તિબેટે ચીન પર ભરોસો કરવો જોઈએ કે નહીં એવી મૂંઝવણની સ્થિતિમાં એક દિવસ સગીર વયના દલાઈ લામાએ નિર્ણય લઈ લીધો કે તેઓ હવે રાજકીય નિર્ણય ખુદ લેશે. રીજન્ટને હટાવી દીધા અને શાસનની ધુરા સંભાળી લીધી. અત્યંત મુશ્કેલ સ્થિતિમાં અને જગતના અત્યંત મુશ્કેલ પ્રદેશમાં ૧૫ વરસના તરુણે આવડું મોટું સાહસ કર્યું હતું એ જોઈને ચીનના સામ્યવાદી પક્ષના ચૅરમૅન માઓ પણ હેબતાઈ ગયા હતા

૧૯૯૨માં કોઈ નબળી ક્ષણે મેં લખ્યું હતું કે ભારતે હવે તિબેટનો બોજો ફગાવી દેવો જોઈએ. એ યુગનો પ્રચલિત જર્મન શબ્દ વાપરીએ તો એ રિયલપૉલિટિકનો જમાનો હતો જેને કારણે બર્લિનની દીવાલ તૂટી હતી અને એ પછી સોવિયેટ સંઘનો અંત આવ્યો હતો. ભારતમાં વડા પ્રધાન પી. વી. નરસિહ રાવે ચીન સાથેના સંબંધોને નવે પાટે ચડાવ્યા હતા જેમાં સરહદી ઝઘડાને આર્થિક અને અન્ય સહયોગમાં વચ્ચે ન લાવવાનો કરાર થયો હતો. બહુ મોટી પહેલ હતી અને એમાં તિબેટ એ જોડાનો ડંખ લાગતો હતો. ભારતે હવે સિદ્ધાંતપરસ્ત બનવાની જગ્યાએ વ્યવહારપરસ્ત બનવું જોઈએ એમ ત્યારે મેં લખ્યું હતું.

દલાઈ લામા વિશે મેં ત્યારે લખ્યું હતું કે દલાઈ લામા ગાંધી અને અહિંસાની વાત તો કરે છે, પરતું તેમનામાં ગાંધીજી જેટલી નિર્ભયતા અને તત્પરતા નથી. તેઓ વિદેશમાં ફરે છે, ભાષણો આપે છે; પરંતુ તિબેટિયન પ્રજા આંદોલિત થઈને અહિંસક સત્યાગ્રહ કરે એ દિશામાં તેમણે કોઈ ખાસ પ્રયત્નો કર્યા નથી. આવી ભાવના કેટલાક તિબેટી યુવકો પણ ધરાવતા હતા અને હજી આજે પણ ધરાવે છે. તેમને એમ લાગે છે કે ભારતમાં રહીને જિંદગી વિતાવવાથી કંઈ હાથમાં આવવાનું નથી એટલે તેઓ જોઈએ તો હિંસાનો માર્ગ પણ અપનાવવા આતુર છે. દલાઈ લામા તેમને રોકે છે. તેઓ કહે છે કે આવા પ્રતિકૂળ સમયખંડોથી વિચલિત થવાની જરૂર નથી, અંતિમ વિજય સત્યનો થવાનો છે.

