પ્રત્યાયનના — ગુજરાતીમાં કહીએ તો, કમ્યુનિકેશનના — મામલે પંકાયેલા વર્તમાન શાસનમાં મહત્ત્વની જાહેરાતોની પાછળ પાછળ અચૂકપણે સ્પષ્ટીકરણો જારી કરવાં પડે છે અને તે પણ પ્રેસ કૉન્ફરન્સ જેવા ખુલ્લા મંચ પર, સવાલોની ઝડી વચ્ચે નહીં, વન વે ટ્રાફિક પ્રકારના, જ્યાં કેવળ મનકી બીન મતવાલી બજતી હોય એવા એકપક્ષી સંવાદમાં. તે સૂચવે છે કે કમ્યુનિકેશનની આવડત માપવાની આપણી ક્ષમતાનું કેવું હૅકિંગ (અપહરણ) થયેલું છે.

નકરી સભારંજનીને ઉત્તમ કમ્યુનિકેશન તરીકે જાહેર કરી દેવાની આપણી ફીદાગીરી ઉપરાંત શબ્દાળુ વાણીવિલાસ અને અર્થપૂર્ણ સંવાદ વચ્ચેનો તફાવત અવગણવાની આપણી તત્પરતા ક્યારની ભયજનક સપાટી વટાવી ચૂકેલી છે. (આ રીતે ફીદા થનારાને પણ ‘ફીદા’ઈન કહી શકાય?) કમ્યુનિકેશનના એ રાબેતા મુજબ, આજથી વધુ છૂટછાટોની જાહેરાત થઈ અને તેમાં ખુલાસા પણ આવ્યા. કોરોનાનો પ્રકોપ, ખાસ કરીને અમદાવાદ જેવાં હૉટ સ્પૉટમાં કાબૂમાં આવતો જણાતો નથી. ત્યાંના કમિશનરે વધુ સંખ્યામાં ટેસ્ટ કરીને વધુ કેસ શોધવાની તત્પરતા બતાવી છે, ત્યારે ઓછા ટેસ્ટ કરીને કેસની સંખ્યા ઘટાડવાનું જણાવાતું હોય, એવી પણ વાત છે. ઉપરાંત ટેસ્ટિંગ માટેની કીટનો અને લોહીનાં સૅમ્પલથી ટેસ્ટ કરવાની પદ્ધતિમાં તો ટેસ્ટની વિશ્વસનીયતાનો મોટો સવાલ છે.

બીજી તરફ ગળે આવી ગયેલા નાનામોટા વ્યાવસાયિકોથી માંડીને દેશવિદેશની સરકારોને અર્થતંત્ર ફરી પાટે ચડાવવાની તાલાવેલી હોય તે પણ સમજાય એવું છે. આવા સંજોગોમાં સરકાર તરફથી છૂટછાટ મળે તો પણ, ચુસ્ત રીતે પહેરેલા માસ્ક વિના બહાર ન નીકળવું, માસ્કના મુખ્ય ભાગને ભૂલેચૂકે હાથ ન અડાડતાં, તેને દોરીથી જ વાપરવો અને રોજ સાબુનાં પાણીથી ધોઈને, બરાબર સૂકવીને જ ફરી વાપરવો — એ નિયમો ચુસ્તીથી પાળવાની સૌ નાગરિકોની પોતાના પ્રત્યેની, પરિવાર પ્રત્યેની અને સમાજ-દેશ માટેની પણ ફરજ છે.

રમજાન માસ શરૂ થયો છે ત્યારે મુસલમાનોએ નમાઝ માટે ભેગા થવાનું કે બીજા કોઈ પણ ખાનગી મેળાવડા યોજવાનું ટાળવું. એ આરોગ્ય-વિષયક ફરજ તો છે જ. સાથોસાથ, આવાં ધાર્મિક ઉત્સાહથી ભરેલાં અવિચારી પગલાં કોમવાદી રાજકારણ માટે બહુ આશીર્વાદરૂપ બની રહે છે, તે પણ ભૂલાવું ન જોઈએ. સાર એટલો કે સરકારી છૂટછાટો કોઈ જાદુઈ મંત્ર કે બિનધાસ્ત હરવાફરવાનો પરવાનો નથી. સરકારનો એવો દાવો પણ નથી. માટે દબાયેલી સ્પ્રિંગને છૂટછાટના સમયમાં છટકવા દેવાને બદલે તેની પર કાબૂ રાખવા જેવો છે. નાગરિક તરીકે તે આપણી ફરજ ગણો તો ફરજ અને પ્રદાન ગણો તો પ્રદાન છે.

