથી.

આજે રાજકારણ અતિશય માત્રામાં વધી ગયું છે. પ્રજામાંનો એક પક્ષ બચાવમાં છે તો બીજો પક્ષ તમાશો જોવામાં વ્યસ્ત છે. લોકશાહી સરકારના હવાલે નથી, તો પ્રજાના હવાલે પણ નથી. આવા સમયને વર્ણવવા માટે શબ્દો ઓછા પડે એવું છે.

લોકશાહીમાં લોકશક્તિનું નિર્માણ ન થાય, તો લોકોની પ્રતિકારશક્તિ નબળી પડે છે. નાગાલૅન્ડમાં વિરોધપક્ષ વિનાની સરકાર રચાઈ રહી છે. પંજાબમાં ગુજરાત જેવી જ રાજકીય દખલગીરી હાઈ કમાન્ડ દ્વારા થઈ રહી છે. ત્યાં પણ મંત્રીમંડળ અને મુખ્ય મંત્રી બદલાયા છે. મુખ્ય બે રાજકીય પક્ષો દેશની લોકશાહીને બચાવવામાં સક્ષમ પુરવાર થશે ખરા કે?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑક્ટોબર 2021; પૃ. 09

એમ લાગે છે કે જેમ જેમ હિંદુત્વની વાતો વધતી આવે છે તેમ તેમ આપણું ઝનૂન ને પછાતપણું જ જાહેર થતું આવે છે. વિધર્મીને આપણે ઝનૂની ને આક્રમક કહીને વખોડતા હોઈએ તો એ જ માર્ગે હિન્દુઓ પણ છે એવું નથી? હિન્દુ ધર્મ અત્યાર સુધી બહુ ખુલ્લો ને સહિષ્ણુ રહ્યો છે. કોઈ ધર્મને નથી એટલા દેવીદેવતાઓ હિંદુ ધર્મમાં છે. કોઈ એકને જ દેવ ગણવાનું સંકુચિત માનસ હિન્દુ ધર્મનું નથી. તેમાં દેવ છે તો દેવી પણ એટલું જ મહત્ત્વ ધરાવે છે. કોઈ ધર્મને આટલી દેવીઓ નથી. દેવના નથી, એટલાં વ્રત દેવીઓનાં છે. પુરાણોમાં પણ ગાર્ગી ને અન્ય વિદુષીઓ શાસ્ત્રાર્થ કરતી હોવાના ઉલ્લેખો છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે હિન્દુ ધર્મ વધુ ઉદાર અને અન્ય વિચારસરણીને મહત્ત્વ આપનારો ધર્મ છે. આ સહિષ્ણુતા ધીમે ધીમે લુપ્ત થઈ રહી છે ને આ ધર્મને વધુ સંકોચવાના ને ઝનૂની બનાવવાના પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે તે બરાબર નથી. હિંદુ ધર્મના જે ઉદાર અને ઉદાત્ત ખ્યાલો છે તેનો વિશ્વમાં જોટો જડે એમ નથી. એ જોટો, ખોટો કરવાનો પ્રયત્ન થઈ રહ્યો છે. આપણે તાલિબાનો નથી. જે સંકુચિતતા ત્યાં છે એ અહીં લાવીને આપણે ઘૂંઘટ અને પડદા વિકસાવવા છે? જો બુરખાનો આપણને વિરોધ હોય તો આપણી સંકુચિતતાઓ બુરખાની દિશામાં જ છે તે સમજી લેવું ઘટે.