મેં મારાં લખાણોમાં વ્યક્તિ અને પરિસ્થિતિના આકલનમાં અનેક વાર ભૂલો કરી છે જેમાં આ સૌથી ગંભીર ભૂલ છે. દલાઈ લામા કેટલા નિર્ભય છે, પરિસ્થિતિનું કેટલી હદે વસ્તુિનષ્ઠ આકલન કરી શકે છે, કેટલી હદે બીજાને ચાહી શકે છે અને એકલા પડીને પણ નિર્ણય લેવાની ક્ષમતા ધરાવે છે એની જાણ મને તેમની આત્મકથા ‘ફ્રીડમ ઇન એક્ઝાઇલ’ વાંચીને થઈ. ૧૯૫૦માં ચીને તિબેટ પર આક્રમણ કર્યું અને ૧૭ મુદ્દાની સમજૂતી તિબેટ પર ધરાર લાદી ત્યારે દલાઈ લામાની ઉંમર માત્ર ૧૫ વરસની હતી. દલાઈ લામા સગીર વયના હોવાથી તેમના વતી તિબેટ પર રીજન્ટ શાસન કરતા હતા. તિબેટીઓ નિર્ણય નહોતા લઈ શકતા કે ચીન પર ભરોસો કરવો જોઈએ કે નહીં અને માથે મારી હોવા છતાં સમજૂતીને એક તક આપવી જોઈએ કે નહીં. ૧૫ વરસના દલાઈ લામા એ સમયે તિબેટ પરના વિશ્વપ્રસિદ્ધ પુસ્તક ‘સેવન યર્સ ઇન તિબેટ’ના લેખક હેન્રિક હેરર પાસે ફોટોગ્રાફી શીખતા હતા, મોટરકારની ટેક્નૉલૉજી સમજતા હતા અને બાકીનો સમય તિબેટમાં શું બની રહ્યું છે એ જોતા રહેતા હતા.

એ મૂંઝવણની સ્થિતિમાં એક દિવસ દલાઈ લામાએ નિર્ણય લઈ લીધો કે તેઓ હવે રાજકીય નિર્ણય ખુદ લેશે. રીજન્ટને હટાવી દીધા અને શાસનની ધુરા સંભાળી લીધી. અત્યંત મુશ્કેલ સ્થિતિમાં અને જગતના અત્યંત મુશ્કેલ પ્રદેશમાં ૧૫ વરસના તરુણે આવડું મોટું સાહસ કર્યું હતું એ જોઈને ચીનના સામ્યવાદી પક્ષના ચૅરમૅન માઓ પણ હેબતાઈ ગયા હતા. દલાઈ લામાએ ૧૭ મુદ્દાની સમજૂતીને એક ચાન્સ આપવાનો નિર્ણય લીધો અને વધુ સ્પષ્ટતા કરવા માટે બીજિંગ (ત્યારે પેકિંગ) જવાનો નિર્ણય લીધો હતો. એ જમાનામાં લ્હાસાથી ચીન જવા માટે ખચ્ચર સિવાય બીજું કોઈ સાધન નહોતું. મહિના-બે મહિનાનો લાંબો પ્રવાસ હતો અને ઉપરથી સંદેશવ્યવહાર માટે સંદેશવાહક સિવાય કોઈ સાધનો નહોતાં. તિબેટિયનો દલાઈ લામાના આવા નિર્ણયથી ડઘાઈ ગયા હતા. દલાઈ લામાને મારી નાખશે તો? જેલમાં પૂરી દેશે તો? બીજિંગમાં તેમનું શું થયું એ જાણવા માટે પણ કોઈ માર્ગ નથી. કોઈ સંદેશવાહક બીજિંગથી સંદેશ લઈને આવવાનો નથી.

તેમના મિત્ર હેન્રિક હેરર, તિબેટમાં જે કોઈ બુદ્ધિશાળીઓ હતા એ, તિબેટનો શાસકવર્ગ અને પ્રજાની ચીન ન જવાની ગુહારને અવગણીને દલાઈ લામાએ ચીનનો પક્ષ સાંભળવા અને રસ્તો શોધવા બીજિંગ જવાનો નિર્ણય લીધો હતો. ત્યારે તેમની વય ૧૮ વરસની હતી. દલાઈ લામાના આશ્ચર્ય વચ્ચે ચીનમાં માઓ ઝેદોન્ગે તેમનું ઉમળકા સાથે સ્વાગત કર્યું હતું અને તેમને પુત્રવત પ્રેમ કરતા હતા. દલાઈ લામાને સમજાતું નહોતું કે આટલો કોમળ અને પ્રેમથી છલકાતો માણસ આખેઆખી પ્રજાને અન્યાય કરી કેમ શકે? આ બાજુ ચર્ચામાં માઓ તિબેટને કોઈ રાહત આપતા નહોતા. એક બાજુ જેમના ખોળામાં માથું મૂકીને નિશ્ચિંત થઈને સૂઈ જવાનું મન થાય એવો બાપ જેવો વર્તાવ અને બીજી બાજુ ચર્ચાના ટેબલ પર દરેક માગણીના પ્રતિસાદમાં એ જ જવાબ; આપણે વિચારીશું, રસ્તો કાઢીશું. જો વિદેશી મહેમાનો આવ્યા હોય તો દલાઈ લામાનું સ્થાન માઓની બાજુમાં હોય. તેમનો પરિચય તિબેટી ધર્મગુરુ તરીકે અને સ્વાયત્ત તિબેટના સ્વતંત્ર શાસક તરીકે કરાવે.

