‘રઇસ’ ફિલ્મ સિનેમાઘરોમાં પ્રદર્શિત થઈ ત્યાર બાદ તેની અનેક સમીક્ષાઓમાં ખાસ કરીને એફ.એમ. રેડિયો પર ફિલ્મના શાહરૂખખાન સહિત કલાકારો અને સંવાદોની બોલબાલા રહી. ફિલ્મનું પ્રમોશન સંપૂર્ણ ધંધાદારી રીતે જ થયું છે એ સ્વાભાવિક છે. આ સૌની વચ્ચે એક ટીવી ઇન્ટરવ્યૂમાં શાહરૂ ખાને ટિ્વટ કર્યું કે ફિલ્મ વાસ્તવિકતાની નજીક બનવા પાછળનું કારણ તેની કથા અને સંવાદો ગુજરાતી પત્રકારોના પ્રદાનથી પ્રભાવી છે. ફિલ્મનો એક સંવાદ લોકપ્રિય બન્યો છે : “બનિયા કા દિમાગ ઔર મિયાંભાઈ કી ડેરિંગ” આ સંવાદના બે હિસ્સા છે. મારી દૃષ્ટિએ ‘બનિયા કા દિમાગ’ અને ‘મિયાંભાઈ કી ડેરિંગ’ બંનેેને ફિલ્મમાં બખૂબી દર્શાવવામાં આવી છે. પરંતુ તે સંબંધિત ભ્રમણાઓ કે માન્યતાઓ કરતાં હકીકતભર્યા ઇતિહાસની ચર્ચા ફિલ્મ જોયા પછી નથી થતી. માત્ર પત્રકાર પ્રશાંત દયાળે તેઓના બ્લોગ પર લગભગ રોજ ‘રઈસ’ના હીરો ‘લતીફ’ને કંડારવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.

રઈસ’ જોયા બાદ પ્રશ્ન થયો કે શા માટે આપણે નજીકના ભૂતકાળને કૉલેજ કે યુનિવર્સિટીઓમાં એક ઇતિહાસ તરીકે નથી ભણાવતા? વિદ્યાર્થીઓ સાથે છેલ્લા ત્રણ દાયકાઓની મારી ચર્ચાઓ દરમિયાન જ્યારે પણ ગુજરાતનાં કોમી રમખાણો, અનામતવિરોધી આંદોલનો, નવનિર્માણ આંદોલન અને રાજકીય ઉથલપાથલોનો વિષય આવે ત્યારે વિદ્યાર્થીઓ પાસે વિશેષ માહિતી હોતી નથી. તેનું કારણ એ છે કે ગુજરાતનો અને ભારતનો નજીકનો સામાજિક-આર્થિક-રાજકીય ભૂતકાળ ઇતિહાસરૂપે ભણાવાતો નથી. સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં તો તેના માટે પૂરતો અવકાશ છે. પરંતુ અન્ય વિજ્ઞાનો કે ભાષાઓ કે પછી એન્જિનિયરિંગ અને મેડિકલ વિદ્યાશાખાઓમાં તેનો છેદ જ ઊડી જાય છે. અહીં એક વસ્તીવિષયક વાસ્તવિકતા જણાવું કે વર્તમાન ગુજરાતની વસ્તીના ૫૦ ટકા લોકો વર્ષ ૧૯૯૦ પછી જન્મ્યા છે. જેઓ આજે ૨૫ વર્ષના છે તેઓનો મોટો હિસ્સો ફિલ્મોથી પ્રભાવિત છે પરંતુ ઇતિહાસથી નથી.

‘રઈસ’ જોતાં અને ત્યારબાદના દિવસોમાં ગુજરાતનો સિત્તેરનો અને એંસીનો દાયકો નજર સમક્ષ ખડો થઈ ગયો. ૧૯૭૪ના નવનિર્માણ આંદોલનને ૧૬ વર્ષની ઉંમરે નજીકથી જોવાનો અને સમજવાનો મોકો મળ્યો. એ પૂર્વે સમજણ આવી ત્યારે ૧૯૬૯નાં હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણોની નિર્દયતા અને કરુણતા પણ નિહાળ્યાં. ગાંધીના ગુજરાતને સ્વતંત્રતા બાદ મહાગુજરાતની હિંસા અને પછી સમયાંતરે વર્ષ ૨૦૦૨ સુધી સામાજિક સંઘર્ષોની પ્રયોગશાળા બનેલા ગાંધીવિરોધી ગુજરાતને પણ અનુભવ્યું. ‘રઈસ’ ફિલ્મમાં કાપડની બંધ પડેલી મિલોએ સર્જેલી યુવા બેકારી અને તેમાંથી સર્જાતી ગેરકાનૂની રોજગારીએ હિંદુ-મુસ્લિમ તણાવોને છતાં કર્યા. સાથે સર્વધર્મસમભાવના વિખરાતા જતા તાણાવાણાને સપાટી પર લાવી રાજકારણની ગુનાખોરીનું એક પ્રકરણ પણ ખોલી આપ્યું.

