માતૃભાષા દિન

૧. હું માનું છું કે બાળક માત્ર એના brain/mindમાં Universal Grammer (UG) લઈને જન્મતું હોય છે.

૨. આ UG જીવવૈજ્ઞાનિક હોય છે. એના અસ્તિત્વ માટે એક કરતાં વધારે genes અને એમની વચ્ચેનું આદાનપ્રદાન જવાબદાર હોય છે.

૩. આ UGમાંથી જે-તે બાળકની માતૃભાષા આકાર પામતી હોય છે. એટલે કે આ Universal Grammer માંથી particular ભાષાનો વિકાસ થતો હોય છે. આ વિષય પર ખૂબ જ સંશોધન થયું છે. UGથી એક સૌથી મોટો ફાયદો એ થતો હોય છે કે બાળકે ભાષાના વ્યાકરણને લગતા કેટલાક નિયમો શીખવાના રહેતા નથી. એના principles (જે UGનો ભાગ હોય છે) એ મદદ કરતા હોય છે.

૪. કહેવાય ’માતૃભાષા’ પણ father tongue hypothesis પ્રમાણે બાળકની માતૃભાષામાં પિતાના geneનો ફાળો મહત્ત્વનો હોય છે. જો કે, આ એક hypothesis છે. કેટલાક વૈજ્ઞાનિકોએ mother hypothesis પણ આપી છે અને કેટલાકે બન્ને વચ્ચેના interactionની વાત પણ કરી છે.

૫. મોટા ભાગના વૈજ્ઞાનિકો એમ માને છે કે બાળક ગર્ભમાં હોય, ત્યારથી જ એ માતૃભાષા શીખવાની શરૂઆત કરતું હોય છે.

૬. સંશોધન એમ કહે છે કે જ્યારે બાળક બીજી ભાષા શીખે, ત્યારે એ માતૃભાષાનો resource તરીકે ઉપયોગ કરતું હોય છે. એનો અર્થ એ થયો કે જે બાળકો પહેલેથી જ માતૃભાષાને બદલે બીજી ભાષાના માધ્યમમાં ભણવાનું શરૂ કરે, ત્યારે એમની પાસે બીજી ભાષા શીખવા માટેના resources ખૂબ જ મર્યાદિત હોય છે. એને કારણે એનું બીજી ભાષાનું જ્ઞાન ઘણી વાર કાચું રહી જતું હોય છે. જો કે, કેટલાંક બાળકો સખત પરિશ્રમ કરીને બીજી ભાષા શીખતાં હોય છે ખરાં પણ એ ભાષા મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં માતૃભાષાનું સ્થાન લઈ શકતી નથી.

૭. મુક્ત અર્થતંત્રના વિકાસની સાથે જે ભાષાઓ economically કે culturally strong ન હોય એ ભાષાઓનું ઘણું બધું ધોવાણ થયું છે. કોઈકમાં વધારે પડતું; કોઈકમાં ઓછું. જાપાની ભાષા પણ બચી નથી, જર્મન પણ, ગુજરાતી પણ. પણ સૌથી વધારે ધોવાણમાં કદાચ ગુજરાતી જેવી અસંખ્ય ભાષાઓ આવી જાય.

૮. ભાષાશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે મુક્ત અર્થતંત્રના કારણે ઘણી બધી ભાષાઓનું ધોવાણ થશે, કેટલીક કદાચ સંપૂર્ણપણે ધોવાઈ જશે. જો કે, ઘણા ભાષાશાસ્ત્રીઓ એમ પણ કહે છે કે યોગ્ય ભાષા આયોજન દ્વારા ભાષાના ધોવાણની ઝડપને ઘણી ધીમી પાડી શકાય.

૯. કેટલાક ભાષાશાસ્ત્રીઓ lingustic catastropheની વાત કરે છે. એ લોકો કહે છે કે એક દિવસે કદાચ આર્થિક રીતે અને ટેક્‌નોલૉજીની રીતે સધ્ધર એવી જ ભાષાઓ ટકી રહેશે. આપણે એમાં ભાષાઓનો એક બીજો વર્ગ ઉમેરી શકીએઃ ધર્મ સાથે જોડાયેલી ભાષાઓ કદાચ ટકી રહે પણ fossilized સ્વરૂપે.