મહિનાઓ સુધી આ રમત ચાલતી રહી. નહોતી માઓના પ્રેમમાં ઓટ આવતી કે નહોતું દલાઈ લામાને કંઈ હાથ લાગતું. દલાઈ લામા તેમની આત્મકથામાં લખે છે કે બીજિંગ છોડીને લ્હાસા પાછા ફર્યા પછી પણ તેઓ નક્કી નહોતા કરી શકતા કે તેમણે માઓ પર ભરોસો રાખીને તેમના ખોળામાં માથું મૂકી દેવું જોઈતું હતું કે નહીં? ૨૦૦૭માં દલાઈ લામાને મળવાની તક મળી ત્યારે મેં તેમને પ્રશ્ન કર્યો હતો કે હવે આટલાં વર્ષે માઓ વિશેની તમારી વિમાસણનો અંત આવ્યો છે ખરો? તેમણે બાળકની જેમ ખડખડાટ હસીને કહ્યું હતું કે ના, માઓનો અફાટ પ્રેમ હજી પણ કોયડા સમાન છે. એક જ સમયે એક માણસની અંદર બે માણસ કેવી રીતે હોઈ શકે? માઓઝ સ્માઇલ. એ જમાનામાં ભારતના બીજિંગ ખાતેના રાજદૂત સરદાર પણ્ણીકર સહિત અનેક લોકોને માઓના સ્મિતે ભ્રમમાં નાખ્યા હતા.

તેમની મહાનતાની ત્રીજી ઘટના ૧૯૫૬ની સાલની છે. તેઓ ભગવાન બુદ્ધની ૨૫૦૦મી જન્મજયંતીના ઉત્સવમાં ભાગ લેવા ભારત આવ્યા હતા. તેમની ઇચ્છા ભારતમાં રહી જવાની હતી, પરંતુ જવાહરલાલ નેહરુએ તેમને વતન પાછા ફરીને વાટાઘાટ દ્વારા રસ્તો શોધવાનો વધુ એક પ્રયાસ કરી જોવાની સલાહ આપી હતી. તિબેટ પાછા ફરવું એટલે મોતના મોઢામાં સામે ચાલીને જવા જેવું લાગતું હતું, પરંતુ દલાઈ લામાએ સાચા ગાંધીજન તરીકે વતન પાછા ફરવાની હિંમત બતાવી હતી. પ્રયાસ નિષ્ફળ નીવડ્યો હતો અને આખરે ૧૯૫૯ની ૩૧ માર્ચે તેઓ નાસીને ભારત આવી ગયા હતા. બરાબર આજની તારીખે તેઓ ૫૮ વરસ પહેલાં અરુણાચલ પ્રદેશમાં આવેલા તવાંગના મઠમાં પહોંચ્યા હતા, જ્યાં અત્યારે તેઓ ગયા છે અને ચીન તેમની મુલાકાતનો વિરોધ કરી રહ્યું છે.

માઓથી ઊલટું દલાઈ લામાની અંદર એક જ માણસ છે. નિરુપાધિક સહજાવસ્થા કેવી હોય એ દલાઈ લામામાં જોવા મળે. કોઈ પણ સંજોગોમાં ભારત સરકારે દલાઈ લામા અને તિબેટનો હાથ ન છોડવો જોઈએ, ચીન ગમે એટલાં ઉધામા કરે. એકમાત્ર માણસ છે આ ધરતી પર જે ઝાકળ જેટલો પવિત્ર અને પારદર્શક છે અને પાછો ગાંધીજીની માફક જાહેર જીવનમાં છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 08 અૅપ્રિલ 2017

"Jai jagat! – Victory to the world!."