આટલું કહેવાનું એટલે થયું છે કે ડાકોરના વિશ્વવિખ્યાત રણછોડરાયના મંદિરમાં વારસાઈ હક આગળ કરતી સ્ત્રીઓને મંદિર મેનેજમેન્ટે પૂજા કરવાની મનાઈ ફરમાવી છે. વાત એમ છે કે ડાકોરના રણછોડરાયની પૂજા કરવા માટે વંશ પરંપરાગત રીતે જેમનો ક્રમ આવે છે એવી બે બહેનોએ પૂજા કરવાની માંગ કરી છે અને બીજી ઓકટોબરે કોઈ પણ સંજોગોમાં તે પૂજા કરશે જ એવો આગ્રહ રાખ્યો, પણ મંદિર પરિસરમાં પ્રવેશથી આગળની તક તેમને મળી નથી. આ અગાઉ 16 ઓગસ્ટે એક બહેને ગોપાલજીની સેવા કરવાનો પોતાનો હક આગળ કરીને હિંડોળા ઝુલાવ્યા હતા, જેનો વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને વાંધો પડ્યો હતો અને એ બહેનને ફરી આવું ન કરવા નોટિસ મોકલાઈ હતી. એ પછી પણ બહેનોએ બે ઓકટોબરે પૂજાનો આગ્રહ રાખતા વાતાવરણ ગરમાયું હતું. આ બહેનોને ભય હતો કે તેમની હઠ તેમનાં પર આક્રમણો કરાવશે એટલે તેમણે પોલીસનું રક્ષણ પણ માંગ્યું હતું. આની સામે મંદિરનુ ટ્રસ્ટ પણ એ વાત આગળ કરે છે કે મંદિરના 1,200 વર્ષના ઇતિહાસમાં કોઈ સ્ત્રીએ ભગવાનની પૂજા કરી નથી. આ બરાબર નથી. 1,200 વર્ષ સુધી સ્ત્રીના હકને ધ્યાનમાં જ ન લેવાય એ કેવું? 1,200 વર્ષ સુધી પૂજારીઓનું વર્ચસ્વ રહ્યું હોય તો તે કાયમ રહેવું જ જોઈએ એવું ક્યાં ય લખેલું નથી. 1,200 વર્ષ પહેલાં સ્ત્રીઓ બહાર ન પડી હોય ને હવે પડે તો તે પરિવર્તન સ્વીકારવું પડે. વર્ષો પહેલાં આ જ માનવજાત માનતી હતી કે પૃથ્વી ફરતી નથી, તો વર્ષો સુધી એવું માનતા હતા એટલે હજી એમ જ માનવું જોઈએ એવો નિયમ છે? એટલે વર્ષોથી પૂજારીઓએ પૂજા કરી હોય તો ભલે, પણ તેથી પૂજારણો પૂજા કરી જ ન શકે એ વાત કોઈ રીતે ન્યાયી નથી.

બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે આ, બહેનોને પરંપરાગત રીતે મળતો અધિકાર છે ને તે તેનો ઉપયોગ કરવા ઇચ્છે તો તેને તેમ કરતી અટકાવવી એ અધર્મ છે. આ બહેનો સ્વર્ગીય પૂજારી પિતાની દીકરીઓ છે ને પિતા નથી ત્યારે એમને પૂજાનો અધિકાર સહજ રીતે જ મળે. આ પિતા પણ સેવક વંશ તરીકે વંશ પરંપરાગત રીતે પૂજા કરતા આવ્યા હતા ને એ જ અધિકારની રૂએ દીકરીઓ પૂજા કરવાનો હક માંગે છે. એ પિતાના સંતાનમાં આ બે દીકરીઓ જ છે. પિતાની મિલકતમાં પુત્રીનો અધિકાર માન્ય કરાયો હોય તો આ તો ભગવાનની પૂજા કરવા ઇચ્છે છે, એને અટકાવી શકાય નહીં. આ બહેનો એવો દાવો પણ કરે છે કે 2018માં આ બહેનોના હક બાબતે થયેલા કેસનો નિકાલ તેમની તરફેણમાં આવ્યો છે ને બહેનોનો હક કોર્ટે મંજૂર રાખ્યો છે. આ સ્થિતિમાં ટ્રસ્ટનું કહેવું છે કે કોર્ટે એવો કોઈ હુકમ બહેનોની તરફેણમાં કર્યો હોય તો એ આદેશ ટ્રસ્ટને બતાવાય તો ટ્રસ્ટને પૂજા કરવા દેવાનો વાંધો નથી. આ બહેનોએ એ આદેશ ટ્રસ્ટને બતાવીને પૂજાનો હક માંગ્યો છે, પણ ટ્રસ્ટ એ આદેશને માનવા ને તેમની કોઈ વાત સ્વીકારવા તૈયાર નથી – એવું એક બહેન કહેતી દેખાઈ છે. આ લખાય છે ત્યાં સુધી બહેનો પૂજા કરી શકી નથી, પણ કોઈ પણ આદેશની ખરાઈ કર્યા વગર પણ ટ્રસ્ટે એ બે બહેનોને પૂજન અર્ચનનો અધિકાર આપવો જોઈએ.