૧૦. છેલ્લે, ગુજરાતી ભાષાના ધોવાણનો નકશો બનાવવામાં આવે તો કદાચ નગરજીવનમાં એનું સૌથી વધારે ધોવાણ થયું છે. હવે ધીમે-ધીમે ગામડાં શહેર બનતાં જાય છે, એની સમાન્તરે એ ધોવાણ પણ વધતું જશે. બીજું, ગુજરાતી ભાષાના લેખન અને વાંચન (literacy) એમ બન્ને પાસાંમાં પણ અઢળક ધોવાણ થયું છે. એની અસર સાહિત્ય પર પણ પડી છે. આ ધોવાણ માટે અક્ષરજ્ઞાન સાથે સંકળાયેલું ભાષાશિક્ષણ જવાબદાર છે.

————————————————————————————————

બાબુ સુથારની મુખપોથીમાંથી સાભાર ઉતારેલી આ નોંધ છપાવા જઈ રહી છે ત્યારે જ છાપાં કહે છે કે રાજ્ય સરકાર સમક્ષ અખિલ ગુજરાત શાળા સંચાલક મહામંડળે ગુજરાતી માધ્યમની પ્રાથમિક શાળાઓને અંગ્રેજી માધ્યમમાં ફેરબદલ કરવાની છૂટ આપવી વિનંતી કરી છે. શિક્ષણશાસ્ત્રની પાયાની સમજ વગર વિવિધ કારણોસર માતૃભાષાને બદલે પ્રાથમિકનાં વર્ષોથી જ અંગ્રેજી માધ્યમ માટે જે ખેંચાણ અને પડાપડી દેખાઈ રહ્યાં છે એની વચ્ચે ટકવું કેટલું અઘરું બની રહ્યું છે તે મહામંડળે નાખેલી આ ‘ધા’થી સમજાય છે. નવી શિક્ષણ નીતિ મુજબ પ્રાથમિક શિક્ષણમાં માતૃભાષાના માધ્યમ પર મુકાયેલ ભાર સામે આ એક દુર્દૈવ વાસ્તવ છે. અંગ્રેજી માધ્યમના ખેંચાણ સામે એકથી આઠ ધોરણ સુધી ક્રમશઃ એક વિષય તરીકે ગુજરાતી ફરજિયાત કરતા જવાની રાજ્ય સરકારની નીતિ કોઈક વચલા રસ્તા માટેની સમાધાનશોધમાંથી આવેલી જણાય છે. મુદ્દે, શાસકીય સંકલ્પનું અને જાહેર સમજનું જે ટાંચુ પડેલું છે તે સર્વત્ર સાફ દેખાઈ રહ્યું છે. માતૃભાષા દિવસનો રસમી રાબેતો ઓળાંડી જઈ સક્રિય સહવિચારનો આ તકાજો ક્યારે સમજાશે ?

— ‘નિરીક્ષક’ તંત્રી

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2021; પૃ. 16

એક ગુજરાતી તરીકે આપણે એ વાતે જરૂર ધોરણસર ગૌરવ લઈ શકીએ કે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ‘ઑલ મેન’ સરખા પ્રયોગને સ્થાને ‘ઑલ હ્યુમન બીઇંગ્ઝ’ની પ્રતિષ્ઠાનું શ્રેય હંસા મહેતા સરખાં એક ગુજરાતી વિદુષીને નામે જમે બોલે છે. પણ આ મૂલ્યાત્મક શબ્દફેરમાં અભિપ્રેત છે તેમ સ્ત્રીપુરુષ બેઉ એક વ્યક્તિ તરીકે સમાન છે એવી પાયાની સમજથી માંડીને ખાસુ બધું અંતર કાપવું રહે છે. ચંદુ મહેરિયા અને મહાશ્વેતા જાનીની નિરીક્ષા ને નુક્તેચીનીમાં એનાં કેટલાંક ઇંગિતો રહેલા છે તો તાજેતરમાં એમ.જે. અકબર-પ્રિયા રામાની કેસચુકાદામાં કે આ અંક છપાવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે ઓરિસ્સામાં બાવીસ બાવીસ વરસના કાનૂની સંઘર્ષ પછી અંજની મિશ્રા બળાત્કાર કેસના ચુકાદાના હેવાલોમાં કપાયેલી અને કાપવી રહેતી મજલનું નિદર્શન પડેલું છે.