 – Vinoba

Once India gained its independence, that nation's leaders did not take long to abandon Mahatma Gandhi's principles.

Nonviolence gave way to the use of India's armed forces. Perhaps even worse, the new leaders discarded Gandhi's vision of a decentralized society – a society based on autonomous, self-reliant villages. These leaders spurred a rush toward a strong central government and an industrial economy as found in the West.

Yet Gandhi's vision was not abandoned by all. Many of Gandhi's "constructive workers" – development experts and community organizers working in a host of agencies set up by Gandhi himself – resolved to continue his mission of transforming Indian society.

Leading them was a disciple of Gandhi previously little known to the Indian public, yet eventually regarded as Gandhi's "spiritual successor": a saintly, reserved, austere individual called Vinoba.

In 1916, at the age of 20, Vinoba was in the holy city of Benares trying to come to a decision.

Should he go to the Himalaya Mountains and become a religious hermit? Or should he go to West Bengal and join the guerillas fighting the British?

Then Vinoba came across a newspaper account of a speech by Gandhi. Vinoba was thrilled. Soon after, he joined Gandhi in his ashram. (An ashram is a religious community – but for Gandhians, it is also a center for political and social action.)

As Vinoba later said, he found in Gandhi the peace of the Himalayas united with the revolutionary fervor of Bengal.

Gandhi greatly admired Vinoba, commenting that Vinoba understood Gandhian thought better than he himself did. In 1940 he showed his regard by choosing Vinoba over Nehru to lead off a national protest campaign against British war policies.

After Gandhi's assassination on January 30, 1948, many of Gandhi's followers looked to Vinoba for direction. Vinoba advised that, now that India had reached its goal of Swaraj – independence, or self-rule – the Gandhians' new goal should be a society dedicated toSarvodaya, the "welfare of all."

The name stuck, and the movement of the Gandhians became known as the Sarvodaya Movement. A merger of constructive work agencies produced Sarva Seva Sangh – "The Society for the Service of All" – which became the core of the Sarvodaya Movement, as the main Gandhian organization working for broad social change along Gandhian lines.

Vinoba had no desire to be a leader, preferring a secluded ashram life. This preference, though, was overturned by events in 1951, following the yearly Sarvodaya conference in what is now the central Indian state of Andhra Pradesh. At the close of that conference, Vinoba announced his intention to journey through the nearby district of Telengana.

He couldn't have picked a more troubled spot.

Telengana was at that moment the scene of an armed insurrection. Communist students and some of the poorest villagers had united in a guerilla army. This army had tried to break the land monopoly of the rich landlords by driving them out or killing them and distributing their land.

At the height of the revolt, the guerrillas had controlled an area of 3,000 villages. But the Indian army had been sent in and had begun its own campaign of terror. Now, many villages were occupied by government troops during the day and by Communists at night. Each side would kill villagers they suspected of supporting the other side. So most villagers lived in terror of both sides.

The government had clearly shown it would win, but the conflict wasn't nearly over by the time of the Sarvodaya conference. Vinoba hoped to find a solution to the conflict and to the injustice that had spawned it. So, refusing police escort, he and a small company set off on foot.

On April 18, the third day of his walk, Vinoba stopped in the village of Pochampalli, which had been an important Communist stronghold. Setting himself up in the courtyard of a Muslim prayer compound, he was soon receiving visitors from all the factions in the village.

Among the visitors was a group of 40 families of landless Harijans. (Harijan was Gandhi's name for the Untouchables, the outcasts from Hindu society. Literally, it means "child of God.") The Harijans told Vinoba they had no choice but to support the Communists, because only the Communists would give them land. They asked, Would Vinoba ask the government instead to give them land?

Vinoba replied, "What use is government help until we can help ourselves?" But he himself wasn't satisfied by the answer. He was deeply perplexed.

Late that afternoon, by a lake next to the village, Vinoba held a prayer meeting that drew thousands of villagers from the surrounding area. Near the beginning of the meeting, he presented the Harijans' problem to the assembly. Without really expecting a response, he said, "Brothers, is there anyone among you who can help these Harijan friends?"