એ તો થાય ત્યારે વાત, પણ મંદિર ટ્રસ્ટની ને એ નિમિત્તે બીજે બધે પણ સ્ત્રીઓને ધર્મ સ્થાનોથી દૂર રાખવાનું વલણ કેટલાંક મંદિરોએ આજ પર્યંત પાળેલું છે. સબરીમાલા મંદિરમાં તો મહિલાઓના પ્રવેશ પર જ મનાઈ છે. આ મનાઈ 10થી 50 વર્ષની સ્ત્રીઓ સંદર્ભે છે. તે એટલે કે એ વર્ષ દરમિયાન જ સ્ત્રીઓને માસિક આવે છે. એ હિન્દુ ધર્મમાં જ છે કે માસિકમાં આવેલી સ્ત્રીઓ અપવિત્ર ગણાય છે. એક સમયે આમ મનાવું વાજબી હશે, પણ વૈજ્ઞાનિક રીતે સિદ્ધ થયું હોય કે માસિકસ્રાવ એ શુદ્ધ જૈવિક પ્રક્રિયા છે ને તેમાં કશું અજુગતું કે અપવિત્ર નથી, તો હજી પણ પવિત્રતાને નામે સ્ત્રીઓને તેના જ ભગવાનથી દૂર રાખવી યોગ્ય છે? સુપ્રીમ કોર્ટે 2018માં મહિલાઓના પ્રવેશ પરનો પ્રતિબંધ હટાવવા કહ્યું હતું, પણ એ આદેશનો પણ મંદિરે સ્વીકાર કર્યો ન હતો. સાચી વાત તો એ છે કે બંધારણની કલમ 14 સમાનતાનો નિર્દેશ કરે છે. જો એ કલમ તમામ ભારતીયને લાગુ પડતી હોય ને એની રૂએ પુરુષને પૂજા અને પ્રવેશનો અધિકાર મળતો હોય તો એ જ પૂજા અને પ્રવેશનો અધિકાર સ્ત્રીને પણ સહજ રીતે જ મળે, પણ કમનસીબે સ્ત્રી-પુરુષ બાબતે હજી ભેદભાવ રાખવામાં આવે જ છે, તે ઠીક નથી.

અનેક રીતે ને પ્રકારે મહિલાઓએ અનેક ક્ષેત્રોમાં પોતાને પુરવાર કરી હોય, પછી પણ મહિલાઓને ધાર્મિક સ્વતંત્રતા ઓછી જ હોય તો તે દુ:ખદ છે. એ રીતે વિધર્મીઓ કરતાં હિન્દુ ધર્મમાં સ્ત્રીઓની સ્થિતિ બહુ સારી છે એવું લાગતું નથી. હિન્દુ સંપ્રદાયે ગંભીરતાથી આત્મ નિરીક્ષણ કરવાની જરૂર છે. જે ધર્મે સ્ત્રીઓને પાછળ રાખી છે તેમનો વિકાસ અન્ય ધર્મની તુલનાએ કેટલો થયો છે તેનો અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. એ પણ વિચારવાની જરૂર છે કે હિન્દુઓની બહુમતી હોવા છતાં ભારત અન્ય જાતિ, ધર્મ કે સત્તાનાં આક્રમણો ખાળી કેમ ન શક્યું? કોઈ પણ રાષ્ટ્રે ન ભોગવી હોય એટલી ગુલામી ભારતે જ કેમ ભોગવી? શું કારણ હતું કે ભારત સેંકડો વર્ષની ગુલામી ભોગવવા લાચાર જ રહ્યું? હિન્દુઓમાં શૌર્ય ન હતું? સાહસ ન હતું? બુદ્ધિ ન હતી? શું ખૂટતું હતું? આટલા રાજા-મહારાજાઓ હતા, આટલું સૈન્ય હતું, આટલાં શસ્ત્રો હતાં તે કેમ આવતી ગુલામીનો સામનો ન કરી શક્યાં? એવું પણ ન હતું કે સામનો થયો જ ન હતો, રાણા પ્રતાપ અને લક્ષ્મીબાઈની ભારતને ખોટ ન હતી, છતાં આ દેશ ગુલામ થયો, એટલું જ નહીં, એકથી વધુ વખત થયો.