— ‘નિરીક્ષક’ તંત્રી

ભારતમાં મહિલાઓ વહેલીસવારથી મોડી રાત સુધી આખા ઘરનાં કામનો ઢસરડો કરતી હોય છે. ઘરની સફાઈ, રસોઈ, કપડાં, વાસણ, પતિ-બાળકો અને સાસરિયાંની સેવા અને દેખભાળ, બાળકોને ભણાવવાં, શાળાએ મૂકવા-લેવા જવાં, બજારમાં ખરીદી કરવી, કપડાંને ઇસ્ત્રી કરવી, ગામડાંઓમાં ઘર, કામ અને ખેતી સાચવવી, છાણ-વાસીદાં કરવા, ઢોર-ઢાંખર સાચવવાં, પાણી ભરવું, ઘાસચારો અને બળતણ લેવા જવું, અંતે ઘરના સૌને જમાડ્યા પછી વધ્યું-ઘટ્યું ખાવું – એવી નિયતિ ભારતીય સ્ત્રીઓના માથે મારવામાં આવી છે. એક અંદાજ મુજબ એક સ્ત્રી એક જિંદગીમાં એકલી ત્રણ લાખ તો રોટલી જ બનાવે છે. ઘરનાં બીજાં કામો તો જુદાં. આટઆટલાં કામો કરવા છતાં સામાન્ય રીતે એક સંવાદ લગભગ બધાં ઘરોમાં પુરુષોના જ નહીં, સ્ત્રીઓના મુખે પણ સાંભળવા મળે છે : “આખો દા’ડો ઘરમાં જ હોય છે … કશું જ કરતી નથી.” અણમોલ એવા મહિલાઓના ઘરકામનું કુટુંબ, સમાજ અને સરકારને કશું જ આર્થિક કે ભાવનાત્મક મૂલ્ય નથી.

૨૦૧૧ની વસ્તીગણતરી પ્રમાણે દેશમાં જે ૧૬.૫૬ કરોડ લોકોને ‘કશું જ કામ ન કરતી વસ્તી’ની શ્રેણીમાં મૂકવામાં આવ્યા છે, તેમાં ૧૫.૯૦ કરોડ ઘરકામ કરતી મહિલાઓ છે, જે દેશની કુલ કામ વગરની વસ્તીનો ૯૬.૫ ટકા હિસ્સો છે. સ્ત્રીઓના ઘરકામને આપણે ત્યાં બિનઉત્પાદક શ્રમ ગણી તેની કોઈ આર્થિક ગણતરી થતી નથી. ઘરના કામને કોઈ કામ જ ગણવામાં આવતું નથી. ૨૦૧૯ના ટાઇમ યુઝ ઇન ઇન્ડિયા સર્વેમાં મહિલાઓ અવેતનિક ઘરેલુ કામોમાં રોજ ૨૯૯ મિનિટ અને ઘરના સભ્યોની દેખભાળ માટે ૧૩૪ મિનિટ મળીને કુલ ૪૩૩ મિનિટ કે ૭ કલાક ૧૩ મિનિટ  ખર્ચે છે, જ્યારે પુરુષ માત્ર ૫૧ મિનિટ ખર્ચે છે. પૂર્ણપણે ઘરકામ કરતી મહિલાઓને જ નહીં, નોકરી કરતી સઘળી મહિલાઓને પણ ઘરકામ કરવું પડે છે. છતાં  દેશના જી.ડી.પી.માં ગૃહિણીના ઘરકામની કોઈ ગણતરી થતી નથી અને તેને નગણ્ય માનવામાં આવે છે.

