નહિ મોન્તા
વરી,
અમોં કો…ય  સોં ન્તા મોં
…
શ  અમાર તો
ગોમ મોં જ શોં ન્તા
ન  પૂરતી શ
ભલ ન શૉમરી ન પાતરી
…
અમોનં  વિલાયતી  દેવતૉની
કોય  જરૂર નહિ
અન  નઇ જરૂર ઇના થેલાની ક
ઇયાંની શોકલેટ, ગોરીઓની
મફરી, બોરાં, ટેભરોં
ફોંટમોં બૉંઘી ન રોજ ભરી લાવ શ
અમોરી શોં ન્તા
તો
વરહ ના વસલા  દા  ડ
સોં ન્તા ની લાય મોં
હું કોંમ ઉપાડો લઇ બેઠા સો  લ્યા
ક યું  ના ?
ક 
નહિ મોન્તા
અમં  કો…ય  સોં ન્તા મોં

25 ડિસે. 2020

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના 50માં અધિવેશનમાં, અતિથિ વિશેષ તરીકે આપેલું પ્રવચન [27 ડિસેમ્બર 2020] :-

આદરણીય સિતાંશુભાઈ, આદરણીય પ્રકાશભાઈ, આદરણીય પ્રફુલ્લભાઈ તેમ જ હમસફર દોસ્તો,

એકસો પંદરની આવરદાએ પહોંચેલી ‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’નું આ પચાસમું અધિવેશન છે, પરંતુ પહેલવહેલું ‘વર્ચ્યુઅલ’ – ઑનલાઈન અધિવેશન. અને રા.વિ. પાઠક સભાગૃહમાં મળતાં આ અધિવેશન સારુ અતિથિ વિશેષ તરીકે મને નોતર્યો છે, તે ફક્ત મારું જ નહીં, બલકે આશરે અડધી સદીથી કાર્યરત વિલાયત માંહેની અમારી ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’નું તેમ જ ગુજરાતી ડાયસ્પોરે થતાં અનેકવિધ કામોનું ય બહુમાન હોવાનું સમજું છું. પરિસ્થિતિ તો જુઓ, સાહિત્યકારના દાયરામાં હું આવતો નથી, પત્રકારને નાતે લેખક હોઈશ તો હોઈશ; પણ અહીંની અકાદમીનો કાર્યભાર સંભાળતા સંભાળતા મને ય ભાષા-સાહિત્ય-સંસ્કૃતિનો જબ્બર નેણો લાગ્યો છે, તે કબૂલ.

પરિષદ જોડેના સીધા લગાવને હવે છપ્પન-સત્તાવન વર્ષ થશે. દશેક અધિવેશનોમાં હાજર પણ રહ્યો હોઈશ. સન 1981માં હૈદ્રાબાદ અધિવેશનમાં દિવંગત મિત્ર હરીન્દ્ર દવેના સૂચને તત્કાલીન પરિષદ પ્રમુખ મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શકે’ વિલાયતની વાત રજૂ કરવા કહેલું તે સાંભરી આવે છે. તે ઘડીથી ‘દર્શક’ જોડે અને તત્કાલીન મહા મંત્રી રઘુવીર ચૌધરી જોડે અંગત અનુસંધાન થયું તે સતત, ચન્દ્રકલા શું, મહોરતું રહ્યું. સન 1986 વેળા અમરેલી જ્ઞાનસત્ર ટાંકણે અમારી અહીંની રજૂઆતની પછીતે ઉમાશંકરભાઈ જોશીએ જાહેરમાં પીઠ થાબડેલી તે ય સાંભરી આવે છે. 1989ના રાજકોટ અધિવેશનમાં જયન્તભાઈ મ. પંડ્યા, વસુબહેન ભટ્ટ, વર્ષાબહેન અડાલજા તેમ જ અન્યો સંગાથે જાહેરમાં રમૂજનો ફુવાર કરતાં રહેલાં તે ય હવે પડઘાય છે. 1995ના જામનગર અધિવેશનમાં તો તે વેળાના મહા મંત્રી પ્રકાશ ન. શાહે તો નાદુરસ્તીને કારણે ન આવી શકેલા પ્રાધ્યાપક ચી.ના. પટેલને ઠેકાણે, છેલ્લી ઘડીએ મીરાંબહેન ભટ્ટ જોડાજોડ વક્તા તરીકે મને બેસાડી દીધેલો તે કેમ ભુલાય ?