A prominent farmer of the village stood up. "Sir, I am ready to give one hundred acres."

Vinoba could not believe his ears.

Here, in the midst of a civil war over land monopoly, was a farmer willing to part with 100 acres out of simple generosity. And Vinoba was just as astounded when the Harijans declared that they needed only 80 acres and wouldn't accept more!

Vinoba suddenly saw a solution to the region's turmoil. In fact, the incident seemed to him a sign from God. At the close of the prayer meeting, he announced he would walk all through the region to collect gifts of land for the landless.

So began the movement called Bhoodan – "land-gift." Over the next seven weeks, Vinoba asked for donations of land for the landless in 200 villages of Telengana. Calculating the amount of India's farmland needed to supply India's landless poor, he would tell the farmers and landlords in each village, "I am your fifth son. Give me my equal share of land." And in each village – to his continued amazement – the donations poured in.

Who gave, and why?

At first most of the donors were farmers of moderate means, including some who themselves owned only an acre or two. To them, Vinoba was a holy man, a saint, the Mahatma's own son, who had come to give them God's message of kinship with their poorer neighbors. Vinoba's prayer meetings at times took on an almost evangelical fervor. As for Vinoba, he accepted gifts from even the poorest – though he sometimes returned these gifts to the donors – because his goal was as much to open hearts as to redistribute land.

Gradually, though, the richer landowners also began to give. Of course, many of their gifts were inspired by fear of the Communists and hopes of buying off the poor – as the Communists were quick to proclaim.

But not all the motives of the rich landowners were economic. Many of the rich hoped to gain "spiritual merit" through their gifts; or at least to uphold their prestige. After all, if poor farmers were willing to give sizeable portions of their land to Vinoba, could the rich be seen to do less? And perhaps a few of the rich were even truly touched by Vinoba's message.

In any case, as Vinoba's tour gained momentum, even the announced approach of the "god who gives away land" was enough to prepare the landlords to part with some of their acreage.

Soon Vinoba was collecting hundreds of acres a day. What's more, wherever Vinoba moved, he began to dispel the climate of tension and fear that had plagued the region. In places where people had been afraid to assemble, thousands gathered to hear him – including the Communists.

At the end of seven weeks, Vinoba had collected over 12,000 acres. After he left, Sarvodaya workers continuing to collect land in his name received another 100,000 acres.

The Telengana march became the launching point for a nationwide campaign that Vinoba hoped would eliminate the greatest single cause of India's poverty: land monopoly. He hoped as well that it might be the lever needed to start a "nonviolent revolution" – a complete transformation of Indian society by peaceful means.

The root of oppression, he reasoned, is greed. If people could be led to overcome their possessiveness, a climate would be created in which social division and exploitation could be eliminated. As he later put it, "We do not aim at doing mere acts of kindness, but at creating a Kingdom of Kindness."

Soon Vinoba and his colleagues were collecting 1,000 acres a day, then 2,000, then 3,000. Several hundred small teams of Sarvodaya workers and volunteers began trekking from village to village, all over India, collecting land in Vinoba's name. Vinoba himself – despite advanced age and poor health – marched continually, touring one state after another.

The pattern of Vinoba's day was daily the same. Vinoba and his company would rise by 3:00 a.m. and hold a prayer meeting for themselves. Then they would walk ten or twelve miles to the next village, Vinoba leading at a pace that left the others struggling breathlessly behind. With him were always a few close assistants, a bevy of young, idealistic volunteers – teenagers and young adults, male and some female, mostly from towns or cities – plus maybe some regular Sarvodaya workers, a landlord, a politician, or an interested Westerner.

At the host village they would be greeted by a brass band, a makeshift archway, garlands, formal welcomes by village leaders, and shouts of "Sant Vinoba, Sant Vinoba!" ("Saint Vinoba!")

After breakfast, the Bhoodan workers would fan out through the village, meeting the villagers, distributing literature, and taking pledges. Vinoba himself would be settled apart, meeting with visitors, reading newspapers, answering letters.

In late afternoon, there would be a prayer meeting, attended by hundreds or thousands of villagers from the area. After a period of reciting and chanting, Vinoba would speak to the crowd in his quiet, high-pitched voice. His talk would be completely improvised, full of rich images drawn from Hindu scripture or everyday life, exhorting the villagers to lives of love, kinship, sharing. At the close of the meeting, more pledges would be taken.