સ્ત્રીઓના માથે ઘરકામનો બોજ નાનપણથી લાદી દેવામાં આવે છે. ‘યુનિસેફ’ના જણાવ્યા મુજબ ૫થી ૯ વરસની છોકરીઓ તેમની જ ઉંમરના છોકરાઓની તુલનામાં ૩૦ ટકા વધુ કામ કરે છે. વિશ્વમાં અવેતનિક ઘરકામમાં ૧૬ અબજ કલાક ખર્ચાય છે. ભારતીય પુરુષોને રોજ સરેરાશ ૨૮૩ મિનિટ ફુરસદનો સમય મળે છે, જ્યારે સ્ત્રીઓને ૨૨૧ મિનિટ મળે છે. યુ.કે., અમેરિકા જેવા મૂડીવાદી દેશ હોય કે ચીન જેવો સામ્યવાદી દેશ, દરેકમાં પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓને ફુરસદનો સમય ઓછો જ મળે છે. ૨૦૧૯ના નેશનલ સ્ટેટેસ્ટિકલ ઑફિસના સર્વે મુજબ વેતનિક કામો કરતાં પુરુષો ૫૭.૩ ટકા છે પણ સ્ત્રીઓ ૧૮.૪ ટકા જ છે. માત્ર ગૃહિણીને જ નહીં, નોકરી કરતી સ્ત્રીઓને પણ ઘરકામ કરવું પડે છે. કશી કમાણી ન કરવી અને જેનું કશું નાણાકીય મૂલ્ય અંકાતું નથી, તેવું ઘરકામ કરવું તે બે બાબતો વચ્ચે રહેલો ભેદ સમજાતો નથી કે સમજવો નથી. એટલે પણ રાતદિવસ જોયા વિના સ્ત્રીઓ જે ઘરકામ કરે છે, તેને અન્નપૂર્ણા ગણી પોરસાવીને ઇતિશ્રી માની લેવાય છે. આખી દુનિયામાં એવો ખ્યાલ પ્રચલિત છે કે મહિલાઓ તો સેવા કરવા જ જન્મી છે અને તેના માટે ઘરકામ કરવું સહજ છે.

ઊતરતું, હલકું અને નીચા દરજ્જાનું મનાતું ઘરકામ પણ અનિવાર્યપણે આર્થિક મૂલ્ય ધરાવે છે, તેવી દીર્ઘ પ્રતીક્ષિત અને સ્વાગતાર્હ ચર્ચા સુપ્રીમ કોર્ટના તાજેતરના જજમેન્ટથી ફરી ઊભી થઈ છે. જસ્ટિસ એન.વી. રમન્ના, એસ. અબ્દુલ નજીર અને સૂર્યકાંતની બૅન્ચનો ચુકાદો જણાવે છે કે ઘરકામ કરતી મહિલાઓના શ્રમ, સેવા અને બલિદાનનો કોર્ટ સ્વીકાર કરે છે. માર્ગ-અકસ્માતના કેસમાં નોકરી કરતા પતિ કરતાં ગૃહિણી પત્નીને ઓછું વળતર મળવાપાત્ર છે એવી દલીલને સર્વોચ્ચ અદાલતે ગ્રાહ્ય રાખી નથી. વળતરની ગણતરીમાં મહિલાના ઘરકામને નજરઅંદાજ કરવું જોઈએ નહીં અને મહિલાના ઘરકામની કાલ્પનિક આવક ગણતરીમાં લેવી જોઈએ તેમ જણાવી જસ્ટિસ રમન્નાએ દેશને સ્પષ્ટ સંદેશ આપ્યો છે કે હવે મહિલાઓના ઘરકામની કિંમત આંકવી પડશે. ૧૯૮૯માં જમશેદપુરમાં જમશેદજી તાતાના જન્મ-શતાબ્દી ઉજવણી કાર્યક્રમમાં આગ લાગતાં ૨૫ મહિલાઓ સહિત ૬૦ લોકોનાં મોત થયાં હતાં. ૨૦૦૧માં આ મહિલાઓના વળતરના કેસમાં કોર્ટે ઘરકામનું સાંકેતિક મૂલ્ય આંક્યું હતું. પણ તાજેતરના ચુકાદામાં તો ગૃહિણી પણ નોકરી કરતા પતિ જેટલા જ વળતરની હકદાર હોવાનું સ્પષ્ટ કર્યું.