વળતી સાલનું અધિવેશન અમારા માટે ઐતિહાસિક અધિવેશન બનતું હતું. એક પા તત્કાલીન ઉપપ્રમુખ જયન્ત મ. પંડ્યા અને તત્કાલીન મહા મંત્રી પ્રકાશ ન. શાહ જોડે અમે અધિવેશન પ્રમુખ નિરંજનભાઈ ભગતને સાથે રાખીને, કાર્યસૂચિમાં ન હોવા છતાં, ડાયસ્પોરિક ગુજરાતી સાહિત્ય સર્જકોની જ એક બેઠક ભોજન વિરામના સમયે ગોઠવી દીધેલી ! વિલાયત તેમ જ અમેરિકા સમેતના ભારત બહારના સર્જકોનો ત્યારે મેળો જામેલો. એ ભાતીગળ બેઠકના પડઘા હજુ આજે ય ગાજતા ભાળું છું. વચ્ચેના ગાળે પાટણ ખાતે 2001 વેળા જેમનો હું સતત ઋણી છું તેવા મારા સન્મિત્ર રઘુવીર ચૌધરી પ્રમુખપદે બિરાજતા હતા. તે અવસરે, છેલ્લી બેઠકમાં એક ઠરાવ રજૂ કરવા મને જ ઊભો કરવામાં આવેલો, તે ય સ્મરણે ચડે છે. વારુ, મુંબઈના ઉપનગર કાંદિવલી ખાતે 2005માં અધિવેશન મળતું હતું. બકુલ ત્રિપાઠી પ્રમુખપદે હતા. પરંતુ નિવૃત્ત થતાં પ્રમુખ ધીરુબહેન પટેલની કુનેહને કારણે અમેરિકાનિવાસી પ્રાધ્યાપક મધુસૂદન કાપડિયા તેમ જ બ્રિટન નિવાસી વિપુલ કલ્યાણીને વક્તા તરીકે નોતરવામાં આવેલા. બન્નેની સોજ્જી રજૂઆત હતી. પરંતુ કેટલાક મુદ્દે મારું વક્તવ્ય વિવાદનો મધપૂડો છંછેડી બેઠું હતું. વિચારતાં વિચારતાં તે વખતની મારી વાત આજે પણ ખરી છે તેમ લાગ્યાં જ કરે છે.

હવે આ પચાસમું અધિવેશન. નિવૃત્ત થતા પ્રમુખ સિતાંશુભાઈ તો મારી યુવાવસ્થામાં ફાર્બસ સભાની અનેક બેઠકોમાં મને મળતા અને પોરસાવતા રહેતા. તે દિવસોમાં નવોસવો, ઉચ્ચાભ્યાસ માટે હું મુંબઈ ગયેલો. ત્યારની એ મૈત્રી ફોરતી આવી છે. નિર્વાચિત પ્રમુખપદનો કાર્યભાર મિત્ર પ્રકાશભાઈ ન. શાહ સ્વીકારે છે, ત્યારે માંહ્યલો રાજીના રેડ છે. પ્રકાશભાઈનો પરોક્ષ પરિચય તો પાંચેક દાયકાને આંબીને રહ્યો છે. અંગત સંબંધને ય હવે ચચ્ચાર દાયકા થયા હોય. એ તો બે ય કાંઠે સભર સભર વહેતો અનુભવીએ છીએ. એમનું અગાધ વાંચન. એમનું તરબતર કરતું વિશ્લેષણ. તલસ્પર્શી તેમ જ તાગ મેળવતું સોજ્જું લખાણ અનેકોની જેમ મને ય મોજ કરાવે છે. સતત ખીલખીલ સ્મિત કરતા રહેતા પ્રકાશભાઈ સૌને જોડવાનો કસબ, કાચુંપાકું હોય ત્યાં સાંધવાનો કસબ સુપરે સમજે છે, જાણે ય છે. તેથી સાંપ્રત પરિષદને પણ લાભવાનું જ થશે, તેવી શ્રદ્ધા.

પરિષદ જોડેના લગાવને કારણે કેટલાક નિસબતે ભરેલાં મિત્રો સાંપડ્યાં છે તેનું સ્મરણ કરી લઉં. મનુભાઈ પંચોળી સાથેનો નાતો એમના બ્રિટન પ્રવાસોને કારણે મજબૂત થયેલો. પણ રઘુવીર ચૌધરી, જયન્ત મ. પંડ્યા, રમેશ ર. દવે ખાસ સાંભરી આવે. આજે પારુબહેન નથી તેનો અસાંગરો ઓછો નથી.