e.mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 26 ઍપ્રિલ 2020

ઘણી બાળકથાઓ ને બોધકથાઓ એવી હોય છે કે વિવિધ પરિસ્થિતિઓમાં તે નવાં નવાં અર્થઘટન સાથે પ્રસ્તુત બની રહે. આવી જ એક કથા છે બાદશાહ અને તેના દીવાનની. એક વાર બાદશાહના દરબારમાં આવતાં દીવાનને મોડું થાય છે. બાદશાહ તેનું કારણ પૂછે છે. દીવાન હોઠે ચડ્યું એ કારણ જણાવતાં કહે છે, ‘સંધ્યા કરવા રોકાયો એટલે આવતાં મોડું થઈ ગયું.’ બાદશાહ વિધર્મી હોવાથી તેને માટે આ શબ્દ નવો હોય છે. એટલે તે પૂછે છે, ‘સંધ્યા કરવી એટલે શું?’ દીવાન માંડીને આખી વિધિ બાદશાહને સમજાવે છે. એ સાંભળીને બાદશાહને ધૂન ઉપડે છે, ‘મારેય સંધ્યા કરતાં શીખવું છે.’ દીવાનની સ્થિતિ કફોડી બની જાય છે. વિધર્મી બાદશાહથી કંઈ સનાતન ધર્મની વિધિ થાય? સાથે એ પણ મૂંઝવણ કે બાદશાહને સીધી ના શી રીતે પડાય? થોડું વિચારીને તે બાદશાહને બીજા દિવસે નદીએ આવવા જણાવે છે. નક્કી કરેલા સમયે બાદશાહ નદીએ પહોંચે છે. દીવાન અને બાદશાહ નદીનાં પાણીમાં ઊતરે છે. દીવાન સંધ્યાની શરૂઆત કરતાં પોતાના વાળની ચોટલી બાંધે છે અને બોલે છે : ‘શિખા બંધનમ્.’ બાદશાહ આશ્ચર્યથી પૂછે છે, ‘આ શું?’ દીવાન કહે, ‘શિખા બાંધો.’ મૂંઝાયેલો બાદશાહ કહે છે, ‘પણ મારે માથે શિખા નથી.’ દીવાન કહે છે, ‘તો કરાવો. માથાના વાળ ઉતારાવડાવો.’ બસ, પછી શું! માથું બોડાવવાના ખ્યાલે બાદશાહ ભડકી ઊઠે છે અને કહી દે છે, ‘નથી શીખવી મારે સંધ્યા.’ બાદશાહને સંધ્યા કરતાં શિખવવાનો મામલો સીધેસીધી ના પાડવાને બદલે દીવાન સિફતપૂર્વક ટાળી દે છે.

કોવિડ-૧૯ને કારણે ઘોષિત દેશવ્યાપી લૉકડાઉનને કારણે ઘણી સમસ્યાઓ ઊભી થઈ. અલબત્ત, આવા અભૂતપૂર્વ સંજોગો અગાઉ કદી સર્જાયા નથી, એટલે કેટલીક મુસીબતો અનપેક્ષિત હોય એ સમજી શકાય એવું છે. આમ છતાં, આવા રાષ્ટ્રીય કટોકટીકાળમાં પણ ધ્રુવીકરણ, જૂઠાણાં, વરવું રાજકારણ અને નફરતના ખેલ ખેલાવાનું ચાલુ છે. ધ્રુવીકરણ કોમનું થાય એથી પણ વધુ આભાસી અને વાસ્તવિક જગતમાં રહેતા લોકોનું થઈ ગયું છે એ વર્તમાન યુગની વાસ્તવિકતા છે. એક તરફ ઈન્ટરનેટને કારણે સુલભ બનેલાં સામાજિક નેટવર્કિંગનાં અનેક માધ્યમો અને કિલ્લા ફરતે ઘેરો ઘાલીને પડ્યાપાથર્યા રહેતા કોઈ સૈન્યના સૈનિકો જેવા તેના ઉપભોક્તાઓ છે. બીજી તરફ આ માધ્યમના અસ્તિત્ત્વ વિશે જાણ સુદ્ધાં ન હોય એવા લોકો છે. આભાસી માધ્યમના સૈનિકો જેવા લોકો પોતાની અંગતમાં અંગત બાબતો આ માધ્યમ પર જાહેર કરે છે, અને સમસુખિયાઓ સાથે તે વહેંચે છે. આવા કપરા સમયમાં તેમને પોતાને ઘેર રહેવાનો વૈભવ પ્રાપ્ત થયો છે. પરિણામે આ સમય કંટાળ્યા વિના, બને એટલો આનંદદાયક રીતે કેમ પસાર કરવો તેના નુસખા તેઓ આ માધ્યમે વહેંચતા રહે છે. તેમની આર્થિક-સામાજિક સ્થિતિ જોતાં એમાં કશું ખોટું નથી.