સિને-અભિનેતા અને નવોદિત રાજકારણી કમલ હાસને, “રાજ્યે ગૃહિણીઓના ગૃહકાર્યને માન્યતા આપવી જોઈએ તથા તેના માટે વેતન આપવું જોઈએ,” તેવી માંગણી કરી છે. તમિલનાડુનો પ્રાદેશિક પક્ષ દ્રવિડ મુનેત્ર કડગમ તેના આગામી વિધાનસભા ચૂંટણીના ઢંઢેરામાં ગૃહિણીઓને માસિક બે હજાર રૂપિયા વેતન આપવાનું વચન આપવાનો હોવાનું કહેવાય છે. ઇલાબહેન ભટ્ટ સમિતિના ૧૯૮૮ના ‘શ્રમશક્તિ’ અહેવાલમાં મહિલાઓના ઘરકામ સંદર્ભે જણાવ્યું છે કે, “બધી જ સ્ત્રીઓ શ્રમિક છે. કેમ કે તે ઉત્પાદક અને પ્રજનનકર્તા છે. તે વેતનિક કામ કે રોજગાર નથી કરતી, ત્યારે પણ સામાજિક રૂપમાં ઉત્પાદન અને પ્રજનનકાર્યમાં સંલગ્ન હોય છે, જે સમાજના અસ્તિત્વ માટે આવશ્યક છે. ગૃહિણીના રૂપમાં મહિલાઓ જે કામ કરે છે તેને સામાજિક-આર્થિક ઉત્પાદન માનવું જોઈએ.”

મહિલાઓના ઘરકામનું આર્થિક મૂલ્ય આંકવાથી કે ઘરેલુ કામને ઉત્પાદક માની તેની આર્થિક ગણતરી કરી દેશના જી.ડી.પી.માં ઉમેરો કરવાથી આવકના આંકડા દૂષિત થવાનો ભય કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓનો છે. જો ઘરના કામ માટે મહિલાઓને દૈનિક રૂ. ૨૮૩ના લઘુતમ વેતનની ચુકવણી કરવાની થાય, તો આશરે ૧૬ કરોડ ગૃહિણીઓના ઘરકામનું મૂલ્ય રૂ. ૧૬,૨૮૬ અરબ, એટલે કે સરકારના બજેટ જેટલું, થાય. ઑકસફામના રિપોર્ટ પ્રમાણે દુનિયાની ગૃહિણીના ગૃહકાર્યનું નાણાંમાં મૂલ્ય આંકવામાં આવે તો વરસે લગભગ ૧૦,૦૦૦ અબજ ડૉલર જેટલું અર્થાત્‌ એપલ કંપનીના ટર્નઓવરથી ૪૦ ગણું વધારે થવા જાય છે. બીજી તરફ રોજગારના ઘટતા આંકડાઓમાં વૃદ્ધિ દર્શાવવા સરકારો ઘરકામ જેવાં વગર વેતનનાં કામોને કદાચ રોજગારમાં સામેલ કરવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે. પરંતુ હાલમાં દેશની અડધી આબાદી એવી સ્ત્રીઓનો મોટો ભાગ જેમાં રોકાયેલો છે, તે ઘરકામનું કોઈ મૂલ્ય નથી તે હકીકત છે.

મહિલાઓના ઘરકામનું આર્થિક મૂલ્ય નક્કી કરવાથી પણ ગૃહિણીઓને સન્માન અને ઓળખ મળશે કે નહીં તે મોટો સવાલ છે. ઘરકામ સ્ત્રીઓ પોતાની મરજીથી નહીં પણ પિતૃસત્તાક સમાજના સામાજિક-સાંસ્કૃતિક માપદંડોને કારણે કરે છે. એટલે ઘરકામની જવાબદારી અને બોજ માત્ર મહિલાના માથે ન મૂકી દેતાં ઘરકામમાં કુટુંબના સૌ સભ્યોનો ફાળો હોય તેવો સામાજિક માહોલ ઊભો કરવાની જરૂર છે. માત્ર ગૃહકાર્યનું આર્થિક મૂલ્ય આંકીને સમાજ જવાબદારીમાંથી છટકી શકે નહીં. દેશ અને દુનિયાનું મહિલા – આંદોલન પણ ઘરના કામનું આર્થિક મૂલ્ય જ ન માંગે, ઘરના કામમાં સૌની ભાગીદારી અને યોગદાન પણ માંગે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2021; પૃ. 07-08