ભલા, ઇતિહાસની એરણે, કેટલાને સાંભરે 1909નું એ રાજકોટ અધિવેશન ? અંબાલાલ સાકરલાલ દેસાઈના પ્રમુખપદે મળેલા અધિવેશન ભણી મારો અંગૂલિનિર્દેશ છે. દોસ્તો, તમને સાંભરતું ય હોય, તે વેળા બળવંતરાય કલ્યાણરાય ઠાકોર પરિષદના મહામંત્રી હતા અને એમણે જગત ભરે પથરાયા ગુજરાતીઓને ઉદ્દેશીને એક કાગળ પાઠવેલો. આવો એક કાગળ જપાનના કોબો શહેરે સ્વીકાર્યો અને જાહેર સભા કરેલી તેમ, અમારા આ મુલકના પાટનગર લંડન ખાતે પણ પચાસેક ગુજરાતીઓની એક સભા બોલાવાયેલી. દક્ષિણ આફ્રિકાના રંગભેદના અટપટા કોયડાઓના ઉકેલ શોધવા મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી અહીં પ્રતિનિધિમંડળ લઈને પધારેલા. એમણે આ સભા બોલાવી હતી. કારણ ? આ ત્રીજા અધિવેશનને સારુ ભાષાશુદ્ધિ અને જોડણીશુદ્ધિ પ્રત્યે આગ્રહ કેળવવા તથા લખાણો તપાસવા માટે વિદ્વાનોની નિમણૂક કરવા સભામાં ઠરાવ કરી ગાંધીએ મોકલી આપેલો. પછી તે ઠરાવનું શું થયું ? કોણ કહશે ? 

અમને સવાલ થાય : તે દિવસોમાં જે સંપર્ક બ.ક.ઠા. અને મિત્રો કરતા, જાળવતા, તે ભલા, આજે કેમ ગેરહાજર છે ? આજે તો પ્રત્યાયનનાં સાધનો તો આંગળીને વેઢે જ છે ને ? વિજ્ઞાને આપણને 1909 પછીના ગાળામાં આજે વધુ નજીક મૂકી દીધાં છે. આજે જોતજોતામાં આપણે જગતને કોઈ પણ દેશ ઝડપથી આવી જઈ શકીએ છીએ. હવે તો વીજાણુ માધ્યમ વાટે સતત સંપર્ક જાળવી શકાય છે. દેશ દેશના ગુજરાતીઓ નજીક આવ્યા છે. આથી તળ ગુજરાત એકલું રહી નહીં શકે. આમ પરિષદ સમેતના ગુજરાત પ્રત્યે અપેક્ષાઓ સકારણ વધી છે. આપણા પૂર્વસૂરિ રણજિતરામ વાવાભાઈ મહેતા અને કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી કહેતા તેમ ગુજરાતના ભૌગોલિક સીમાડા વળોટીને બહારના ગુજરાતની પણ પરિષદે સક્રિય ચિંતા હવે તો કરવી જ રહી.

મુંબઈ, કોલકત્તા, કોઈમ્બતૂર, સરીખા સરીખા ભારત માંહેનાં નગરો અને વિસ્તારો ઉપરાંત પાકિસ્તાન, ઑસ્ટૃલિયા – ન્યુઝિલૅન્ડ, વિલાયત સમેત યુરોપ, તથા કેનેડા સમેત અમેરિકા તેમ જ આફ્રિકા ખંડના દક્ષિણ ને પૂર્વ વિસ્તારના દેશોનો ય સમાવેશ કરવો રહ્યો. આ વિસ્તારે ભાષાસાહિત્યની ફક્ત ચિંતા જ સેવવામાં આવી નથી, ત્યાં નક્કર કામો પણ થયાં છે. અમારે ત્યાં જ 1964ના અરસાથી ગુજરાતીનું શિક્ષણ અપાતું રહ્યું છે. અમારી અકાદમીએ જ 18 વર્ષ વિવિધ પરીક્ષાઓનું અયોજન કર્યું જ હતું ને. આથી અમે ય ગાઈએ છીએ : ’કહે દલપતરામ રાજા અધિરાજા સુણો, / રુડી ગુજરાતી વાણી રાણીનો વકીલ છું.’ વળી અમે તો નવેક ભાષા-સાહિત્ય પરિષદો ય ભરી છે અને તેમાં નક્કર રજૂઆતો થઈ છે. ‘અસ્મિતા’ના અંકો તેની સાહેદી પૂરશે. આ તો અમારી એક વાત બની. પરંતુ આ દેશોએ કેવા કેવા સરસ કવિલેખકો આપ્યાં છે, જેણે આપણી વાણીને ન્યાલ કરી છે. તે દરેકને પરિષદે પોતાના કેન્દ્રવર્તી દાયરામાં સક્રિયપણે દાખલ કરવા જ રહ્યાં. કોઈક ઉચિત માનઅકરામોથી તેમને વંચિત ન રખાય તે જોવાનું કામ પણ તળ ગુજરાતે કરવું રહ્યું.

