અટલ બિહારી વાજપેયી ભારતના પૂર્વ પી.એમ. હોવાની સાથે સાથે એક સાહિત્યકાર પણ છે. અટલજીએ પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન સંખ્યાબંધ કવિતાઓ લખી છે. આ કવિતાઓનો તે હંમેશાં પોતાના ભાષણ દરમિયાન ઉલ્લેખ કરતા હતા. તેમના પુસ્તક 'મેરી ઈક્યાવન કવિતા'માંથી પસંદ કરેલી આ છે પાંચ શ્રેષ્ઠ કવિતાઓ ..

1. કદમ મિલાકર ચલના હોગા

બાધાએં આતી હૈ આએં
ઘિરે પ્રલય કી ઘોર ઘટાએં,
પાવોં કે નીચે અંગારે,
સિર પર બરસે યદિ જ્વાલાએં,
નિજ હાથોં મેં હંસતે-હંસતે
આગ લગાકર જલના હોગા
કદમ મિલાકર ચલના હોગા

હાસ્ય-રુદન મેં, તૂફાનો મેં
અગર અસંખ્ય બલિદાનોં મેં,
ઉદ્યાનો મેં, વીરાનોં મેં,
અપમાનો મેં, સમ્માનો મેં,
ઉન્નત મસ્તક, ઉભરા સીના,
પીડાઓ મેં પલના હોગા
કદમ મિલાકર ચલના હોગા

ઉજિયારે મેં, અંધકાર મેં
કલ કહાર મેં, બીચ ધાર મેં
ઘોર ઘૃણા મેં, પૂત પ્યાર મેં
ક્ષણિક જીત મેં, દીર્ઘ હાર મેં
જીવન કે શત-શત આકર્ષક
અરમાનોં કો ઢલના હોગા
કદમ મિલાકર ચલના હોગા

સમ્મુખ ફૈલા અગર ધ્યેય પથ
પ્રગતિ ચિરંતન કૈસા ઈતિ અબ
સુસ્મિત હર્ષિત કૈસા શ્રમ શ્લથ
અસફલ, સફલ, સમાન મનોરથ
સબ કુછ દેકર કુછ ન માંગતે
પાવસ બનકર ઢલના હૌગા
કદમ મિલાકર ચલના હોગા

કુછ કાંટો સે સજ્જિત જીવન
પ્રખર પ્યાર સે વંચિત યૌવન
નીરવતા સે મુખરિત મધુબન,
પરહિત અર્પિત અપના તન-મન
જીવન કો શત શત આહુતિ મેં,
જલના હોગા, ગલના હોગા
કદમ મિલાકર ચલના હોગા

2. દો અનુભૂતિયાં

– પહલી અનુભૂતિ

બેનકાબ ચેહરે હૈ, દાગ બડે ગહરે હૈ
ટૂટતા તિલિસ્મ આજ સચ સે ભય ખાતા હું
ગીત નયા ગાતા હું

લગી કુછ એસી નજર બિખરા શિશે સા શહર
અપનોં કે મેલે મેં મીત નહીં પાતા હું
ગીત નયા ગાતા હું

પીઠ મે છુરી સા ચાંદ, રાહુ ગયા રેખા ફાંદ
મુક્તિ કે ક્ષણો મેં બાર બાર બંધ જાતા હું
ગીત નયા ગાતા હું

– દૂસરી અનુભૂતિ

ગીત નયા ગાતા હૂં

ટૂટે હુએ તારોં સે ફટે બાસંતી સ્વર
પત્થર કી છાતી મેં ઊગ આયા નવ અંકુર
ઝરે સબ પીલે પાત કોયલ કી કુહુક રાત

પ્રાચી મે અરુણિમ કી રેખ દેખ પાતા હું
ગીત નયા ગાતા હું

ટૂટે હુએ સપનો કી કૌન સુને સિસકી
અંતર કી ચીર વ્યથા પલકોં પર ઠિઠકી
હાર નહીં માનૂંગા, રાર નહીં ઠાનુંગા

કાલ કે કપાલ પે લિખતા મિટાતા હૂં
ગીત નયા ગાતા હું

3. દૂધ મેં દરાર પડ ગઈ

ખૂન ક્યોં સફેદ હો ગયા ?