બીજી તરફ એવો મોટો વર્ગ છે કે જેની સ્થિતિ આ વાતાવરણમાં કફોડી બની છે. ગયા સપ્તાહે સુરતમાં અસંખ્ય શ્રમિકો રસ્તા પર ઊતરી આવ્યા અને તમામ પ્રતિબંધ અને સાવચેતીને અવગણીને પોતાને વતન મોકલી દેવાની માગણી સાથે અશાંતિ પણ સર્જી. આ ઘટના એકલદોકલ છે, પણ તેને અવગણવાને બદલે સંકેત તરીકે જોવી જોઈએ.

દિલ્હીસ્થિત બિનસરકારી સંગઠન ‘જનસાહસ’ દ્વારા ૨૭ માર્ચથી ૨૯ માર્ચ દરમિયાન એક સર્વેક્ષણ હાથ ધરાયું. શ્રમ અને રોજગાર મંત્રાલય દ્વારા તમામ રાજ્યના મુખ્યમંત્રીઓને ‘બિલ્ડીંગ એન્ડ  અધર કન્સ્ટ્રક્શન વર્કર્સ (બી.ઓ.સી.ડબલ્યુ.) વૅલફેર બૉર્ડ’ દ્વારા એકત્ર કરાયેલા ઉપકરનાં નાણાં સીધા શ્રમિકોના ખાતામાં જમા કરાવવાની સૂચના આપવામાં આવી હતી. સર્વેક્ષણમાં માલૂમ પડ્યું કે ૯૪ ટકા, એટલે કે મોટા ભાગના શ્રમિકો બી.ઓ.સી.ડબલ્યુ. કાર્ડ ધરાવતા નથી. પરિણામે નાણાં મેળવવા માટે તેઓ ગેરલાયક ઠરે છે. આ સર્વેક્ષણમાં ઉત્તર અને મધ્ય ભારતના બાંધકામ ક્ષેત્રના ૩,૧૯૬ સ્થળાંતરિત શ્રમિકો પાસેથી આ વિગત મેળવાયેલી હતી. સર્વેક્ષણના આ પ્રમાણને સમગ્ર દેશ માટે લાગુ પાડવામાં આવે તો કહી શકાય કે બાંધકામ ક્ષેત્રે દેશભરમાં સાડા પાંચ કરોડ જેટલા શ્રમિકો છે, તેમાંથી પાંચ કરોડ અને દસ લાખ શ્રમિકો સુધી આ નાણાં પહોંચશે નહીં.

લેખના આરંભે જણાવેલી વાર્તામાં આવે છે એમ, દીવાને બાદશાહને સંધ્યા શિખવવાની તૈયારી બતાવી, પણ એમ કરવા માટે ‘શિખાબંધનમ્’ની શરત પૂરી થવી અનિવાર્ય હતી. શાસન કોઈ પણ હોય, મોટા ભાગની સરકારી યોજનાઓ અને તેની વાસ્તવિકતા મોટે ભાગે ‘શિખા બંધનમ્’ના સ્તરે જ અટવાયેલી રહે છે. વધુમાં ૧૪ ટકા શ્રમિકો પાસે રેશન કાર્ડ નથી અને ૧૭ ટકા પાસે બૅન્કનું ખાતું નથી. ઉલ્લેખનીય છે કે બાંધકામ ક્ષેત્રનું દેશના કુલ સ્થાનિક ઉત્પાદન(જી.ડી.પી.)માં તેનું આશરે ૯ ટકા જેટલું પ્રદાન છે. આ ક્ષેત્રે સૌથી વધુ સંખ્યામાં સ્થળાંતરિત શ્રમિકો રોજગારી પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે. આમાંના ૫૧ ટકા શ્રમિકોને માથે દેવું હતું, જે રોજગાર વિના ભરપાઈ થાય એમ નહોતું. વણનોંધાયેલા શ્રમિકોની સંખ્યા અલગ.