એ ગુલામ થયો તે કુસંપને કારણે. દેશદ્રોહને કારણે. મીરજાફર, અમીચંદ એક જ ન હતા. અન્ય પ્રજાઓને, રાજાઓને હુમલાનું, સત્તાનું આમંત્રણ આ જ દેશના લોકોએ આપ્યું. રાજા-મહારાજાઓ એકબીજા પર તલવાર તાણવામાંથી જ ઊંચા ન આવ્યા. જે સૈન્ય વિદેશી, વિધર્મી પ્રજા માટે વપરાવું જોઈતું હતું તે અંદરોઅંદર વપરાયું ને એ રીતે શક્તિ ને સૈનિકો, બંને હણાયાં, પછી વિદેશી તાકતો સામે કેટલુંક ટકાય? અંગ્રેજો એ પારખી ગયા ને એમણે આપણી વચ્ચેના કુસંપનો ભરપૂર લાભ ઉઠાવ્યો. આટલા મોટા દેશને ગુલામ બનાવવાનું સહેલું ન હતું, પણ આપણી નબળાઈઓએ, આપણા અહંકારે, આપણા દંભે વિદેશી અને વિધર્મી સત્તાને મોકળું મેદાન આપ્યું. આજે પણ સારાસારનો વિવેક આપણામાં ઓછો જ છે. જેટલી વિદેશી પ્રજાઓ આપણે ત્યાં આવી એના કરતાં હિન્દુઓ વધારે જ હતા, એમાં અડધી વસ્તી સ્ત્રીઓની હતી જેને પછાત ને અભણ રાખવામાં જ આપણે ભલું જોયું. એમાં લક્ષ્મીબાઇ, અહલ્યાબાઈ જેવી થોડી સ્ત્રીઓ જ સશક્ત અને સામનો કરી શકે એવી હતી. જરા વિચારો કે બધી સ્ત્રીઓ શિક્ષિત ને સક્ષમ હોત ને પુરુષો પણ એટલા જ સ્વાભિમાની ને સંપીલા હોત તો કઈ પ્રજાની તાકાત હતી કે દેશને ગુલામ બનાવે, પણ કુસંપ અને સંકુચિત મનોદશાએ આપણને મુક્ત ન રહેવા દીધા. આજે પણ આ સ્થિતિમાં બહુ ફેર પડ્યો નથી. આજે પણ સ્ત્રીને મંદિરમાં પ્રવેશ કે પૂજા બાબતે રોકવામાં આવે ને બીજી તરફ સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતાનું નાટક કરીએ, મહિલા દિન ઉજવીએ ને ઓલ વેલનો દંભ કરીએ એમાંથી ફલિત તો એટલું જ થાય છે કે હિન્દુ હોવાનું ગૌરવ લેવા જેટલી પાત્રતા આપણે કેળવવાની હજી બાકી છે. અનેક મંદિરો, અનેક દેવીદેવતાઓ ને અનેક હોમ હવન છતાં, સાચા હિન્દુઓ ઓછા છે ને આટલી વસ્તી છતાં આપણે સાચા અર્થમાં હિંદુત્વનો મહિમા કરી શક્યા નથી. હવે તો એ સ્થિતિ છે કે ગુલામ થવા આપણે વિદેશી પ્રજાઓ પર પણ આધાર રાખવો પડે એમ નથી. એ બાબતમાં આપણે પૂરતું સ્વાવલંબન કેળવ્યું છે, એવું નહીં?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 04 ઑક્ટોબર 2021

તામિલનાડુ સરકારે તાજેતરમાં નીટ[The National Eligibility cum Entrance Test]નો વિરોધ કરીને ચર્ચા જગાવી છે. એ માટે એમણે એક સમિતિ રચી હતી અને એ સમિતિના અભ્યાસપૂર્ણ આધાર ઉપર તેમણે નીટની પ્રથામાંથી નિકળી જવાનો નિર્ણય કર્યો છે. તબીબી શિક્ષણમાં નીટનો પ્રવેશ પ્રમાણમાં નજીકનો ભૂતકાળ છે. એની વિગતમાં આપણે નહીં જઈએ. પણ એ પૂર્વે જે પ્રથા સમગ્ર દેશમાં ચાલતી હતી એનો ટૂંકમાં પરિચય આપીશું.