વીજાણું માધ્યમમાં પરિષદે પ્રવેશ કર્યો છે તે બહુ મોટી વાત છે. તમારી ‘નોળવેલની મહેક’ હવે ચોમેર પ્રસરી છે. તે સતત પ્રસરતી રહો. તમે સરસ વેબસાઈટ તૈયાર કરી અને તેમાં ‘પરબ’ને ય સામેલ કર્યું છે. વીજાણું માધ્યમનો લાભ લેનારા મિત્રોને સારુ આ અગત્યનું ઓજાર બની રહે છે. સોશિયલ મીડિયાના બાજોઠે જે સાહિત્ય વહેતું રહ્યું છે, તેમાં ક્યાંક ક્યાંક ચમકારા જોવા મળે છે. તે ભણી બેધ્યાન ન રહેવાય તેમ થવું જોઈએ. તમે તો વળી આ અધિવેશનમાં, આજને સારુ, બહુભાષી કવિમિલન’નું આયોજન કર્યું છે; અને આવતીકાલની બેઠકમાં ‘મહામારીના સમયમાં સાહિત્ય’ નામે એક પરિસંવાદ પણ કરવાના છો ને ! બહુ સરસ. આનંદ આનંદ. આ મહામારીને કેન્દ્રમાં રાખીને કેટલાં સરસ કાવ્યો, નિબંધો, લેખો, વાર્તાઓ રચાયાં છે તે દરેક ભણી પણ આપણે ધ્યાન આપવું રહ્યું. હકીકતે આ ઉપક્રમ પરિષદ માટે હરણફાળ જ છે. તેને માટે તમને જેટલાં બીરદાવીએ તેટલું ઓછું પડે.

વિરામ લઉં તે પહેલાં, એક અગત્યના મુદ્દે નિર્દેશ કરવાની રજા લઉં છું. પરિષદ અને પરિષદનાં વિવિધ સ્તરોનાં નાનાંમોટાં કામો અંગે ‘ગાંધીજીનું તાવીજ’ યાદ રાખવા જેવું છે. તેમ કરવાથી કોઈ પરાયા નહીં હોય, સૌ કોઈ પોતીકા હશે. તળ ગુજરાતે તેમ જ બૃહદ્દ ગુજરાતે પણ. 

1936માં, આ અમદાવાદ નગરે, પરિષદનું 12મું અધિવેશન મળેલું. એ અધિવેશનના પ્રમુખપદે બીરાજમાન મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીએ, સન 1948માં કહેલું, “તમે જે ગરીબમાં ગરીબ અને લાચારમાં લાચાર મનુષ્ય જોયો હોય તેનો ચહેરો યાદ કરીને તમારી જાતને પૂછો કે તમે જે પગલું ભરવાનું વિચારો છો તે આ મનુષ્ય માટે કોઈ કામનું છે ? આનાથી એને કોઈ લાભ થશે ? આનાથી એ પોતાના જીવન અને ભાગ્ય પર કાબૂ મેળવી શકશે ? આનાથી આપણા દેશના કરોડો ભૂખ્યા પેટ અને ક્ષુબ્ધ આત્માવાળા લોકોને સ્વરાજ્ય મળશે ?

"ત્યારે તમે જોશો કે તમારી શંકાઓ અને અહમ્ ગાયબ થઈ રહ્યાં હશે.”