માત્ર બાંધકામ ક્ષેત્રના શ્રમિકોની આ સ્થિતિ છે. તેની પરથી અન્ય અનેક ક્ષેત્રોના શ્રમિકોની સ્થિતિની કલ્પના કરવી રહી. આવી અભૂતપૂર્વ કટોકટીની સ્થિતિમાં કોઈ પણ પ્રકારનાં પગલાં લેવામાં વિલંબ થઈ શકે એ સમજી શકાય. પણ આટલા દિવસોમાં એમ કરવા માટેનો ઈરાદો અને એ દિશામાં લેવાતા નિર્ણય કંઈક સંકેત આપે એ જરૂરી છે. ખાસ તો, ગતકડાં જેવા નિરર્થક, છતાં યુદ્ધમાં વિજેતા બની ગયા હોવાનું સૂચવતા આદેશો નિયમિત ધોરણે અપાતા હોય અને તેનું પાલન પણ ભારે ઉત્સાહભેર થતું જોવા મળતું હોય, ત્યારે આ દિશામાં કંઈક નક્કર કામ થાય એવી અપેક્ષા કેમ ન રખાય?

e.mail : bakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 26 ઍપ્રિલ 2020

બંધારણના ઘડવૈયાઓએ ‘વી ધ પીપલ’ને બંધારણમાં મૂળભૂત અધિકારો આપ્યા હતા. પરંતુ ઇન્દિરા ગાંધીએ કટોકટી લાદીને લોકશાહી અને નાગરિક અધિકારો અભરાઈ પર ચઢાવી દીધા હતા. ૧૯૭૬માં કટોકટી દરમિયાન થયેલા બેતાળીસમા બંધારણ સુધારા દ્વારા, જેમ આમુખમાં ધર્મનિરપેક્ષતા અને સમાજવાદી શબ્દ ઉમેરાયા હતા તેમ નાગરિકની મૂળભૂત ફરજો પણ ઉમેરાઈ હતી. ૨૦૧૫માં બંધારણના પ્રમુખ ઘડવૈયા ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના સવાસોમા જન્મ જયંતી વરસથી વર્તમાન વડાપ્રધાને ૨૬મી નવેમ્બરના દિવસને બંધારણ દિવસ તરીકે રાષ્ટ્રીય ધોરણે મનાવવાનું શરૂ કર્યું છે.

નરેન્દ્ર મોદી ગાંધીનહેરુ કુટુંબના અન્ય નેતાઓની જેટલી ટીકાઓ કરે છે તેટલી ઇન્દિરા ગાંધીની કરતા નથી. નાગરિક અધિકારોના અમલ બાબતે ઉજળા ન જણાતા નરેન્દ્ર મોદીને ઇન્દિરાના કુખ્યાત બંધારણસુધારા દ્વારા અસ્તિત્વમાં આવેલી નાગરિક ફરજો બહુ પ્રિય છે. ૨૦૧૯માં જ્યારે સંસદના સેન્ટ્રલ હૉલમાં વિપક્ષની ગેરહાજરીમાં બંધારણનાં ૭૦ વરસની ઉજવણી થઈ, ત્યારે પણ તેમણે નાગરિકોની ફરજોની જ વાત સવિશેષ કરી હતી. એ વરસે શાળા-મહાશાળાઓમાં, સરકારી કચેરીઓમાં અને સંસદથી સડક સુધી સરકારે બંધારણ દિવસની ઉજવણીમાં બંધારણના અમુખનું નહીં, પણ નાગરિક ફરજોનું પઠન કરવાનો આદેશ કર્યો હતો !

આજે નાગરિક ફરજો યાદ આવવાનું નિમિત્ત અમદાવાદ મહાનગરપાલિકાના કમિશનર વિજય નહેરાનો એક વીડિયો સંદેશ છે. અમદાવાદના નાગરિકોને શહેરના પ્રથમ નાગરિક એવા મેયરના સંદેશની અપેક્ષા હોય, પણ આ મહામારીમાં પ્રજાના ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓએ ઘરમાં ભરાઈ રહેવાનું અને શાસન આખું વહીવટી તંત્ર કે અધિકારીઓને સોંપી દેવાનું પસંદ કર્યું છે. આ વરસ તો પાછું મહાનગરપાલિકાઓની ચૂંટણીનું છે છતાં રાજકીય નેતાઓ ઘરમાં છે અને મતદારો અધિકારીઓના ભરોસે છે. અમદાવાદમાં કોવિડ-૧૯ની કામગીરી અંગે કેટલાક નાગરિકોના અસંતોષ વ્યક્ત કરતા વીડિયો શું વહેતા થયા કે શ્રીમાન નહેરા પોતાનો પક્ષ નહીં, પણ દુ:ખ વ્યક્ત કરવા ઉપસ્થિત થયા. સમરસ હોસ્ટેલના કોવિડ કેર સેન્ટરમાં દાખલ થયેલા દરદીઓ ક્રિકેટ રમતા હતા તે વીડિયોનો ઉલ્લેખ કરી કમિશનરે તરત જ સમરસ હોસ્ટેલના ગંદકી અને અન્ય સમસ્યાઓના વીડિયોનો ઉલ્લેખ કર્યો અને નાગરિકોને તેમની ફરજો સમજાવી.