There were no free weekends on this itinerary, no holidays, no days off. The man who led this relentless crusade was 57 years old, suffered from chronic dysentery, chronic malaria, and an intestinal ulcer, and restricted himself, because of his ulcer, to a diet of honey, milk, and yogurt.

As the campaign gained momentum, friends and detractors alike watched in fascination. In the West, too, Vinoba's effort drew attention. In the United States, major articles on Vinoba appeared in the New York Times, the New Yorker – Vinoba even appeared on the cover of Time.

By the time of the 1954 Sarvodaya conference, the Gandhians had collected over 3 million acres nationwide. The total eventually reached over 4 million. Much of this land turned out to be useless, and in many cases landowners reneged on their pledges. Still, the Gandhians were able to distribute over 1 million acres to India's landless poor – far more than had been managed by the land reform programs of India's government. About half a million families benefited.

Meanwhile, Vinoba was shifting his efforts to a new gear – a higher one.

After 1954, Vinoba began asking for "donations" not so much of land but of whole villages. He named this new program Gramdan – "village-gift."

Gramdan was a far more radical program than Bhoodan. In a Gramdan village, all land was to be legally owned by the village as a whole, but parceled out for the use of individual families, according to need. Because the families could not themselves sell, rent, or mortgage the land, they could not be pressured off it during hard times – as normally happens when land reform programs bestow land title on poor individuals.

Village affairs were to be managed by a village council made up of all adult members of the village, making decisions by consensus – meaning the council could not adopt any decision until everyone accepted it. This was meant to ensure cooperation and make it much harder for one person or group to benefit at the expense of others.

While Bhoodan had been meant to prepare people for a nonviolent revolution, Vinoba saw Gramdan as the revolution itself.

Like Gandhi, Vinoba believed that the divisiveness of Indian society was a root cause of its degradation and stagnation. Before the villagers could begin to improve their lot, they needed to learn to work together. Gramdan, he felt, with its common land ownership and cooperative decision-making, could bring about the needed unity.

And once this was achieved, the "people's power" it would release would make anything possible.

Vinoba's Gramdan efforts progressed slowly until 1965, when an easing of Gramdan's requirements was joined to the launching of a "storm campaign." By 1970, the official figure for Gramdan villages was 160,000 – almost one-third of all India's villages!

But it turned out that it was far easier to get a declaration of Gramdan than to set it up in practice. By early 1970, only a few thousand villages had transferred land title to a village council. In most of these, progress was at a standstill. What's more, most of these few thousand villages were small, single-caste, or tribal – not even typical Indian villages.

By 1971, Gramdan as a movement had collapsed under its own weight.

Still, the Gramdan movement left behind more than a hundred Gramdan "pockets" – some made up of hundreds of villages – where Gandhian workers settled in for long-term development efforts. These pockets today form the base of India's Gandhian movement. In these locales, the Gandhians are helping some of India's poorest by organizing Gandhian-style community development and nonviolent action campaigns against injustice.

As for Vinoba, he returned to his ashram for the final time in June 1970, after thirteen years of continual marching and five more of presiding over the "storm campaign."

During his final years, Vinoba continued to inspire new programs – for instance, Women's Power Awakening, a Gandhian version of women's liberation. He also launched an ongoing campaign against "cow slaughter" to try to halt the butchering of useful farm animals, a practice destructive of India's traditional agriculture.

In the mid-1970s, Vinoba and some close followers became estranged from Sarva Seva Sangh when he opposed the nationwide protest movement of fellow Gandhian Jayaprakash Narayan against the government of Prime Minister Indira Gandhi (no relation to the Mahatma). The "JP Movement" led to Indira Gandhi's infamous declaration of Emergency and then indirectly to her temporary ouster from office. In the long run, the value of that movement's accomplishments proved open to question, and much of Vinoba's criticism of it was borne out.

Vinoba died on November 15, 1982. In his dying, as in his living, he was deliberate, instructive, and, in a way, lighthearted. After suffering a heart attack, Vinoba decided to "leave his body before his body left him." He therefore simply stopped eating until his body released him.

