જાણીતા રાષ્ટ્રવાદી આગેવાન બાળ ગંગાધર ટિળકનું કર્મસ્થળ પુના રહ્યું હતું. 1896માં જ્યારે પ્લેગ મહામારી હિન્દુસ્તાનમાં અને વિશેષ કરીને મુંબઈ-પુનામાં પ્રસરી હતી, ત્યારે હજારોની સંખ્યામાં મોત થયા હતા. માત્ર મુંબઈમાં ઓગષ્ટ, 1897 સુધી પ્લેગથી થયેલો મૃત્યુઆંક 10,813 હતો. તે વખતે પણ પ્લેગ 52થી વધુ દેશોમાં પ્રસર્યો હતો અને તેનાથી લાખો લોકોની જાન ગઈ હતી. હિંદુસ્તાનમાં બ્રિટનનું શાસન હોવાથી તેના પર કાબૂ મેળવવા માટે બ્રિટિશ સરકારે 1897માં ‘ધ એપેડેમિક ડિસિઝ એક્ટ’ ઘડ્યો હતો. આ કાયદાને અમલ માટે પુનાના તત્કાલિન આસિસ્ટન્ટ કમિશ્નર ડબલ્યુ.સી. રૅન્ડે  પૂરા પુના શહેરનો ચાર્જ લીધો. ડબલ્યુ.સી. રૅન્ડે ચાર્જ સંભાળી ત્રણ સભ્યોની કમિટિ બનાવી અને શહેરને ખાલી કરવા માટે લોકો પર અત્યાચાર ગુજારવાનું શરૂ કર્યું. રૅન્ડના આ અત્યાચાર સામે પુના શહેરમાંથી વિરોધનો સૂર ઊઠ્યો. બાલગંગાધર ટિળકે પણ જોરશોરથી તેનો વિરોધ કર્યો અને પોતાના અખબાર ‘કેસરી’ (મરાઠી) અને ‘મરાઠા’(અંગ્રેજી)માં રૅન્ડ અને ત્રણ સભ્યોની કમિટિની આકરી ટીકા કરી.

ટિળકના આ લખાણથી પુનાના ચાપેકર પરિવારના દામોદર, બાલકૃષ્ણ અને વાસુદેવ ત્રણ ભાઈઓ ખૂબ પ્રભાવિત હતા. પુનામાં થયેલા અત્યાચારનો બદલો વાળવા તેઓએ રૅન્ડની હત્યા કરવાનું કાવતરું ઘડ્યું અને 22 જૂન, 1897ના રોજ રૅન્ડની હત્યા કરી. આ ત્રણ ભાઈઓ પર તો કેસ ચાલ્યો પણ તેઓને ઉપસાવવા માટે ટિળકનાં લખાણને પણ જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યું. અંગ્રેજો તો હત્યાના કેસમાં જ ટિળકને સંડોવવા માંગતા હતા પણ તેના કોઈ પુરાવા નહોતા. છેવટે ‘કેસરી’ અખબારના બે લેખોના આધારે ટિળક પર મુકદ્દમો ચલાવવામાં આવ્યો. અને નવ જજોની બેન્ચે ટિળકને અઢાર મહિનાની સખત કેદ ફરમાવી.

ટિળકે આ સજાની સામે અપીલ કરી, પરંતુ અંગ્રેજ સરકારે તેમની અપીલને ન સ્વીકારી. આ ગાળામાં અંગ્રેજ સરકારની સામે પડીને અને ચાપેકર ભાઈઓના પડખે રહીને ટિળક ખૂબ લોકપ્રિય થયા. આ લોકપ્રિયતા પછીના સમયમાં વધતી જ રહી અને ત્યાર બાદ તેમની લોકપ્રિયતા બીજી વાર 1908માં ખૂબ વધી જ્યારે તેમને છ વર્ષની સજા થઈ. બાળ ગંગાધર ટિળક ‘લોકમાન્ય’ બન્યા તેમાં પ્લેગની મહામારી પણ એક કારણ હતું. જો કે એક વાત નોંધવી રહી કે, પ્લેગે ટિળકને અંગત જીવનમાં મસમોટું નુકસાન કરાવ્યું હતું, 1903માં તેમનો સૌથી મોટા દીકરા વિશ્વનાથનું મૃત્યુ પ્લેગના કારણે જ થયું હતું.