નીટની પ્રથા પહેલાં મેડિકલ કૉલેજોમાં ૧૨મા ધોરણના પરિણામને આધારે પ્રવેશ આપવામાં આવતો હતો. એ પૂર્વ પણ ઈન્ટર સાયન્સમાં વિદ્યાર્થીએ મેળવેલા માર્ક્સના આધારે રાજ્યની મેડિકલ કૉલેજોમાં પ્રવેશ આપવામાં આવતો હતો. ટૂંકમાં, ઈન્ટર સાયન્સની અને એ પછી ૧૨મા ધોરણની પરીક્ષા મેડિકલ કૉલેજોમાં પ્રવેશ માટેની પરીક્ષા બની હતી. એની જગ્યાએ નીટની પ્રથામાં હવે રાષ્ટ્રીય ધોરણે પાત્રતા અને પ્રવેશ પરીક્ષા યોજવામાં આવે છે. એમાં પાસ થનાર વિદ્યાર્થી મેડિકલમાં પ્રવેશ મેળવી શકે છે.

આનું પરિણામ તામિલનાડુની સરકાર નિયુક્ત સમિતિએ દર્શાવ્યું છે. આ માત્ર ૨૦૧૬-૧૭થી ૨૦૨૦-૨૧ વચ્ચેનાં પરિણામ દર્શાવે છે. સમિતિએ આપેલા આંકડા પ્રમાણે તામિલનાડુમાં સી.બી.એસ.સી. શાળાઓનાં વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ ૦.૯૭%થી વધી ૩૮.૮૪% થયું છે. રાજ્યના બોર્ડના વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ ૯૮.૨૩%થી ઘટીને ૫૯.૪૧% થયું છે. અંગ્રેજી માધ્યમના વિદ્યાર્થીનું પ્રમાણ ૮૫.૧૨%થી વધીને ૯૮% થયું છે. તેની સામે તમિલ માધ્યમ રાખનારા વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ ૧૪.૮૮%થી ઘટીને ૨% થયું છે. જે વિદ્યાર્થીઓના વાલીઓની વાર્ષિક આવક ૨.૫ લાખથી ઓછી હતી એનું પ્રમાણ ૪૭.૪૨%થી ઘટીને ૪૧.૦૫% થયું છે. એની સામે જે વાલીઓની વાર્ષિક આવક ૨.૫ લાખથી વધારે હતી એનું પ્રમાણ ૫૨.૧૧%થી વધીને ૫૮.૯૫% થયું છે. રાજ્યની સરકારી કૉલેજમાં ગ્રામીણ વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ ૬૫.૧૭%થી ઘટીને ૪૯.૯૧% થયું છે. અને શહેરી વિદ્યાર્થીઓનં પ્રમાણ ૩૪.૮૩%થી વધીને ૫૦.૦૯% થયું છે. ખાનગી કૉલેજમાં ગ્રામીણ વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ ૬૮.૪૯%થી ઘટીને ૪૭.૧૪% થયું છે અને શહેરી વિદ્યાર્થીઓનું પ્રમાણ ૪૧.૫૧%થી વધીને ૫૨.૮૬% થયું છે.

આ આંકડાઓમાંથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે નીટની પ્રથા ગ્રામીણ વિદ્યાર્થીઓની વિરુદ્ધમાં શહેરી વિદ્યાર્થીઓને પસંદગી આપે છે. અંગ્રેજી માધ્યમને ભારે ઉત્તેજન આપે છે અને પ્રમાણમાં શ્રીમંત કુટુંબના સંતાનોને લાભ આપે છે.