ભેદ મેં અભેદ ખો ગયા
બંટ ગયે શહીદ, ગીત કટ ગએ,
કલેજે મેં કટાર દડ ગઈ
દૂધ મેં દરાર પડ ગઈ

ખેતો મેં બારુદી ગંધ,
તૂટ ગયે નાનક કે છંદ
સતલુજ સહમ ઉઠી, વ્યથિત સી બિતસ્તા હૈ
વસંત સે બહાર ઝડ ગઈ
દૂધ મેં દરાર પડ ગઈ

અપની હી છાયા સે બૈર
ગલે લગને લગે હૈ ગૈર
ખુદકુશી કા રાસ્તા, તુમ્હેં વતન કા વાસ્તા
બાત બનાએં, બિગડ ગઈ
દૂધ મેં દરાર પડ ગઈ

4. એક બરસ બીત ગયા

ઝુલસાતા જેઠ માસ
શરદ ચાંદની ઉદાસ
સિસકી ભરતે સાવન કા
અંતર્ઘત રીત ગયા
એક બરસ બીત ગયા

સીકચોં મેં સીમટા જગ
કિંતુ વિફલ પ્રાણ વિહગ
ધરતી સે અંબર તક
ગૂંજ મુક્તિ ગીત ગયા
એક બરસ બીત ગયા

પથ નિહારતે નયન
ગિનતે દિન પલ છિન
લૌટ કભી આએગા
મન કો જો મીત ગયા
એક બરસ બીત ગયા

5. મનાલી મત જઈયો

મનાલી મત જઈઓ, ગોરી
રાજા કે રાજ મેં

જઈઓ તો જઈઓ,
ઉડિકે મત જઈઓ,
અધર મેં લટકીહૌ,
વાયુદૂત કે જહાજ મેં

જઈયો તો જઈઓ,
સંદેશા ન પડ્યો,
ટેલિફોન બિગડે હૈ,
મિર્ધા મહારાજ મેં

જઈઓ તો જઈઓ
મશાલ લે કે જઈઓ
બિજુરી ભડ બૈરિન
અંધેરિયા રાત મેં

જઈયો તો જઈયો,
ત્રિશૂલ બાંધ જઈયો,
મિલેંગે ખલિસ્તાની,
રાજીવ કે રાજ મેં

મનાલી તો જઈયો
સુરગ સુખ પડ્હોં
દુઃખ નીકો લાગે, મોહે
રાજા કે રાજ મેં

સૌજન્ય : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 17 અૉગસ્ટ 2018

http://www.gujaratimidday.com/news/national/these-are-the-atal-bihari-vajpayee-poetry-whom-he-always-used-to-sang-at-stage-2

The BJP will revive the Hindutva plank for the next election

POLITICS AND PLAY 

In a book published in 2007, I wrote that "the world over, the rhetoric of modern democratic politics has been marked by two rather opposed rhetorical styles. The first appeals to hope, to popular aspirations for economic prosperity and social peace. The second appeals to fear, to sectional worries about being worsted or swamped by one's historic enemies."

The Congress under Jawaharlal Nehru generally campaigned on a platform of hope. Nehru and his party promised voters economic growth, social peace and a higher standing for India in the world. He fought three general elections by these means. To be sure, he or his party did not achieve all these goals in office. However, to his credit, to win an election Nehru never opposed India to Pakistan, or Hindus to Muslims, or low castes to high castes, or the Hindi heartland to the rest of India.

On the other hand, the Shiv Sena under Bal Thackeray always campaigned on a platform of fear. The party was founded in 1966; for the first 20 years of its existence, its main focus was on asserting that Mumbai was a city for Marathi-speakers alone. Shiv Sainiks first targeted South Indians who had come to the city to live and work; later, their focus was on keeping people from the North and East out of the metropolis. However, as the Shiv Sena sought to expand elsewhere in the state it acquired a new set of scapegoats. Now it painted Muslims as the main enemy of Mumbai, Maharashtra, and India.

Whether you stoke fear or promote hope is generally a question of character and belief. It was impossible for Nehru to ever demonize Muslims, and inconceivable that Thackeray would ever see Muslims as full and equal citizens of the republic.

Most politicians use hope or fear consistently through the course of their career. Narendra Modi is an exception. He has alternated between these two modes of campaigning. In his first few years as chief minister of Gujarat, Modi campaigned, and ruled, largely on a platform of fear. He spoke of the threats posed to his state and country by a certain "Mian Musharraf", of Sonia Gandhi's foreign origins, of the Congress's alleged pandering to Muslims and of the Muslims' own alleged campaign of demographic conquest (" Hum paanch, hamare pachees", as he put it). Modi stoked the Indian fear of foreigners, the Gujarati fear of outsiders, and the Hindu fear of Muslims – all at once. He presented himself as a bulwark against the malevolent forces which threatened Gujarat in general and Gujarati Hindus in particular, insisting that he, and only he, could save the state from going under.