આમ જનતાની, ગરીબાઈની વાત હું અહીં નથી છેડતો; વિસ્તારે વિસ્તારે, કસબે કસબે, ગામે ગામે જ શા માટે, ખંડે ખંડે ય વિસ્તરેલી આપણી જમાતની વાત કરું છું. તે દરેક પરાયી નહીં રહેવી જોઈએ. આ ‘ગાંધી તાવીજ’ આપણા દાયરામાં કેન્દ્રસ્થાને રહેવું જ રહ્યું. અને વળી, તેને સારુ, 01 જૂન 1921ના ‘યંગ ઇન્ડિયા’માં લખતાં મહાત્મા ગાંધીએ કહેલું તે આપણો ધ્યેયમંત્ર બની રહેજો : ‘મારું ઘર બધી બાજુએ ઊભી દીવાલોથી ઢંકાયેલું રહે અને એની બારીઓ અને બાકોરાં બંધ કરી દેવામાં આવે એ હું નથી ઇચ્છતો. મારા ઘરની આસપાસ દેશ દેશાવરની સંસ્કૃતિનો પવન સુસવાતો રહે એમ જ હું ઇચ્છું છું, પણ તે પવનથી મારી ધરતી ઉપરથી મારા પગ ફગી જાય અને હું ઊથલી પડું એ હું નથી ઇચ્છતો.’

પ્રકાશભાઈ, સિતાંશુભાઈ, આ ભાતીગળ અધિવેશનને સર્વાંગી સફળતા મળજો, તેમ અંતરમનથી પ્રાથું છું; અને ભાવિનાં કામોને સારુ આપણને દરેકને ઇચ્છાશક્તિનું બળ મળજો.

હેરૉ, 18-21 ડિસેમ્બર 2020

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

યુવલ નોઆ હરારીની સલાહ માનીને શ્વાસ પર ધ્યાન આપવાનું રાખીએ તો કદાચ સાચી સમજ મળશે, જાણીએ શા માટે.

ઇઝરાયલી લેખક યુવલ નોઆ હરારીનું પુસ્તક છે, ’21 લેસન્સ ફોર 21st સેન્ચ્યુરી’. આ પુસ્તકમાં બધા જ પ્રકારની સમસ્યાઓ, વિખવાદો, વિવાદોની વાતો કર્યા પછી, યુવલ અંતે એક જ સલાહ આપે છે કે ધ્યાન ધરો, મેડિટેશન કરો. તાજેતરમાં તેણે એક ઇન્ટરવ્યુમાં કહ્યું હતું કે તેને મળેલી સૌથી સારી સલાહ હતી, ‘શ્વાસ પર ધ્યાન આપો’, (યુવલની આ વાતનું અનુસંધાન અંતે જડશે). 2020નું વર્ષ બસ પૂરું થયું જ સમજો. આપણે બનાવેલા પ્લાન્સ કોરાણે મુકાઇ ગયા અને રડતાં, કકળતાં, કંટાળતાં, ગભરાતાં, ચિંતા કરતાં આખું વર્ષ આપણે ઘરનાં કપડાંમાં, લૅપટૉપ્સ સામે અને ઝૂમ કૉલ્સ પર જીવી ગયાં. હજી કશું પણ રાતોરાત બદલાવાનું નથી એ હકીકતથી આપણે વાકેફ છીએ. આ વર્ષે જે શીખવ્યું હશે એ ખરું પણ બહુ લોકોએ એમ કહ્યું કે તેઓ જાત સાથે જોડાયા (એ વાત અલગ છે કે આવું પાછું એમણે સોશ્યલ મીડિયા પર આખા ગામને કહ્યું) તેમને આત્મમંથન કરવાનો સમય મળ્યો. હા એવું થયું જ હશે, થવું જોઇએ અને ખાસ એક વાત તો લોકોએ એમ કહી કે ‘ઓછામાં ચાલે છે, થોડી વસ્તુઓ સાથે પણ જીવી શકાય છે.’ આ એક વાક્ય પર ઊંડો વિચાર કરવો જરૂરી છે.