e.mail : kirankapure@gmail.com

पूरा देश तालाबंदी में गया तो जैसे कोई एक ताला खुला ही रह गया. नई दिल्ली के गांधी शांति प्रतिष्ठान के बंद द्वार में बंद हुआ मैं देखता रहा सामने की सूनी पड़ी सड़क पर वह अबाध मानव-झुंड जो अपना पूरा अस्तित्व संभाले चल रहा था- लगातार-लगातार ! कोरोना से डरी नगरीय सभ्यता ने उनके मुंह पर अपने दरवाजे बंद कर दिए थे. वे सब जा रहे थे – भाग या दौड़ नहीं रहे थे, बस जा रहे थे. मैं जब-जब उन्हें देखता, मन कहीं दौड़ कर ‘पान सिंह तोमर’ के पास पहुंच जाता था ! यह फिल्म देखी है आपने ? मैंने जब से देखी तब से आज तक वैसी दौड़ दोबारा देख नहीं पाया हूं. इरफान उस फिल्म में बहुत कुछ कर गये हैं लेकिन जिस तरह दौड़ गये वह भारतीय सिनेमा का एक मानक है. ये अनगिनत और अनचाहे दिहाड़ी मजदूर, जो पता नहीं देश के किस कोने से निकले थे और पहुंचे थे अपनी राजधानी दिल्ली- और बिना स्वागत, बिना आवाज, बिना सूचना उन्होंने राजधानी का सारा कल्मष खुद पर ओढ़ लिया. मुझे खूब पता है कि उनमें से किसी ने भी दिल्ली की राजधानी वाला चेहरा देखा भी नहीं होगा, उनके लिए दिल्ली का चेहरा रोटी का चेहरा था.

‘पान सिंह तोमर’ के साथ भी ऐसा ही था लेकिन उसकी रोटी में आत्मसम्मान का जायका भी घुला हुआ था. इसलिए उसकी दौड़ अस्तित्व की दौड़ थी. सामने से जा रहे मजदूर दौड़ नहीं रहे थे, वे कुछ कह भी नहीं रहे थे, बोल ही नहीं रहे थे – बस, अपनी अस्तित्वहीनता की कातर पुकार बन कर चले जा रहे थे. लेकिन मैं देख पा रहा था और सुन भी रहा था वह हाहाकार जो ‘पान सिंह तोमर’ से उठा था और आज राजधानी की सड़कों पर आकार ले रहा था, गूंज रहा था. अभिनय ( अभिनय ही क्यों, कोई भी कला जो सच को छूने को छटपटा रही हो) कितना लंबा सफर तै कर सकता है, क्या हमें इसका पता लगता है? इरफान को पता था? मेरे ऐसे कई सवालों का जवाब वे इस तरह देते थे मानो जवाब मुंह में घुला रहे हों लेकिन कह नहीं पा रहे हों.  

इरफान को ‘पान सिंह तोमर’ में देख कर लगा कि यह मुकम्मिल बात हुई. खास क्या था ‘पान सिंह तोमर’ में? उसकी सच्चाई ! फिल्म भी सच्ची थी, कथानक भी और सबसे आदमकद था इरफान का अभिनय जो अभिनय जैसा था ही नहीं. उस एक पात्र में जैसे उन्होंने सब कुछ उडे़ल दिया था. वैसी बदहवास दौड़ कब किसी ने फिल्मी पर्दे पर दौड़ी? मुझे ‘दो बीघा जमीन’ के बलराज साहनी याद आते हैं जो रिक्शा ले कर वैसे ही दौड़े थे जैसे आदमी नहीं, सारा अस्तित्व दौड़ रहा हो. दिलीप कुमार भी ‘गंगा-जमुना’ में भयंकर दौड़े थे लेकिन फिर भी उसमें अभिनय था. इरफान की दौड़ में गरीबी भी थी, अपमान भी था, चुनौती भी थी और बदला लेने की ललकार भी थी. वह पान सिंह तोमर सारी कहानी, सारी फिल्म ले कर ही दौड़ पड़ा था. यह परिपूर्णता इरफान की विशेषता थी. 