Halfway into his second full term as chief minister, Modi began re-presenting himself as a Vikash Purush, a Man of Development, who would bring growth and prosperity to the people of his state. He held Vibrant Gujarat summits at which industrialists promised thousands of crores; and he began to boast about his state's achievements in energy, infrastructure and agriculture. The investments were mostly unrealized; and the achievements were somewhat exaggerated. Nonetheless, it was clear that from about 2010 onwards Modi began moving away from the rhetoric of fear toward the rhetoric of hope. The move was not complete; he still remained somewhat suspicious of Muslims (as when he refused to wear a skull cap offered to him in 2011). Nonetheless, it seemed that some sort of brand makeover was underway to make the man appeal to more than the core constituency of Hindutva.

In his campaign for the 2014 general elections, Modi further underplayed communal issues in favour of economic ones. He promised 'Achchhe Din' for everyone and for young voters in particular, saying he would create crores of jobs for them. He also spoke of standing for 'Sabka Saath, Sabka Vikas', implying that religious minorities would also benefit from the economic growth his regime claimed it would bring.

After Modi won the elections and became prime minister, some commentators thought that he had finally shed his hard-line image. They hoped that he would now reconcile conflicting groups, rationalize archaic laws holding back our society and economy, and enhance India's standing in the world. They were further swayed by his grand slogans of 'Start Up India, Stand Up India', 'Make in India', 'Made in India'.

Indians under Modi were indeed starting new enterprises; but of lynching innocent men, not of manufacturing objects for export. Those commentators who had cheered him to victory now urged him to 'rein in the fringe elements'. He was unwilling to do so; meanwhile, his party president was happy to let the polarization proceed apace. A rash of hateful statements against Muslims were made by MPs – chiefly from UP – who had been hand-picked to contest elections by Amit Shah.

Then, in March 2017, one of those chosen MPs was made chief minister of his state. He had a track record as a baiter of minorities; and he was no promoter of development either. Despite five terms as an MP, his constituency was an economic, social, educational and medical disaster. In office, he continued to make incendiary statements aimed at the minorities. Yet, not only does he remain in office; he is sent by the Bharatiya Janata Party to other states to spread his message of hate and division.

Suspicion of those who are not Hindus is intrinsic to the institutional and ideological structure of the sangh parivar. Modi himself imbibed this early; witness the adulatory essays he wrote in praise of M.S. Golwalkar. For his own instrumental purposes, however, Modi shifted from demonizing Muslims during his 2014 campaign. Now, however, since Achchhe Din have manifestly not arrived, the party seems set to revive the Hindutva plank for the next election.

Consider in this regard the debate around the National Register of Citizens in Assam. When the first draft was released, the home minister, Rajnath Singh, said this was a preliminary list, and all those excluded would have a chance to apply again and appeal further if even then they didn't figure. This was both sober and sensible; for the Indian bureaucracy has a legendary reputation for incompetence. Soon, many cases of legitimate citizens being excluded came to light, including many respected Assamese professionals, the family of a former president of the republic, and even a BJP MLA.

The BJP president, however, immediately declared that all those not named in the first draft were infiltrators and needed to be deported. His remarks were picked up and amplified by his acolytes in other states. Leaders of the BJP in Rajasthan, Bihar, Bengal, Mumbai and Delhi have all asked for the identification and deportation of 'foreigners' in their state or city. Lest they be dismissed as the 'fringe', let me note that in Jharkhand, a Harvard-educated and McKinsey-primed Union minister has called for such deportation too.

'Foreigners' in this context is, of course, a code word for 'Muslims'. With farmers in distress, Dalits angry, millions of young men still looking in vain for dignified employment, the BJP appears to have decided to fight the next general election on a platform of generating fear. Voters in different districts and states will be warned of the Assam example, and told that even the jobs they have are at risk because people of that other and foreign faith are against them.

It is likely that in his own speeches the prime minister will not emphasize communal language, or at least not excessively. Rather, he will stoke fears of another kind; that if he is not given a second term, a khichdi coalition led by some self-seeking or corrupt regional satrap will blow away all the promises he has made to the nation, perhaps blow away the nation itself. So, while the cadre will tell voters to fear those who are not Hindu, the leader will tell voters to fear other leaders. Having, in 2014, falsely promised Achchhe Din, Modi will now tell voters that his rivals are capable only of bringing Burre Din.

e.mail : ramachandraguha@yahoo.in

courtesy : “The Telegraph”, 18 August 2018

https://www.telegraphindia.com/opinion/hope-versus-fear-252717?ref=hm-opinion  

વાજપેયીનું જાહેર જીવન આજીવન કોયડા સમાન તહ્યું છે; એ ત્યાં સુધી કે તેમની માંદગી અને મૃત્યુ પણ એક કોયડો બની રહ્યાં

સાંભળીએ તો સાંભળતા જ રહેવાનું મન થાય. વ્યક્તિત્વ એવું મૃદુ કે તેઓ સંઘપરિવારમાંથી આવતા હોવા છતાં અને પ્રસંગોપાત સંઘનો બચાવ કરતા હોવા છતાં નફરત કરતાં શરમ અનુભવાય. મનમાં થઈ આવે કે આવો માણસ આમ કેમ કરી શકે? કોયડાસમાન લાગે છે નહીં? જી હા, વાજપેયીનું જાહેરજીવન આજીવન કોયડા સમાન રહ્યું છે તે ત્યાં સુધી કે તેમની માંદગી અને મૃત્યુ પણ એક કોયડો બની રહ્યું.