કોરોના વાઇરસે આખી દુનિયાને સૂમસામ કરી દીધી પછી અર્થતંત્રના કાંગરા ખર્યા અને એવા ખર્યા કે તેમાંથી કળ વળતાં બીજાં પાંચ વર્ષ થઇ જશે. ભલે દેશ-વિદેશની સરકારો આંકડા ફેંકે કે બધું બરાબર છે પણ સત્ય શબ્દોની સંવેદનામાં હોય છે. રાષ્ટ્રો ઇચ્છે છે કે લોકો કામે પાછાં વળગે, ઘણી જગ્યાએ બધું લગભગ હતું એવું થઇ ગયું છે. લોકો કમાવાની ઘટમાળમાં જોતરાવાં માંડ્યાં છે, જો કે વાઇરસનું જોખમ તો ગમે ત્યારે અવાજ મોટો કરીને પોતાનો હાઉ તો યથાવત્ રાખે જ છે. આ બધી વાર્તા કરવા પાછળ જે મૂળ મુદ્દો છે એ છે કેપિટાલિઝમ એટલે કે મૂડીવાદ. વાઇરસને કારણે ખડા થયેલાં સંજોગો મૂડીવાદને પડકારી રહ્યાં છે, લોકોએ વસ્તુઓ વગર ચલાવી લેતા શીખી લીધું છે.

જો કે કશું ધરમૂળથી બદલાયું નથી પણ વાઇરસે આપણી જે હાલત કરી છે એ જોતાં આપણે મૂડીવાદમાંથી પર્યાવરણવાદ તરફ વળવુ જોઇએ ખરું? ગાંધીજી સ્વદેશીની વાત કરતા અને કહેતા કે તમે જ્યાં હો તે વિસ્તારના ૧૦૦ મિટરમાં જે મળતું હોય તેનાથી ચલાવવાનું, જેથી આસપાસનાંને રોજી મળે અને સ્થાનિક અર્થતંત્ર મજબૂત થાય. દુનિયાને તાળાં લાગ્યાં ત્યારે ડાહપણ આપણે મને-કમને જીવવું પડ્યું, ઘણી ચીજો વગર પણ ચલાવવું પડ્યું પણ કોરોના વાઇરસ પછીની દુનિયામાં આપણે આપણી સવલતો જતી કરવા તૈયાર છીએ ખરાં? જે લોકો સાદગીની વાત કરે છે એ ખરેખર એમાં જીવે છે ખરા? વાઇરસ કાળ દરમિયાન એવા પોલ્સ થયા જેમાં એવું કહેનારા લોકો હતા કે તેઓ ‘નોર્મલ’ તરફ જવા નથી માગતા – તેમને ઓછો ટ્રાફિક, ચોખ્ખી હવા, વર્ક ફ્રોમ હોમ માફક આવે છે, પણ આ પોલ્સનું સત્ય કેટલું નક્કર? મૂડીવાદે આપણને જે સવલતો આપી છે, ઓછા પૈસામાં ઘણું અને 99/-  થી 999/-નું જે બજાર કોટે વળગાડ્યું છે એ આપણને માફક આવી ગયું છે. આ સરળતાએ પર્યાવરણની હાલત બગાડી છે.

આ એવું વિષ ચક્ર છે જે આપણને સમજાય તો છે પણ સ્વીકારવાનું ગમતું નથી કારણ કે બીજાની સાદગીને વખાણનારા આપણે આપણી સવલતો જતી કરવામાં માનતા નથી. આવા સંજોગોમાં મૂડીવાદને કોઇ થોભ નથી, બિલકુલ એ જ રીતે જે રીતે લોભને કોઇ થોભ નથી હોતો. પહેલી સમસ્યા તો એ છે કે, સમસ્યા છે એનો સ્વીકાર. આપણે જાત સાથે પ્રામાણિક થવાની જરૂર છે, મૂડીવાદની ચકાચોંધ પાછળ કથળી ગયેલું પર્યાવરણ છે, સસ્તી સવલતોના ઉત્સાહમાં નકામું ઠાલવી રહેલા આપણે પણ અટકતા નથી. ક્લાઇમેટ ચેન્જ પણ મૂડીવાદની જ ભેટ છે પણ એ એટલી ધીમી ગતિએ થતો બદલાવ છે કે તેને ગણતરીમાં લેવાનું ય આપણને જરૂરી નથી લાગતું. દાયકાઓ પછી જે પરિવર્તન આંખ સામે હશે તેની ચિંતા આપણને અત્યારે નથી. જે લોકો સત્તા પર છે એમને માટે ‘વર્તમાન’ જ અગત્યનો છે એટલે મૂડીવાદનું પૅકેજિંગ ચાલતું રહે છે અને તંત્ર હોય કે પર્યાવરણ બધું જ અંદરથી પોકળ થતું જાય છે.