इरफान जिस तरह के कैंसर से ग्रस्त थे उसका इलाज बहुत मुश्किल था, और बहुत मुश्किल है. वैसे किस कैंसर का इलाज मुश्किल नहीं होता है ?  इसके चंगुल से जो निकल सके हैं वे भी उसके खूनी पंजों का दंश झेलते ही रहते हैं. इसलिए इरफान को जाना ही था वे गये. बड़ी बात थी जिस तरह वे और उनका परिवार इससे लड़ा. बहुत सारी खबरें और बहुत सारी भाग-दौड़ और तकलीफों की बहुत सारी कहानियां इरफान के पास से नहीं आईं.  बीमार हुए, इलाज के लिए बाहर गये, लंबे समय तक बाहर रहे और फिर लौटे तो ऐसे कि नहीं लौटे. फिर वह फिल्म आ गई ‘इंग्लिश मीडियम’. खबर मिली कि इरफान फिल्म कर रहे हैं तो अच्छा ही लगा लेकिन यह नहीं लगा कि वे अच्छे हो गये हैं. फिल्म देख कर भी नहीं लगा. वह बहुत कुछ वहां दीखता ही रहा जो कैंसर ने इरफान में से सोख लिया था.

इरफान से मेरा बहुत कम और बहुत हल्का मिलना हुआ था और वह भी तब जब वे ऐसे इरफान नहीं बने थे. उनका बंबई आना और फिल्मी दुनिया का दरवाजा खटखटाना और दरवाजे का खुलना बहुत लंबा चला था. काफी सारा समय और काफी सारा अपना सार उन्होंने उस दौर में गंवाया जिसे फिल्मी भाषा में ‘स्ट्रगल’ कहते हैं. वैसे ही दौर में, कभी-कभार जब मैं फिल्मी पार्टियों में जाता था तब झिझकते-से इरफान से मिलना हुआ. ऐसा भी हुआ कि वे टाइम्स ऑफ इंडिया के दफ्तर में आए तो मुलाकात हुई. इरफान की आंखें बहुत गहरी थीं – जितनी बाहर थीं उतनी ही भीतर भी थीं. आंखों में खोज भी थी और गहराई भी. इसलिए भी मुझे इरफान याद रहे. उनकी आवाज में भी एक आत्मा थी जो गूंजती  रहती थी – फोन पर पकड़ में आने वाली आवाज ! सुनते ही मैं कहता था : हां, इरफानजी ? ‘अच्छा, याद हूं मैं आपको !’ मैंने एकाधिक बार कहा होगा कि नहीं, याद से नहीं, आवाज से पहचाना मैंने आपको.  

उस रोज भारतीय विद्या भवन में फोन आया : मैं यहीं हूं … नीचे ! मैं ऊपर आऊं या आप नीचे आ सकेंगे ? तो हम लंबे समय बाद मिले थे. यह ‘मकबूल’ के बाद की बात है. मैंने ‘मकबूल’ पर और उसमें इरफान पर जो लिखा था “उसके बाद मिलने न आता, यह तो कैसी बात होती!” मैंने बधाई दी कि अब वह मुकाम बन रहा है जिसके लिए इतना इंतजार किया. ‘हां, लगता तो है कुमार साहब … लेकिन यहां लगने और होने में इतना फासला होता है कि लगते-लगते बात लग नहीं पाती है’- भारतीय विद्या भवन के नीचे मिलने वाली खास सैंडविच खाते हुए इमरान बोले थे. ऐसे ‘डायलॉग’ बनाते रहना इरफान को खूब आता था.