કોઈ કહેતું કે અટલ બિહારી વાજપેયી ભલા માણસ છે, પણ ખોટા પક્ષમાં છે. કોઈ કહેતું કે એ ધૃતરાષ્ટ્રની સભામાં ભીષ્મપિતામહ હતા. લાચાર અને હતપ્રભ. કોઈ કહેતું કે વાજપેયી તો નટસમ્રાટ છે. સંઘપરિવાર માટે યોગ્ય સમયે કામમાં લઈ શકાય એવો કામનો માણસ. અવસર જોઇને ભૂમિકા ભજવે અને ચપટી વગાડતાં ભૂમિકા બદલે અને લોકો જોતા રહી જાય. કોઈ કહેતું કે એક પરિવારમાં જિંદગી વિતાવ્યા પછી તેઓ પરિવાર તરફના સ્નેહના શિકાર છે. કોઈ કહેતું કે તેમનામાં એકલા ચાલવા જેટલું મનોબળ અને ખંતનો અભાવ છે, એટલે સંઘની ફિલસૂફી સ્વીકાર્ય ન હોવા છતાં તેઓ હળવો વિરોધ કરીને પાણીમાં બેસી જાય છે. સંઘપરિવારમાંથી કોઈ કહેતું કે અટલ બિહારી વાજપેયી તો સંઘનું મહોરું છે અને ખરી સત્તા તો લાલકૃષ્ણ અડવાણી ધરાવે છે તો કોઈ વળી કહેતું કે વાજપેયી તો સંઘમાં ઘૂસી ગયેલા છદ્મવેશી કોંગ્રેસી છે. આમાંથી તમે જે વાજપેયીને પસંદ કરતા હો તેને લઈ શકો છો અને તમે સાવ ખોટા પડશો એવો ભય નહીં રહે.   

આવું સંકુલ વ્યક્તિત્વ બહુ ઓછા લોકો ધરાવતા હોય છે અને જે આવું વિરોધાભાસી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હોય એ કમસેકમ આદરને પાત્ર તો નથી જ નીવડતા, પરંતુ વાજપેયી તો પાછા આદરને પાત્ર પણ નીવડ્યા. ધરાર વહાલ ઉપજે એવું વ્યક્તિત્વ. રામચન્દ્ર ગુહા કહે છે એમ નરેન્દ્ર મોદી અને અમિત શાહને જોઇને જે લોકો વાજપેયીને વહાલ નહોતા કરતા એ પણ હવે વહાલ કરતા થઈ ગયા હશે. આને કહેવાય કોયડો. અટલ બિહારી વાજપેયી ભારતીય રાજકારણનો કોયડો હતા.

અટલ બિહારી વાજપેયીનો જન્મ મધ્ય પ્રદેશમાં ગ્વાલિયર નજીક થયો હતો અને તેઓ બહુ નાની વયે રાષ્ટ્રીય સેવક સંઘમાં જોડાયા હતા. ગ્વાલિયરના રાજા અને રાજમાતા હિન્દુત્વવાદી હતા અને છાને ખૂણે સંઘને મદદ કરતા હતા. એટલે તો ગાંધીજીના હત્યારાઓમાંનો એક ગ્વાલિયરનો હતો. જન સંઘ/ભાજપને રાજસ્થાન અને મધ્ય પ્રદેશમાં સૌથી પહેલાં પ્રવેશ મળ્યો એનું કારણ કેટલીક રિયાસતોનો ટેકો હતો. આ સ્થિતિમાં વાજપેયી પણ સંઘના સંપર્કમાં આવ્યા હતા અને રાષ્ટ્રવાદના રંગે રંગાયા હતા. એ પછી તો બીજાઓની સાથે બન્યું એવું તેમની સાથે પણ બન્યું અને આજીવન સંઘસહોદર બની રહ્યા. તેમણે ક્યારે ય સંઘની નીતિ અને ફિલસૂફીની ઉઘાડી ટીકા કરી નથી, ઊલટું સંઘી હોવા માટે ગર્વની લાગણી પ્રગટ કરી છે, પરંતુ પોતાને અને પક્ષને જ્યારે માફક ન આવે ત્યારે બાજુમાંથી સરકી જવાનો રસ્તો પણ શોધી લે. દૂર પણ ન જાય અને આંખ વીંચીને આંગળી પકડીને ચાલે પણ નહીં એનું નામ વાજપેયી.