ગાંધીજી પણ આંદોલન કરતા, ચળવળને જન્મ આપીને તેમણે ભારતનો ઇતિહાસ બદલ્યો પણ તે જેનો વિરોધ કરતા, તેનો વિરોધ શા માટે કરતા, તે પ્રશ્નનો ઉકેલ શું હોઇ શકે, વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા શું હોઇ શકે તે તમામના તેમની પાસે જવાબ હતા

જો તમે વેબ સિરીઝ ‘ક્રિમિનલ જસ્ટીસ – બિહાઇન્ડ ધી ક્લોઝ્ડ ડોર્સ’ જોઇ હશે તો તમને કદાચ એ દ્રશ્ય યાદ હશે જેમાં પંકજ ત્રિપાઠીની પત્ની તેમની સાથે વાત કરતી વખતે એક શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે – વોક – (Woke) – અને કહે છે કે વોક હોવું એટલે કે જાગૃત હોવું.  2019માં વોક શબ્દને ગ્લોબલ લેંગ્વેજ મોનિટર દ્વારા એ વર્ષનો અંગ્રેજી શબ્દ જાહેર કરાયો હતો. છેલ્લા દસ વર્ષમાં આ શબ્દ સૌથી વધુ વપરાયો છે અને ગ્લોબલ લેંગ્વેજ મોનિટરનાં પ્રેસિડન્ટ – ચિફ વર્લ્ડ એનાલિસ્ટે કહ્યું હતું કે દરેક પેઢી આ જાગૃતિ કે વોક હોવાનો અનુભવ કરતી આવી છે.

આપણે અહીં ભાષાશાસ્ત્રની ચર્ચા નથી કરવાની પણ વોક શબ્દથી વાતનો શરૂઆત કરવાનું કારણ એટલું કે આજકાલની પેઢી એટલે કે જે મિલેનિયલ્સ છે તેઓ ખુદને ઘણાં વોક માને છે. તેમની આ જાગૃતિ આજકાલ આપણા દેશમાં પણ ચર્ચામાં છે. દેશ – દુનિયામાં જે પણ થઇ રહ્યું છે તે અંગે મિલેનિયલ્સ બધું જ જાણે છે અને માટે તેમને જે પક્ષ અંગે બોલવા જેવું કે પોતાનું મંતવ્ય પ્રગટ કરવા જેવું લાગે તે અંગે તેમણે એ કરવું જ જોઇએ. વળી તેમની પાસે સોશ્યલ મીડિયા જેવું મજબૂત માધ્યમ પણ છે. આપણા દેશમાં અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા તો છે જ અને હોવી જ જોઇએ પણ અભિવ્યક્તિ વિચારશીલ હોય તે વધારે અગત્યનું છે. જો કે આ મુદ્દો વધુ ગહેરો છે અને એ જ રીતે ચર્ચવો રહ્યો. તાજેતરમાં જ ખેડૂતોના આંદોલનમાં ભાગ લેનારી 22 વર્ષની દિશા રવિની ધરપકડ કરાઇ, ઘણો હોબાળો થયો, આપણને ટૂલકિટ શબ્દનો ઉપયોગ પણ સમજાયો.