इरफान फिल्मों में किसके उत्तराधिकारी थे ? मोतीलाल, बलराज साहनी और किसी हद तक संजीव कुमार के. वे इनसे अच्छे या बुरे नहीं थे, इनकी परंपरा को आगे ले जाने वाले कलाकार थे. वे परदे पर छाते नहीं थे क्योंकि छाना अभिनय नहीं होता है, प्रदर्शन होता है. वे पर्दे पर अपनी जगह बना लेते थे जिस पर दूसरे की छाया टिकती नहीं थी. कहानी, कैमरा, रोशनी, गीत-संगीत, संवाद तथा अदाओं का पूरा जाज-जंजाल- सब मिल कर पूरी ताकत झोंक दते हैं तब कहीं जा कर पर्दे पर एक हीरो या हीरोइन खड़ा हो पाता है. बंबइया फिल्मों में तो हीरो या हीरोइन की ‘इंट्री’ कैसे हो, यह भी गहन विचार का विषय होता है और कैसी-कैसी हास्यास्पद फूहड़ता हमें झेलनी पड़ती है. इरफान जैसों की ‘इंट्री’ और ‘एक्जिट’ कैसे होगी न वे कभी सोचते हैं, और न हम; वे आते हैं और अपना अमिट प्रभाव छोड़ कर चले जाते हैं. यही कला है, इसे ही कलाकार कहते हैं. इरफान कलाकार थे – विशुद्ध !

‘पीकू’ में उनकी परीक्षा बहुत गहरी हुई जब कमर्शियल बंबइया फिल्मी व्याकरण के दो उस्तादों के साथ सीधा सामना था उनका. अमिताभ बच्चन और दीपिका पडुकोण; और कहानी भी इन्हीं दोनों को समेटने और इनकी परिक्रमा करने में लगी हुई थी. दोनों ने अपना वह सब इस फिल्म में झोंक दिया था जिसके लिए वे जाने व माने जाते हैं. तो इरफान के लिए काफी था कि वे उनके साथ हो भर लेते. कहते भी हैं न लोग कि फिल्म में दिलीप कुमार हों कि देव आनंद हों तो दूसरे किसी के करने के लिए बचता क्या है ! कैमरा तो वहीं रहना है. ‘पीकू’ भी  फिल्म तो उन दोनों की ही थी तो इरफान से कोई ज्यादा मांगता भी क्या ? लेकिन ‘पीकू’ में इरफान ने एक फ्रेम भी ऐसा नहीं छोड़ा जिसमें वे उन दोनों के साथ थे भर पहले दृश्य से ही वे पर्दे पर उस तरह ‘अपनी जगह’ बनाते चले कि आप कहीं भी उन्हें नजरंदाज नहीं कर सकते हैं. अमिताभ बच्चन के साथ वे हर फ्रेम में वैसी ही ठसक से खड़े रहे थे जैसी ठसक से अमिताभ बच्चन ‘शक्ति’ में दिलीप कुमार के सामने खड़े रहे थे. दीपिका का सम्मोहन कहीं उनकी चमक को दबा नहीं सका. ‘पीकू’ इरफान की अदाकारी और इस कला पर उनकी पकड़ यानी क्राफ्ट पर उनकी पकड़ का बेहतरीन नमूना है. ‘नेमसेक’ इसी इरफान का दूसरा सिरा है. वहां पर्दे पर जगह बनानी ही नहीं थी, स्वंय पर्दा बन जाना था. तब्बू और इरफान को पर्दे पर विस्थापन लिख देना था और वह ऐसा लिखा उन दोनों ने कि अमिट हो गया.   

ऐसा नहीं कि इरफान से पहले कोई कलाकार नहीं हुआ याकि इरफान ही अंतिम लकीर खींच कर गये. ऐसा कहना या सोचना बड़ी बेजा बात होगी. कलाकारों को ऐसी नजर से देखना ही कला को नहीं समझना है. कलाकार इतना ही करता है ( या कहूं कि कर सकता इतना ही है !) कि अपनी जगह बनाता है और उसकी कला संवेदना की फसल लगाती है. इरफान ने अपने बहुत छोटे कला-जीवन में बहुत बड़ी जगह बना ली और संवेदनाओं की ऐसी जरखेज फसल उगाई कि हम भरे मन से जितना चाहें काटें-बटोरें.