મને ઘણીવાર એક પ્રશ્ન મનમાં થાય છે કે ૨૦૦૫માં લાલકૃષ્ણ અડવાણી પાકિસ્તાનની મુલાકાત વખતે પાકિસ્તાનના સ્થાપક મહમ્મદ અલી જિન્નાહને સેક્યુલર હોવાનું સર્ટિફિકેટ આપતા આવ્યા અને એ પછી તેમના પર જે પસ્તાળ પડી એ પ્રસંગ વાજપેયી સાથે બન્યો હોત તો શું પરિણામ આવ્યું હોત? અડવાણીને તો બિચારાને પક્ષના અધ્યક્ષપદેથી રાજીનામું આપવું પડ્યું હતું પણ તેમની જગ્યાએ જો વાજપેયી હોત તો કદાચ સિફતથી ઊગરી જાત. અહીં એક વાત નોંધવી જોઈએ કે એ સમયે સંકટમાં મુકાઇ ગયેલા અડવાણીના પડખે વાજપેયી નહોતા આવ્યા. તેમણે મભમ નિવેદન કર્યું હતું અને અડવાણીને મજા ચાખવા દીધી હતી. જો એ સમયે વાજપેયી-અડવાણીએ મળીને સંઘનિરપેક્ષ બી.જે.પી.ની ભૂમિકા લીધી હોત તો કદાચ સંઘ અને બી.જે.પી. વચ્ચેના સંબંધનું નવું સ્વરૂપ આકાર પામ્યું હોત. કદાચ. ખાતરી નથી, પણ વાજપેયીએ મદદ નહીં જ કરી.

આનું કારણ એ હતું કે હજુ બે વરસ પહેલાં અડવાણીએ વેંકૈયા નાયડુને આગળ કરીને અડવાણીએ પોતાને લોહપુરુષ તરીકે ઓળખાવડાવ્યા હતા અને એ રીતે ૨૦૦૪ની લોકસભાની ચૂંટણી પછી વડા પ્રધાનપદ માટેની ઉમેદવારી આગળ કરી હતી. એ સમયે વાજપેયીએ ‘ન ટાયર ન રિટાયર અગલા ચુનાવ લાલજી કે નેતૃત્વ મેં લડા જાએગા’ એમ કહીને અડવાણીને ભોંઠપમાં મૂકી દીધા હતા. એ પછી અડવાણીએ શરમાઈને કહેવું પડ્યું હતું કે વાજપેયી તેમના નેતા છે અને તેઓ જ ૨૦૦૪ પછી બીજી મુદ્દત માટે વડા પ્રધાન બનશે. અટલ બિહારી વાજપેયી તેમના આજીવન સાથી, મિત્ર, હનુમાન કે લક્ષ્મણ જે કહો તે અડવાણી માટે પણ કોયડો હતા. 

ગાંધીજીની હત્યા પછી આર.એસ.એસ. પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે સંઘના નેતાઓને લાગ્યું હતું કે આપણો પણ પક્ષ હોવો જોઈએ, જે સંકટ સમયે સંઘની મદદ કરે. સંઘે હિંદુ મહાસભાના નેતા શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જીને લઈને ભારતીય જન સંઘની સ્થાપના કરી હતી. સંઘે પોતાના તરફથી દિન દયાળ ઉપાધ્યાય, નાનાજી દેશમુખ અને અટલ બિહારી વાજપેયીને પક્ષનું કામ કરવા શ્યામબાબુને આપ્યા હતા. સંઘ પાસે ત્યારે મોટી હેડીના કોઈ નેતા જ નહોતા. પક્ષની સ્થાપના પછી તરત જ ડૉ. મુખર્જીનું અવસાન થયું અને એ પછીથી સંઘને એક પછી એક બહારથી અધ્યક્ષોને લાવીને કામ ચલાવવું પડતું હતું. કેટલાક અધ્યક્ષો તો એવા હતા જેમના તમે નામ પણ નહીં સાંભળ્યા હોય. છેલ્લા ઉછીના અધ્યક્ષ બલરાજ મધોક હતા. બલરાજ મધોકે જ્યારે સંઘની ઉપેક્ષા કરવા માંડી ત્યારે તેમને બહાર કાઢવાનું ઓપરેશન કરવું પડે એમ હતું. એ ઓપરેશન વાજપેયીએ કર્યું હતું. બલરાજ મધોકે પોતે મને કહ્યું હતું કે વાજપેયી બિનભરોસાપાત્ર ઊંડા માણસ છે. તેમના પેટમાં કેટલા વળ છે એની ખબર જ ન પડે. આમ બલરાજ મધોકને પણ વાજપેયી કોયડારૂપ લાગ્યા હતા. વાજપેયીના કારણે જન સંઘ સ્વતંત્ર થયો હતો.