અહીં દિશા રવિએ જ કર્યું તેની સામે કશો જ વાંધો નથી કારણ કે જો તમે મજબૂત વિચારો ધરાવતા હો, તમારા વિચારોમાં સ્પષ્ટતા હોય તો તમારો મત રજૂ કરવો જ જોઇએ. પરંતુ આ ફૂલ ટાઇમ ચળવળમાં જોડાઇ જનારા આ વૈચારિક યુવાનો એ ભૂલી જાય છે તેમણે કારકિર્દી ઘડીને સદ્ધર પણ થવાનું છે. તેઓ વર્તમાન રાજકારણમાં રસ ન લે તેવું અહીં નથી કહેવાઇ રહ્યું પણ માત્ર ચળવળમાં જોડાઇને અથવા તો સોશ્યલ મીડિયા પર ચર્ચાઓની હોળી સળગાવવાથી કંઇ વળવાનું નથી તે પણ તેમણે સમજવું રહ્યું. આર્થિક સ્વતંત્રતા અને સદ્ધરતા હશે તો તેઓ માત્ર વોક એક્ટિવિઝમ કરીને બેસી જવાને બદલે એવું એક્ટિવિઝમ કરી શકશે જેનાથી પરિવર્તન પણ આણી શકાય. અત્યારે વોક એક્ટિવિઝમને કારણે પ્રશ્નોનું કદ વધતું જાય છે અને સમસ્યાઓ કોરાણે મુકાતી જાય છે. વળી આમાં માત્ર મિલેનિયલ્સ જ જોડાય છે તેમ નથી. ઘણાં બધાં પોતાના મંતવ્યો ફંગોળ્યા કરે છે. એક્ટિવિઝમ એટલે કે ચળવળ કે આંદોલન એક લોકશાહી રાષ્ટ્રના સ્વાસ્થ્ય માટે બહુ જ સારી કસરત છે અને તે અનિવાર્ય પણ છે. પરંતુ, આ માત્ર જાગૃતિનો સ્થાયી ભાવ ધરાવતું વલણ ઉકેલ નથી આપતું અને ત્યાં જ સમસ્યા છે. ગાંધીજી પણ આંદોલન કરતા, ચળવળને જન્મ આપીને તેમણે ભારતનો ઇતિહાસ બદલ્યો પણ તે જેનો વિરોધ કરતા, તેનો વિરોધ શા માટે કરતા, તે પ્રશ્નનો ઉકેલ શું હોઇ શકે, વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા શું હોઇ શકે તે તમામના તેમની પાસે જવાબ હતા. આજકાલ કમનસીબે વિરોધીઓ તો બિલાડીના ટોપની માફક ફૂટી નીકળે છે પણ તેઓને જે નથી જોઇતું તેના બદલામાં શું વિકલ્પ હોઇ શકે તેમનો જવાબ આપવામાં તે અક્ષમ હોય છે.

ગ્રેટા થનબર્ગની હિંમતની દાદ આપવી પડે પણ એ કમ્ફર્ટમાં થતું એક્ટિવિઝમ છે જે ‘વોક એક્ટિવિઝમ’ જેવું લાગવા માંડે છે. વિદેશમાં છતાં ય માનવાધિકારોને મામલે ઘણી મદદ, ટેકા અને પ્રોત્સાહન હકારાત્મક રીતે મળતાં રહે છે પણ એ ભારતની વાસ્તવિકતા નથી. અહીં રાજકીય રમતમાં આ વિચારશીલ જુવાનિયાઓ પ્યાદું બનીને રહી જાય છે અને તેમને ન તો રાજકારણીઓ બચાવે છે ન તો એક્ટિવિઝમમાં ઝંપલાવી ઘર-બાર નેવે મુકનારા કોઇ રાહ દેખાડી શકે છે. મોંઘીદાટ ડિગ્રીઓ લઇને બેઠેલા આ જુવાન મનને પરિવર્તનનો હિસ્સો બનવાની હોંશ હોય એ સમજી શકાય પણ કોર્પોરેટ વિશ્વમાં નોકરીના ઢસરડા કોઇ આંદોલનથી કમ નથી હોતા અને ત્યાં પણ શીખવાનું ઘણું હોય છે. ગજવામાં રોકડા હોય ત્યારે વિરોધો-વિચારો બધું વધારે સંતુલિત રીતે થઇ શકે અને પરિવર્તનની દશા પર બૂમરાણ કરવાને બદલે તે દિશામાં આગળ વધતા શીખી શકાય. વળી વોક એક્ટિવિઝમની પાછળનાં વિદેશી ભંડોળની શતરંજ પણ સમજવી રહી. ગ્લોરિયા સ્ટેઇનમનું ફેમિનિઝમ, રશિયન સાહિત્યનું ગ્લોબલાઇઝેશન અને વિશ્વ ભરમાં જાતભાતનાં વિરોધો અમેરિકાની સેન્ટ્રલ ઇન્ટેલિજન્સ એજન્સીએ ફંડ કર્યા હોવાના રિપોર્ટ્સ જાહેર થઇ ચુક્યાં છે. એક્ટિવિઝમ ખોટું નથી પણ વૈશ્વિક રાજકારણનાં ફોર્સને કારણે તેને જે પ્રોત્સાહન મળે છે અને રાષ્ટ્રનાં ઘડતર માટે જરૂરી છે તેવા જુવાનિયાઓ કંઇક જુદું કરવા માંડે છે ત્યારે નુકસાન દેશને જ થાય છે.