(30.04.2020)

मेरे ताजा लेखों के लिए मेरा ब्लौग पढ़ें 

My Blog : http://kumarprashantg.blogspot.in/

કોરોનાના સંક્રમિતોની સંખ્યા બત્રીસ લાખની નજીક પહોંચી ચૂકી છે અને મૃત્યુઆંક બે લાખ વીસ હજારની નજીક. સંક્રમિતોની સંખ્યા અને મૃત્યુઆંક એટલી ઝડપથી વધી રહ્યો છે કે તેની સત્યતા જાળવી રાખવાનું ‘વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્નેનાઇઝેશન’ કે ‘વર્લ્ડોમીટર’ જેવાં પ્લેટફોર્મને પણ મુશ્કેલ લાગી રહ્યું છે. દુનિયાના ખૂણે-ખૂણે પહોંચી ચૂકેલી આ મહામારીને ટ્રેક કરવી અને તેનો ડેટાબેઝ જાળવવો એ પડકાર છે. તો અત્યારે કોરોના સંક્રમિતો-મૃત્યુના આંકડા આવી રહ્યાં છે તે સાચા આંકડાથી કેટલા નજીકના હોઈ શકે? જુદા જુદા દેશોમાં થયેલા અભ્યાસ મુજબ આપવામાં આવતા અને સાચા આંકડામાં મસમોટો ફેર છે. અને તેમાં પણ કોરોનાના મૃત્યુઆંકને લઈને ખૂબ મોટી ઘાલમેલ થઈ રહી છે. ચીને તો તે સ્વિકાર્યું પણ ખરું. ચીને અગાઉ મૃત્યુઆંક 3,869 બતાવ્યો હતો જે પાછળથી સુધારીને 4,632 કર્યો. હવે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમે એ પ્રમાણે મૃત્યુઆંક વધારીને રજૂ કર્યો છે. ચીન, યુ.કે.ની જેમ અમેરિકાના મૃત્યુઆંકને લઈને સવાલ ઊઠી રહ્યાં છે.

અમેરિકા, રશિયા, ચીન અને યુ.કે. જેવા દેશો પોતાની પ્રતિષ્ઠા ખાતર મૃત્યુઆંકને છુપાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. અમેરિકા ચીન પર આજે પણ આરોપ લગાવી રહ્યું છે કે ચીનમાં ખુંવારી દર્શાવ્યા કરતાં વધુ થઈ છે. પરંતુ ચીન પર આરોપ લગાવનારું અમેરિકાના જ હવે ખાટલે ખોડ છે. જુદા જુદા મીડિયા રિપોર્ટ્સ મુજબ અમેરિકામાં આવી રહેલા કોરોનાના મૃત્યુઆંક કરતાં સાઠ ટકા વધુ થયા છે!

આવું કેવી રીતે બની શકે? નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે કોરોના મહામારી જાહેર થઈ તે અગાઉ અનેક લોકો કોરોના શંકાસ્પદ રીતે મૃત્યુ પામ્યાં, પરંતુ તેઓના મોતનું કારણ કોરોનાને ગણવામાં ન આવ્યું. ઉપરાંત, ઘણાં લોકોના ટેસ્ટિંગ થયા પૂર્વે અથવા તો તેમના ટેસ્ટિંગ રિપોર્ટ આવવાના બાકી હતા તે દરમિયાન મૃત્યુ પામ્યાં. અત્યારે મેડિકલી કટોકટી છે તેથી મૃતદેહોનું પોર્સ્ટમોર્ટમ થઈ શકતું નથી. યુ.કે.માં કોરોનાનો મૃત્યુઆંક વીસ હજારને આંબી ચૂક્યો છે, ત્યારે આ આંકડો બમણો હોવાનું ઠોસપણે કહેવાઈ રહ્યું છે. યુ.કે. અને અન્ય યુરોપના દેશોમાં કોરોનાનો મૃત્યુઆંક જંગી લાગી રહ્યો છે, પરંતુ ખરો મૃત્યુઆંક તેનાથી પણ વધુ છે. જેમ કે, યુરોપના દેશોના છેલ્લાં વીસ વર્ષના સરેરાશ મૃત્યુઆંકને જાન્યુઆરીથી એપ્રિલ સુધી સરખાવીએ તો તેમાં મૃત્યુઆંકનો ગ્રાફ કોરોનાથી દર્જ થયેલી મોત કરતાં ઘણો ઊંચો છે. મતલબ કે જેઓ સંક્રમિત થયાં હોય ને ઘરે જ સારવાર લેતાં હતા તેમના મૃત્યુને કોરોનાથી થયેલું ગણવામાં આવ્યું નથી. કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર ડેવિડ સ્પિગહોલ્ટરએ કહ્યું છે કે, યુ.કે.માં માત્ર હોસ્પિટલમાં થયેલાં કોરોનાના મૃત્યુને જ ગણવામાં આવી રહ્યાં છે!