અટલ બિહારી વાજપેયી પહેલીવાર ૧૯૫૭માં લોકસભામાં ચૂંટાયા હતા. લોકસભામાં વાજપેયીનું છટાદાર ભાષણ સાંભળીને જવાહરલાલ નેહરુ પ્રભાવિત થઈ ગયા હતા. કોઈ પ્રમાણ નથી, પરંતુ એમ કહેવાય છે કે વાજપેયીનું ભાષણ સાંભળીને નેહરુએ તેમની બાજુમાં બેઠેલા તેમના પ્રધાનના કાનમાં કહ્યું હતું કે આટલો સ્વસ્થ અને વિવેકી માણસ કોંગ્રેસમાં કેમ નથી! નેહરુ માટે વાજપેયીને ઊંડો આદર હતો અને સંસદની અંદરના સંસદીય રાજકારણમાં નેહરુ તેમનો આદર્શ હતા. એટલે તો ૧૯૯૬માં અટલ બિહારી વાજપેયી જfયારે ૧૩ દિવસ માટે પહેલીવાર વડા પ્રધાન બન્યા ત્યારે તેમણે નેહરુને અંજલિ આપતા કહ્યું હતું કે જે જગ્યાએ નેહરુ બેસતા એ જગ્યાએ આજે મને બેસવા મળ્યું એ માટે હું ગર્વ અનુભવું છું.

૧૯૬૪માં નેહરુ ગુજરી ગયા ત્યારે વાજપેયી રાજ્યસભામાં હતા. તેમણે નેહરુને જે અંજલિ આપી હતી તેનો નેહરુને અપાયેલી શ્રેષ્ઠ અંજલિઓમાં સમાવેશ થઈ શકે. તેમણે કહ્યું હતું: દલિતોએ તેનો તારણહાર ગુમાવ્યો છે અને દેશની જનતાએ આંખનો તારો ગુમાવ્યો છે. શાંતિએ તેનો સમર્થક ગુમાવ્યો છે અને વિશ્વએ એક રાહબર ગુમાવ્યો છે. નેહરુ અશક્યને શક્ય બનાવી શકતા હતા અને અકલ્પનીયને મૂર્તિમંત કરી શકતા હતા. સ્વતંત્ર વિચારના અધિકારી અને ગમે તેને સંચારિત કરી શકે એવું અદ્ભુત વ્યક્તિત્વ. ખુલ્લાપણું અને મોકળાશ. પ્રચંડ વ્યક્તિત્વ હોવા છતાં ય હળવાશ. દુશ્મન સાથે પણ મિત્ર જેવો વહેવાર રાખવાની ઉદારતા રાખનારા નખશીખ જેન્ટલમૅન હવે પછી કદાચ ભારતને નહીં મળે.

આ અવતરણ અહીં ટાંકવા પાછળના બે કારણો છે. એક તો અબુધ ભક્તોને જાણ થાય કે નેહરુ શું હતા અને એ પણ કોંગ્રેસના આજીવન વિરોધી વાજપેયીના મોઢે અને બીજું કારણ એ છે કે વાજપેયીએ પોતે જ પોતાને ખોટા સાબિત કર્યા. વ્યક્તિત્વને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી વાજપેયીમાં નેહરુના ઘણા ગુણ હતા. ભદ્રતામાં વાજપેયી બીજા નહેરુ હતા.

એટલે તો ૧૯૭૭માં જનતા પાર્ટીની સરકારમાં વિદેશ પ્રધાન બનેલા વાજપેયીએ પાકિસ્તાન અને ચીન સાથે સંબંધો સુધારીને નવી ઊંચાઈએ લઈ ગયા હતા. સંઘ માટે આ બે દેશો દુશ્મનની યાદીમાં સ્થાન ધરાવે છે. ભારતના શ્રેષ્ઠ અને સફળ વિદેશ પ્રધાનોમાં વાજપેયી સ્થાન ધરાવે છે. ૧૯૯૮માં ભારતે પોખરણમાં બીજું અણુ પરીક્ષણ કર્યું હતું. એ સમયે ઉત્સાહમાં સંરક્ષણ પ્રધાન જ્યોર્જ ફર્નાન્ડીસે બફાટ કર્યો હતો કે ભારતે ચીનને ધ્યનમાં રાખીને અણુપરીક્ષણ કર્યું છે. વાજપેયીએ તરત જ વાત સંભાળી લીધી હતી, એટલું જ નહીં અમેરિકાએ મૂકેલા પ્રતિબંધો પણ ઉઠાવડાવી લીધા હતા. વડા પ્રધાન તરીકે અટલ બિહારી વાજપેયીએ પાકિસ્તાન સાથે સંબંધો સુધારવામાં કોઈ કસર નહોતી છોડી. તેમના વખતમાં કારગીલની ઘટના બની હતી. તેમના વખતમાં સંસદભવન પર હુમલો થયો હતો, તેમના વખતમાં વિમાનનું અપહરણ થયું હતું અને એ છતાં દોસ્તીની પહેલ દરેક વખતે વાજપેયીએ કરી હતી. તારું મોઢું નહીં જોઉં નો અભિગમ શાસનમાં નથી ચાલતો કારણ કે દુનિયા આપણી રાહે નથી ચાલતી. આટલું ભાન હોય એ સફળ વિદેશ પ્રધાન કે વડા પ્રધાન બની શકે બાકી વિદેશ યાત્રાઓ કરવાથી કે પરાણે કોઈને વળગવાથી સંબંધો સુધરતા નથી.