ગ્રેટા થનબર્ગ જે પોતે કાર્બન ફૂટપ્રિન્ટ ન વધે તે માટે ફ્લાઇટનો ઉપયોગ કરવાને બદલે ઝો એમિશન યૉટમાં મુસાફરી કરતી હતી તેની એ યૉટને યુરોપ પાછી લાવવા માટે પાંચથી સાત જણાની ટીમને ટ્રાન્સ એટલાન્ટિક ફ્લાઇટમાં મોકલવાયા અને આ આખી ભાંજગડમાં સાત ગણું વધારે કાર્બન એમિશન થયું. આવું તો ઘણું ય રિહાનાથી માંડીને અન્ય સેલિબ્રિટી વોક એક્ટિવિસ્ટ્સ વિશે મળી શકે છે પણ અહીં મુદ્દો તેમનો નથી. વાત એ લોકોની કરવાની છે જેમનામાં ભારોભાર સમજણ છે, વિચાર છે પણ દિશાને મામલે ઘોડાનાં બ્લિન્કર્સ પહેરી લે છે અને પછી માત્ર વાતો હોય છે, વિકલ્પો કે જવાબો નથી હોતાં. સોશ્યલ મીડિયાના દેકારાથી સમસ્યાઓ ઉકેલાઇ જવાની કોઇ ગૅરંટી નથી હોતી એ આપણે સમજવું પડશે. સાચી માહિતી આપવી, પોતાના વિચાર પર મક્કમ રહેવું, કોઇના સવાલ પર ગુંચવાઇ ન જવું અને વિકલ્પની દિશામાં વિચારવું એ એક્ટિવિઝમની સાચી રાહ હોઇ શકે છે.

બાય ધી વેઃ

વોક એક્ટિવિઝમની ભાંજગડમાં પડ્યા વિના નક્કર કામ કરવાના રસ્તા શોધવા. દેશમાં જાતભાતની સમસ્યાઓ છે અને થયા કરવાની છે માટે જ જરૂરી છે કે લોકોમાં જાગૃતિ તો હોવી જ જોઇએ. એક્ટવિઝમ જો વિચાર વગર થાય તો લોકશાહીનું હથિયાર બનવાને બદલે તે તેને નુકસાનકર્તા બનશે. તમને સ્ટર્લાઇટ પ્લાન્ટના બંધ થઇ જવા અંગે જાણ હશે જ. વિરોધોને પગલે અહીં કૉપરનું ઉત્પાદન બંધ થઇ ગયું અને આપણા પાડોશી દેશો જે હજી આ કૉપર ઉત્પાદિત કરે છે તે ફાયદામાં છે. ભારતમાં લોકોએ નોકરી ગુમાવી અને જે પ્લાન્ટ પર્યાવરણને નુકસાન કરતો હોવાનું કહેવાયું હતું તેની પર વધુ રિપોર્ટ્સ આવ્યા અને તેમાં સ્પષ્ટ થયું કે જેટલા નુકસાનની બૂમરાણ મચી હતી તેટલું બધું નુકસાન તો પ્લાન્ટને કારણે થતું જ ન હતું. આપણે એક્ટિવિઝમ કરીએ પણ વિચારીને કરીએ, વિકલ્પો શોધીએ, પ્રતિભાવ આપવીએ પ્રતિક્રિયા નહીં – હા રિયેક્શન્સ આપવાથી જવાબ નહીં મળે અરાજકતા વધશે. વિચારી જુઓ કે મોટેરા – ઓહ સોરી નમો સ્ટેડિયમનું બીજું નામ શું હોવું જોઇએ?

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  21 ફેબ્રુઆરી 2021