કમિશનરસાહેબને પોતાના કર્મચારી એવા એક મૅડિકલ ઓફિસર બહેનને સારવારમાં રહેલી ઢીલ અને કચાશના વીડિયો અંગે પણ દુ:ખ વ્યક્ત છે. તે કહે છે કે સમગ્ર તંત્ર જ્યારે કોરોના સામે યુદ્ધ લડે છે ત્યારે આવા વીડિયો યુદ્ધ લડતા સૈનિકના બૂટને પોલીશ નથી કરી કે શર્ટનું એકાદ બટન ખુલ્લું છે — તેવા છે. આમ જણાવી તે આવા કૃત્યને ‘નકારાત્મક’ ગણાવે છે. આ જ વીડિયો મેસેજમાં કમિશનર  એમ પણ કહે છે કે આ વીડિયોને કારણે આખો દિવસ મારું તંત્ર દોડતું રહ્યું છે. જો નાગરિકોની ફરિયાદો સૈનિકોના બૂટની પોલીશ કે શર્ટનાં બટન જેવી ક્ષુલ્લક હતી કે તેમાં કોઈ દમ ન હતો કે માત્ર નકારાત્મકતા જ હતી, તો તંત્ર આખો દિવસ દોડતું શા માટે રહ્યું? સરકારની કે તંત્રની ટીકા એ નકારાત્મકતા નથી. એ તો લોકતંત્રની પાયાની બાબત છે, લોકશાહીનો પ્રાણ છે. મિસ્ટર નહેરાને કોણ સમજાવે કે કટોકટી વખતે નગર અમદાવાદના લોકસભા સભ્ય પુરુષોત્તમ માવળંકરે લોકસભામાં કટોકટી વિરોધી જે પ્રવચનો આપેલાં, તેના પુસ્તકનું નામ જ “નો, સર“ છે !

નાગરિકોને તેમની ફરજો યાદ કરાવતા અને પોતાની જવાબદારીઓ ભૂલી જતા કમિશનરસાહેબ, કોવિડ કેર સેન્ટર જે વિસ્તારોમાં શરૂ થાય છે તેની આસપાસના નાગરિકો તેનો વિરોધ કરે છે તેની પણ જિકર કરે છે. અને નાગરિકોને સહકાર આપવા, સંવેદનશીલ બનવા, નકારાત્મકતા છોડવા જણાવે છે. આપણે પૂછી શકીએ કે નાગરિકોને આ સ્થિતિમાં કે આવા ભયમાં મુકવા માટે જવાબદાર કોણ છે? સરકાર, તેના અધિકારીઓ અને તંત્રએ કોવિડ-૧૯ વિશે કરેલો પ્રચાર તો નથી ને? અમદાવાદના નાગરિકોને તેમનું કર્તવ્ય યાદ કરાવતા અધિકારીસાહેબે એ વાતનો પણ જવાબ આપવો જોઈતો હતો કે શહેરની મ્યુનિસિપલ હૉસ્પિટલોના, ખાસ તો એલ.જી. હૉસ્પિટલનાં ડૉક્ટરો અને સફાઈ કામદાર સહિતના આરોગ્યકર્મીઓએ તેમને સુરક્ષા ઉપકરણો નથી મળી રહ્યાં, તે માટે જાહેરમાં ધરણા દેખાવો કેમ કરવા પડ્યા છે? શું આ જ છે આપણી તૈયારી?

સરકારની ટીકા એટલે નકારાત્મકતા અને નાગરિકે મહામારીના સમયે ચૂપચાપ સરકારને સહકાર જ આપવાનો, કોઈ ટીકા નહીં કરવાની — એવું વલણ કદાચ નાગરિકફરજપ્રિય રાજકારણીનું હોઈ શકે. વરિષ્ઠ સનદી અધિકારીને તો એ ન જ શોભે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 26 ઍપ્રિલ 2020