અહીં પોખરણનો ઉલ્લેખ આવ્યો તો વાજપેયીની ખેલદિલીનો ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિંહ રાવ ગુજરી ગયા ત્યારે તેમને અંજલિ આપતા વાજપેયીએ કહ્યું હતું કે પોખરણના બીજા અણુ પરીક્ષણનો શ્રેય નરસિંહ રાવને જાય છે. તેમણે બધી જ તૈયારી કરી લીધી હતી, પરંતુ ભારતની તૈયારીની જાણ અમેરિકાને થઈ જતા, અમેરિકાના દબાણ હેઠળ પરીક્ષણ પડતું મુકવું પડ્યું હતું. આમ ભારતના અણુ પરીક્ષણનો ૯૦ ટકા શ્રેય નરસિંહ રાવને જાય છે. આજે આપણને એવા વડા પ્રધાન મળ્યા છે જે છડેચોક બીજાના શ્રેયને પોતાના ખિસ્સામાં મૂકવામાં શરમ નથી અનુભવતા.

જનતા પાર્ટીના વિભાજન પછી જન સંઘીઓએ પાછો પોતાનો પક્ષ સ્થાપવાનો નિર્ણય લીધો હતો. અટલ બિહારી વાજપેયીએ જૂના જન સંઘને પાછો જીવતો કરવાની જગ્યાએ ભારતીય જનતા પક્ષની સ્થાપના કરવા નેતાઓને સમજાવ્યા હતા. તેઓ એમ માનતા હતા કે ભારતમાં લેફ્ટ ઓફ ધ સેન્ટર મધ્યમમાર્ગી પક્ષને લોકો સ્વીકારે છે અને પચરંગી ભારતમાં એની જ પ્રાસંગિકતા છે. બી.જે.પી.એ ગાંધીવાદી સમાજવાદની ફિલસૂફી અપનાવી હતી. સ્થાપના તો સરસમજાની થઈ પણ ૧૯૮૪માં મોટું વિઘ્ન આવ્યું. ૧૯૮૪માં ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા થઈ અને એ પછી તરત જ લોકસભાની ચૂંટણી યોજાઈ એમાં વિપક્ષો સાફ થઈ ગયા હતા. બી.જે.પી.ને કુલ મળીને લોકસભાની બે બેઠક મળી હતી અને ખુદ અટલ બિહારી વાજપેયી હારી ગયા હતા. એ પછી તેમને સંઘ અને બી.જે.પી.એ હાંસિયામાં ધકેલી દીધા હતા અને બી.જે.પી.એ જૂનો હિન્દુત્વનો કોમવાદી રાજકારણનો માર્ગ અપનાવ્યો હતો. એક દાયકાનો અરણ્યવાસ હતો. તેમને કોઈ પૂછતું નહોતું કે સલાહ લેવા જતું નહોતું. હવે બી.જે.પી.ને ઠાવકાઈનો ખપ નહોતો. રથયાત્રાથી લઈને બાબરી મસ્જિદ તોડવા સુધીની ઘટના તમે જાણો છો. જાએ તો કહાં જાએ એ વાજપેયીની જાણીતી કવિતા એકલતાના દિવસોમાં લખાયેલી કવિતા છે.