આની સાથે વાત સંકળાયેલી એક વાત નોંધવા જેવી છે. નીટની પરીક્ષા પાસ કરનાર કોઈ વિદ્યાર્થી એવો ન હતો કે જેણે ૨-૩ વર્ષ કોચિંગમાં પરીક્ષાની તાલીમ લીધી ના હોય. આ પ્રકારની પરીક્ષાઓ માટે કોચિંગ ક્લાસમાં શિક્ષણ લેવું અનિવાર્ય થઈ ગયું છે. પણ એ માટે કોચિંગ ક્લાસની તગડી ફી ભરવાની વાલીની તૈયારી હોવી જોઈએ. ગ્રામવિસ્તારોમાં આવા કોચિંગ ક્લાસીસ ન મળવાથી એ વિસ્તારના વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષા પાસ કરવાની તાલીમ મળતી નથી. આને કારણે આ પરીક્ષાએ રાષ્ટ્રીય ધોરણે મોટી અસમાનતા સર્જી છે.

આપણે શિક્ષણને સંયુક્ત યાદીમાં રાખ્યું છે એનો અર્થ એવો થાય છે કે શિક્ષણનાં સુધારા અને પ્રથા રાજ્યો પોતાનાં આગવાં રાખી શકે છે. પણ સમવાયતંત્રને ભૂલીને આપણે રાષ્ટ્રીય ધોરણની વાત કરવા માંડી છે. આમાં આપણે ભૂલી છીએ કે ભારતનાં રાજ્યો વચ્ચે મોટો તફાવત છે એનો એક જ નિર્દેશ કરીએ. જે પાંચ રાજ્યોમાં આગામી મહિનાઓમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી થવાની છે તેની માથાદીઠ આવક કેટલી છે એ નોંધીએ, તેમાં ગોવાની આવક ૩ લાખ જેટલી છે. પંજાબની આવક ૧.૧૯ લાખ છે. મણિપુરની આવક ૫૪,૦૦૦ અને ઉત્તર પ્રદેશની આવક ૪૫,૦૦૦ છે આ તફાવત રાજ્યોની ક્ષમતાનો નિર્દેશ કરે છે. રાજ્યો કેટલું કરી શકે એમ છે એનો આછો પાતળો ખ્યાલ આ આંકડાઓને આધારે આવે છે. આ વાસ્તવિક્તાને ભૂલી આપણે રાષ્ટ્રીય ધોરણની વાતો કરીએ છીએ તેમાં ગરીબ રાજ્યોના નાગરિકોને પરોક્ષ રીતે અન્યાય થાય છે.

મેડિકલના શિક્ષણમાં રાષ્ટ્રીય ધોરણની વાત કરીએ છીએ પણ નાગરિકોને દેશમાં એક સરખા ધોરણે તબીબી સારવાર મળવી જોઈએ એ વાત ભૂલી જઈએ છીએ. દેશના ગ્રામીણ વિસ્તારમાં લોકોને ઊંટવૈદાથી ચલાવવું પડે છે અથવા તો કોઈ તબીબી સારવાર વિના જ મરવું પડે છે. આ અસમાનતા આપણને ખૂંચતી નથી. જરૂરિયાત તો રાજ્યના ધોરણે એની ક્ષમતા પ્રમાણે તબીબી શિક્ષણની યોગ્ય પ્રથા ગોઠવવાની છે જેથી નાગરિકોને સદૈવ તબીબી સારવાર મળી શકે.

શિક્ષણ સમાનતાની દિશામાં મોટું પરિબળ બની શકે છે એ વાત ભૂલાઈ ગઈ છે અને શિક્ષણ અસમાનતાને વધારનાર પરિબળ બની ગયું છે. સ્વર્નિભર કૉલેજોની પ્રથા દાખલ કરીને આપણે શિક્ષણને અસમાનતાનું સાધન બનાવી દીધું છે. હવે મેરિટ બજારથી ખરીદવાની વસ્તુ બની ગઈ છે. કોચિંગ ક્લાસના આધારે વિદ્યાર્થીઓ નીટની પ્રવેશ પરીક્ષા કેવી રીતે પાસ કરવી એ શીખી લે છે પણ એ માટે પૈસા હોવા જોઈએ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑક્ટોબર 2021; પૃ. 10