આપણે આપણી ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમથી માંડીને ઉત્પાદન કરવાની શૈલીઓ, ખેતીની કરવાની રીતો અને પાણીનો ઉપયોગ બધું જ બદલવાની જરૂર છે. આ બદલાવ આગામી દાયકામાં આવશે તો ય આપણે ગ્લોબલ વોર્મિંગમાં કોઇ ફેરફાર કરી શકીશું એની ખાતરી નથી. આપણી પાસે હવે વેડફવવા માટે સમય નથી – કટોકટીની પળ માથે આવીને ઊભી જ છે. કમનસીબે લૂપમાં વાગતાં ગીતની માફક આપણે માણસજાત રસ્તો શોધવાની ભાંજગડ કરીશું તો ખરા પણ નફો મળતો રહેશે, જિંદગી ચાલતી રહેશે, વિચારો અને વાસ્તવિકતાનું અંતર ગ્રાન્ડ કેન્યોનની પર્વતમાળા વચ્ચે છે એવું થતું રહેશે. માત્ર પ્લાસ્ટિકના ઉપયોગ અને કારપૂલથી ક્લાઇમેટ ચેન્જ નહીં અટકે.

એ પ્રશ્ન ઉકેલવા વિશ્વમાં રાષ્ટ્રોને જરૂર છે ‘ગ્રીન લીડર્સ’ની. એવું નેતૃત્વ જેને માટે સત્તાનો સ્વાર્થ અગ્રિમતા ન હોય. શું આપણે બધું જતું કરવાનું? કશું જ અચાનક નથી થતું અને માટે ત્યાગ કરવા કરતાં તેને માટે તૈયાર રહેવું વધારે અગત્યનું છે. આપણે શું એવા નેતૃત્વની પસંદગી કરી શકીએ છીએ જેને માટે પૃથ્વી અને પર્યાવરણ પ્રાથમિકતા હોય નહીં કે મોટામસ ખર્ચાળ પ્રોજેક્ટ્સ જેમાં કોર્પોરેટ્સનું હિત સચવાવાનું હોય. લોકો પણ ડાબેરી અને જમણેરીમાંથી પસંદગી કરે છે, આપણે સમાજને રાજકારણીઓની નજરથી જોઇએ છે, જિંદગીના મેગ્નિફાયિંગ ગ્લાસને હાથમાં ઝાલવાનું યાદ નથી આવતું. માણસ જાતમાં સહિયારી જાગૃતિ આવે તો ફેર પડે, બાકી મેધા પાટકર પણ છે અને ગ્રેટા થેનબર્ગ પણ છે, તો પોતાનું કામ કર્યાં કરે છે અને આપણે આપણી મૂડીવાદી આદતોમાં રાચ્યાં કરીએ છીએ.

બાય ધી વેઃ

જેને માટે મૂડીવાદ જ સર્વોપરી ન હોય તેવો નેતા આપણે શોધી શકીએ ખરા? આપણે, માણસ જાતિ તરીકે પૃથ્વીને બચાવવા માટે માત્ર એક્શન્સમાં નહીં પણ વિચારમાં પરિવર્તન લાવી શકીએ ખરાં?  ગાંધીએ જે કહ્યું હતું કે જે બદલાવ જોવા ઇચ્છો છો તે પહેલાં બનો, એ વાક્યની ગંભીરતા સમજી શકીએ ખરાં? ગમે કે ન ગમે, વાસ્તવિકતા એ છે કે મૂડીવાદની સહુલિયત અને સવલતો જતી કરીશું તો જ કદાચ એક સ્થિર અને સ્વસ્થ વાતાવરણ – પર્યાવરણ – ક્લાઇમેટ આપણને મળી શકશે. કોરોના વાઇરસ, ક્લાઇમેટ ચેન્જ અને કેપિટાલિઝમની ત્રિરાશી કેવી રીતે માંડીશું તો બહેતર જિંદગી બની શકશે તેની પર વિચાર કરવો રહ્યો. યુવલ નોઆ હરારીની સલાહ માનીને શ્વાસ પર ધ્યાન આપવાનું રાખીએ તો સાચી સમજ મળશે કારણ કે તો જરા થોભીશું, વિચારીશું, ખમ્મા કરીશું. બાકી તો આ રેસ છે જેમાં જોતરાયેલી જિંદગીઓ માસ્ક પહેરીને અર્ધ મૂર્છિત હાલતમાં જીવાઇને મરી જશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 27 ડિસેમ્બર 2020