ઇરાન, રશિયા અને ચીન પર કોરોનાના મૃત્યુને લઈને ઘાલમેલનો આરોપ લાગી રહ્યો છે. પરંતુ અમેરિકા અને યુરોપના દેશોના ડેટા જોઈએ તો તેમાં સ્પષ્ટ થાય કે આ દેશોમાં પણ હજારોની સંખ્યામાં થયેલાં મૃત્યુનું કારણ કોરોનાને દર્શાવવામાં આવ્યું નથી.

આપણા દેશમાં પણ સંક્રમિત-મૃત્યુનો આંકડો ઝડપથી વધી રહ્યો છે. મુંબઈ, અમદાવાદ, સૂરત અને ઇન્દોર જેવાં શહેરોમાં ગીચ વિસ્તારમાં કોરોના પ્રવેશ્યો છે ત્યારે તે વિસ્તારમાં તમામનું ટેસ્ટિંગ-ટ્રેકિંગ કરવું મુશ્કેલ છે. ઉપરાંત, હવે આપણે ત્યાં લક્ષણો ન હોય તેવાં લોકોનું ટેસ્ટિંગ કરવાનું બંધ કરવામાં આવ્યું છે. આ સ્થિતિમાં દેખીતી રીતે સંક્રમિતોની સંખ્યા ઓછી આવે અને કોઈ મૃત્યુ પામે તો તેનું પોસ્ટમોર્ટમ ન થાય તો તેને સામાન્ય મૃત્યુ ગણવામાં આવે. ઉપરાંત, કેટલાંક કિસ્સામાં જેઓ લક્ષણોવાળા છે અને તેઓને સારવાર ન મળે અને ઘરે જ મૃત્યુ પામે તો કોરોનાગ્રસ્ત હોવા છતાં તેઓના મોતનું કારણ કોરોનાને ગણવામાં આવતું નથી. અમદાવાદમાં હાલમાં જ બનેલા એક કિસ્સામાં જુહાપુરા સ્થિત ડોક્ટરને એમ થયું કે તેઓને કોરોનાના લક્ષણો છે. તેઓએ હેલ્પલાઈન પર મદદ માંગી. ન મળી અને બીજા દિવસે તેઓ મૃત્યુ પામ્યા. આ ડોક્ટરના મૃત્યુનું કારણ કોરોના દર્શાવવામાં આવ્યું નથી. જો અમદાવાદમાં આમ થતું હોય તો દેશના મોટા શહેરોથી દૂર ટાઉન – ગામોમાં આ રીતે કોરોનાથી થતાં મોતને કોણ નોંધાશે કે કેમ તે સવાલ છે. આ સિવાય ડેટાબેઝની રીતે પણ ભારત ગરીબ છે. સામાન્ય સંજોગોમાં આપણે ત્યાં ન નોંધાયેલા મૃત્યુઆંક મોટો હોય છે, તો પછી કોરોનાથી થયેલાં મૃત્યુ પણ ન નોંધાય તેવું બને. એટલે મૃત્યુઆંક અને સંક્રમિતોની સંખ્યા આપણે ત્યાં ઓછી છે તેનાથી હરખાવા જેવું જરા ય નથી.

સામાન્ય કરતાં વધુ મોતના આંકડાનો અંદાજ (માર્ચ, 2020થી એપ્રિલ, 2020)

e.mail : kirankapure@gmail.com