બી.જે.પી.ને વાજપેયી ત્યારે યાદ આવ્યા જ્યારે ઊભી કોમી તિરાડ પાડ્યા પછી પણ સત્તા સુધી પહોંચવા ન મળ્યું. જો ભારતના ઉદારમતવાદી હિંદુઓના મત મેળવવા હોય તો ઉદારમતવાદી ચહેરાની જરૂર છે. પેલો પ્રશ્ન તો પાછળ રહે જ છે કે વાજપેયી ખરેખર ઉદાર હતા કે ગોવિન્દાચાર્યએ કહ્યું હતું એમ ચહેરો (મુખોટા) હતા. હું આજે પણ ખાતરીપૂર્વક કહી શકતો નથી, કારણ કે વાજપેયીએ ક્યારે ય સંઘના ઝેરી રાજકારણની ખોંખારો ખાઈને ટીકા કરી નથી તો ખુલ્લું ઉઘાડે છોગ સમર્થન પણ કર્યું નથી. આમ ૧૯૯૫માં વાજપેયીને બી.જે.પી.ના વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર જાહેર કરવામાં આવ્યા. કહો કે કરવા પડ્યા. એ પછી ૧૯૯૬માં ૧૩ દિવસની સરકાર અને ૧૯૯૮માં ૧૩ મહિનાની સરકાર વિષે તમે જાણો છો.

વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને વાજપેયી માટે એટલો બધો પ્રેમ શા કારણે છે એ પણ એક કોયડો છે. ૨૦૦૨માં વાજપેયીએ તો મોદીને રાજધર્મ પાળવાની શિખામણ આપીને નાક કાપ્યું હતું.

એ સમયે ગોવામાં મળેલી બી.જે.પી.ની કાર્યસમિતિ વખતે અટલજીએ આગ્રહ રાખ્યો હતો કે ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને હુલ્લડોની જવાબદારી સ્વીકારીને રાજીનામું આપવાનું કહેવામાં આવે. પક્ષમાં નિર્ણય લેવાઈ ગયો હતો, પરંતુ જ્યારે કાર્ય સમિતિ મળી ત્યારે નરેન્દ્ર મોદીને રાજીનામું આપવાનું કહેવામાં આવ્યું નહોતું. ઊલટું લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ નરેન્દ્ર મોદીનો બચાવ કર્યો હતો. વડા પ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીએ જ્યારે અડવાણી સામે જોયું ત્યારે તેમણે મોઢું ફેરવી લીધું હતું. મોદીને ત્યારે બચાવનારા અડવાણી તરફ નરેદ્રભાઈને અણગમો છે, કારણ કે તેમની વડા પ્રધાનપદની ઉમેદવારીનો અડવાણીએ વિરોધ કર્યો હતો.

૧૯૯૬માં ૧૩ દિવસની સરકારે રાજીનામું આપવું પડ્યું એ પછી અટલ બિહારી વાજપેયીએ નેશનલ ડેમોક્રેટિક અલાયન્સ નામનો મોરચો રચ્યો હતો. એન.ડી.એ.માં એક સમયે ૨૪ પક્ષો હતા. આ ૨૪ પક્ષોએ રાજકારણમાં અછૂત તરીકે ગણતા બી.જે.પી.ને સાથ આપ્યો એનું કારણ વાજપેયીની ઉદારતા હતું. દરેકને એમ લાગતું હતું કે વાજપેયી મર્યાદા નહીં ઓળંગે. એન.ડી.એ.ની રચના પછી વાજપેયીની સરકારે પૂરી મુદત ભોગવી હતી. આ રીતે અટલ બિહારી વાજપેયી ભારતના પહેલા વડા બન્યા જે ક્યારે ય કોંગ્રેસમાં નહોતા. તેમની પહેલાંના બધા જ ગેર-કોંગ્રેસી વડા પ્રધાનો ક્યારેકને ક્યારેક કોંગ્રેસમાં હતા. આ સિવાય વાજપેયીની સરકાર પહેલી બિન કોંગ્રેસી સરકાર હતી જેણે મુદત પૂરી કરી હતી. એન.ડી.એ.ના જવાબરૂપે કોન્ગ્રસે યુનાઇટેડ પ્રોગ્રેસિવ અલાયન્સની રચના કરી હતી અને એ રીતે દેશને સ્થિર મિશ્ર સરકારો મળવા લાગી હતી. આમ દેશમાં મિશ્ર સરકારોને સ્થિરતા આપવાનો શ્રેય પણ વાજપેયીને જાય છે.

છેલ્લે રામચન્દ્ર ગુહાના શબ્દોમાં આજના નરેન્દ્ર મોદી અને અમિત શાહનું ઝેરીલું અને ડંખીલું રાજકારણ જોતાં વાજપેયી એ જ પરિવારના હોવા છતાં મીઠા જળની વીરડી નહીં પણ મીઠા પાણીના દરિયા જેવા લાગે છે. કવિ અનિલ જોશીની ભાષામાં કહીએ તો વાજપેયી વહાલનો દરિયો!

સૌજન્ય : ‘કારણ તારણ’ નામક લેખકની દૈનિક કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 17 અૉગસ્ટ 2018

કાર્ટૂન સૌજન્ય : "ધ ઇન્ડિયન અૅક્સપ્રેસ", 17 અૉગસ્ટ 2018