Another Great Soul had passed.

Courtesy: www.markshep.com

Excerpted and adapted from the book Gandhi Today: A Report on Mahatma Gandhi's Successors, Simple Productions, Arcata, California, 1987, reprinted by Seven Locks Press, Washington, D.C., 1987

માન્ચેસ્ટરમાંનાં મારાં 35 વર્ષનાં રહેઠાણ દરમ્યાન અનેક પ્રકલ્પો અને પ્રવૃત્તિઓમાં હિસ્સેદાર બનવાનું સદ્ભાગ્ય મળ્યું જેણે મારી અનુભવ સમૃદ્ધિમાં ઉમેરો કર્યો છે. એવી અનેક તકોમાંની એક હતી ‘જીવતું પુસ્તકાલય’માં એક પુસ્તક બનવાની.

Living Library એક એવો પ્રકલ્પ છે જે બ્રિટનનાં ઘણાં શહેરોમાં અમલમાં મુકાયેલો છે. અલબત્ત તેનાં સ્વરૂપ અને ‘વાચકો’ પર થયેલ અસર દરેક સ્થળે અલગ અલગ જોવા મળી છે.

આ ‘જીવતું પુસ્તકાલય’ ચીજ કઈ છે? માન્ચેસ્ટરના કેન્દ્રીય પુસ્તકાલયે બૃહદ્દ માન્ચેસ્ટરમાં વસતા જુદા જુદા ક્ષેત્રમાં સક્રિય હોય તેવાં પુરુષો અને મહિલાઓને સ્વેચ્છાએ પોતાનો સમય એક ‘પુસ્તક’ બનવા માટે નિમન્ત્ર્યાં. દરેક વ્યક્તિ પાસેથી પોતાના વિચારો કે કાર્યની ઝાંખી કરાવતા વિધાનો એકઠા કરવામાં આવ્યા, જેને એક બનાવટી પુસ્તકના પાછલા પૃષ્ઠ પર છાપીને એક પુસ્તકોના ઘોડા પર મુકવામાં આવેલ. લગભગ વીસેક જેટલાં સજ્જન-સન્નારીઓએ ભાગ લીધેલો.

પોતાના જીવનની કિતાબ લોક સમક્ષ ખુલ્લી મુકનારાઓમાં એક બહેન પોતાને ડાયાબિટીસનું નિદાન થયા પછી રહેણી-કરણી અને ખાણી-પીણીમાં કરવા પડેલ ફેરફારને કારણે જે રસપ્રદ અનુભવો થયા તે કહેવા આવેલ. તો વળી, એક સજ્જન સ્પેશ્યલ સ્કૂલમાં ભણેલા, વિકલાંગ હોવાને કારણે લાંબા સમય સુધી વ્યવસાય મેળવી ન શકવાને પરિણામે, જે જીવન ભાથું બાંધવા મળ્યું તેની કથા કહેવા તત્પર હતા. અલબત્ત લેસ્બિયન, ગે, બધિર, અંધ અને જીવનને મર્યાદિત કરતી અન્ય ક્ષતિઓ વાળી હસ્તીઓનો પણ સહજ સમાવેશ કરાયેલો. એક મહિલાએ છેલ્લા છ દાયકામાં આ દેશના લોકો કેટલા બદલાયા છે, અહીંનું સામાજિક માળખું તૂટતું જાય છે, જેના પરિણામે પૂર્વગ્રહો અને વિભાજન વધતું જાય છે, તેનો સ્વાનુભવ કહેવા અભિયાન આદરેલું. એક રસપ્રદ છતાં ખેદજનક કિસ્સો જાણ્યો, એક યુવાન સ્ત્રી ત્રણ બાળકોની માતા, પતિથી છુટા પડવું પડ્યું, પોતાનો સ્વતંત્ર ધંધો શરૂ કર્યો, પણ આવકમાં પૂર્તિ કરવા સરકારી બેનિફીટનો આશરો લેવો પડ્યો જેથી કરીને સ્નાતક થયેલી, સ્વમાનથી ત્રણ બાળકોના ઉછેર અને શિક્ષણની જવબદારી ઊઠાવતી હોવા છતાં ‘સરકારની દયા પર નભનારી’ એવું લેબલ લગાવી લોકો તેને કેવી ઊતરતી ગણે છે, તેની દર્દ ભરી દાસ્તાન કહેતી સાંભળી. ઝિમ્બાબ્વેમાં પેદા થયેલ એક યુવતી, 2006માં શરણાર્થી તરીકે માન્ચેસ્ટર આવી, ત્યારથી સરકારી મદદ ઉપર નભવાને બદલે જુદા જુદા સ્વૈછિક સંગઠનોમાં કામ કરે છે અને અન્ય દેશોમાંથી આવેલાને આવાસ અને વ્યવસાય શોધવામાં સહાય કરે છે. કેવી ઉમદા નારી!

અહીં મારી દાસ્તાનની રૂપરેખા પણ શામેલ કરું:

પુસ્તકાલયમાં આવનારાઓ કોઈ પણ એક પુસ્તક પાછળ લખેલ પૂર્વભૂમિકા વાંચે, પોતાને રસ પડે તેવું લાગે તો બહાર ઊભેલા મદદનીશને જણાવે, જે તેના લેખક/લેખિકા સુધી એ ‘વાચક’ને દોરી જાય અને ત્યાર બાદ એ ‘વાચક’ પેલા ‘પુસ્તક’ને સવાલો પૂછીને તેમના જીવનનાં પાનાં જાણે વાંચતાં જાય. મારે ભાગે છ કલાક દરમ્યાન દસેક ‘વાચકો’ સાથે ગોષ્ઠી કરવાનું આવ્યું જેમાં યુરોપ, રશિયા, મિડલ ઇસ્ટથી આવેલ યુવાન સ્ત્રી-પુરુષો, જુઇશ યુથ વર્કર, યુનિવર્સીટીના વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષિકાઓ, શરણાર્થીઓ અને સંગીત રસિયાઓનો સમાવેશ હતો.

મેં નોંધ્યું કે કોઈની જીવન કથા ટેબ્લેટ પર ‘ડાઉન લોડ’ કરીને વાંચી શકાય કે પુસ્તક ખરીદીને વાંચી પણ શકાય. પણ એ લખનારાઓ યા તો કઇંક સિદ્ધિ મેળવી ચૂકેલા પ્રખ્યાત લોકો હોય અથવા કોઈ ક્ષેત્રના નિષ્ણાત હોય છે. જ્યારે સમાજમાં આપણી આસપાસ રહેનારા ‘સામાન્ય જન’ના જીવનમાં ડોકિયું કરવાની તક મળે, તો તેમની કથા રસ પડે તેવી, પ્રેરણાદાયી, પોતાના જીવનને માર્ગદર્શક બને તેવી, કરુણા ઉપજાવે તેવી અને ઘણા કિસ્સાઓમાં આંખ ઉઘાડનારી સાબિત થતી હોય છે. એવું એ ‘વાચકો’ના અભિપ્રાય પરથી લાગ્યું. આ ‘ડિજિટલ’ જગતમાં માણસ માણસ વચ્ચેનો પારસ્પરિક બોલચાલનું તંતુ તૂટતો જાય છે જે હવે કેટલાકને અવસાદમાં ડુબાડી દેવા લાગે છે અને સહુએ એકી અવાજે કહ્યું કે તેમની પસંદગીના ‘પુસ્તક’ સાથે વાત કરીને તેમનું જીવન વાંચવાની મજા કઇં ઓર આવી. વિવિધ ચામડીના રંગ ધરાવતા, વિવિધ શારીરિક-માનસિક શક્તિઓ ધરાવતાં લોકોની સન્મુખ થવાથી કેટલાક પૂર્વગ્રહો ભાંગ્યા, તો કેટલાકને આઘાત લાગ્યો, ક્ષોભ થયો.

આવા પ્રકલ્પો સમાજને નિકટ લાવે, સંવાદી બનાવે અને એકબીજા માટે સહિષ્ણુ બનાવે તેમાં શંકા નથી.

e.mail : 71abuch@gmail.com