લતીફ અંડરવર્લ્ડનો બેતાજ બાદશાહ હતો એ તો સૌ જાણે છે. પરંતુ તેને કેન્દ્રમાં રાખી બનેલી ધંધાદારી ફિલ્મને એ સમયના તૂટતા જતા અને માંદા અમદાવાદને રજૂ કરવામાં શો રસ હોય? ગુજરાતી શબ્દોની છાંટવાંળું અને પોળોનું પતંગ ચગાવતું અમદાવાદ પડદા પર નિહાળી મારા જેવા અમદાવાદી અધ્યાપકને મિલોની ખાલી ચીમનીઓવાળું અમદાવાદ કેવું હતું એમાં રસ પડ્યો. ૧૯૮૫ સુધીનાં કોમી રમખાણોમાં અખબારો અને હિંદુઓ એવું જ માનતા કે ‘મિયાંભાઈની ડેરિંગ’ જ તોફાનો કરાવે છે. ‘બનિયા કા દિમાગ’ તો શાંતિપૂર્ણ ધંધો જ ઇચ્છે છે. પરંતુ ૧૯૬૯નાં કોમી હુલ્લડોની તપાસ કરતાં જસ્ટીસ રેડ્ડી પંચના અહેવાલને વાંચીએ કે ૧૯૮૫ના દવે કમિશનના અહેવાલનાં પાનાંઓ પર નજર નાંખીએ તો સમજાશે કે પથ્થરમારો, ગોળીબાર, ખૂનના અનેક બનાવોમાં અંતે તો અહમદશાહનું શહેર હિંદુ અને મુસ્લિમોમાં વિભાજિત થતું જ ગયું. પાડોશની ભૂગોળ બદલાઈ પરંતુ ઇતિહાસ ના બદલાયો.

મારી શાળાના અનેક વિદ્યાર્થીમિત્રો પોળ વિસ્તારના અમદાવાદમાં રહેતાં તેથી એ સમયની પોળોના સમાજ જીવનને માણવાનો મોકો મળતો રહ્યો. પરંતુ હિંદુઓની વસ્તીવાળા સોસાયટીઓના રહેણાંક વિસ્તારમાં ભારે મુસ્લિમવિરોધ દેખાતો. આ વિરોધે મારા જેવા કિશોરોને હિંસા શું છે તેનાં દર્શન કરાવ્યાં. એક સત્ય ઘટના અહીં ટાંકું કાંકરિયા વિસ્તારમાં અમારી સોસાયટીને અડીને નમાજ પઢવા માટે ઇદગાહ આવેલી હતી. ત્યાં વર્ષે બે-ત્રણ વાર મુસ્લિમો નમાજ પઢવા આવતા. એ સિવાય એ ખુલ્લા મેદાનમાં અમેે ક્રિકેટ રમતા. ઇદગાહની સાચવણી માટે એક મુસ્લિમ પરિવાર ત્યાં જ ઝૂંપડી બાંધી રહેતો. ૧૯૬૯નાં કોમી હુલ્લડો દરમિયાન અમે ત્યાં ક્રિકેટ રમતા હતા ત્યારે અમારી સોસાયટીમાં રહેતા એક મિલમાલિકે તેના બંગલાની અગાશી પરથી દિવાસળીનું એક પેકેટ અમારી તરફ ફેંક્યું. તેણે કહ્યું : સળગાવી દો આ મિયાંનુ ઝૂંપડું. કશું પણ સમજ્યા વિના વડીલનું સૂચન માની કિશોરોએ ઝૂંપડું સળગાવી દીધું. અહીં નોંધપાત્ર એ છે કે એ મિલમાલિકને અમદાવાદ મ્યુિનસિપલ કોર્પોરેશને JP(જસ્ટીસ ઓફ પીસ)નો’ માનદ દરજ્જો આપી વિસ્તારમાં શાંતિ અને ભાઈચારો રાખવાની જવાબદારી સોંપી હતી.

આ વાતાવરણમાં એ સમયે શાળાઓમાં હિંદુ-મુસ્લિમ વિદ્યાર્થીઓમાં દોસ્તી યથાવત અને લાગણીસભર હતી. ’૮૦ના દાયકા સુધી અમદાવાદની અનેક શાળાઓમાં વિવિધ ધર્મના અને વિશેેષરૂપે હિંદુ-મુસ્લિમ વિદ્યાર્થીઓ સાથે ભણતા અને પરસ્પરની સંસ્કૃિતને ઓળખતા અને અનુભવતા. આ સંદર્ભનો મારો એક અનુભવ રસપ્રદ અને સમાજશિક્ષણ આપે એવો રહ્યો. અમદાવાદના કાંકરિયા વિસ્તારમાં આવેલી દીવાન બલ્લુભાઈ શાળાના નવમા ધોરણમાં ભણતો ત્યારે એક મુસ્લિમ વિદ્યાર્થી મારા વર્ગમાં મારી બૅંચ પર સાથે બેસી ભણતો. એ ઘણીવાર બપોરે નાસ્તામાં બાફેલાં ઈંડાં લાવતો અને મને આપતો. પરંતુ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના પારિવારિક વાતાવરણમાં ઉછરેલો હું ડુંગળી-લસણ પણ ના ખાતો. પછી ઈંડાંનો તો પ્રશ્ન જ ન હતો. જો કે એકવાર કુતુહલવશ મેં તેણે આપેલું ઇંડું ખાધું અને મને તો ભાવી ગયું. પછી એ રોજ મારા માટે ઈંડું લાવતો અને અમે સાથે નાસ્તો કરતા. આ મિત્રતા વધતાં હું તેના ઘરે ઇદ અન રમજાનમાં પણ જતો અને એ દ્વારા મુસ્લિમ સમાજનો સીધો પરિચય મને કિશોરાવસ્થામાં થયો. આવા સ્વાભાવિક અને પ્રભાવક સંપર્કો એ સમયે અમદાવાદમાં શાળાના વિદ્યાર્થીઓને થઈ શકતા. પરંતુ સમય જતાં હિંદુમુસ્લિમોનું પાડોશ પણ તૂટ્યું અને શાળામાં સાથે ભણવાનું નામમાત્રનું રહ્યું.

‘રઈસ’ એક નિમિત્ત બની તેને કારણે ત્રણ દાયકા પૂર્વેના અમદાવાદ અને એ દ્વારા ગુજરાતમાં આવેલાં સામાજિક રાજકીય પરિવર્તનને પુનઃ તપાસવાની તાલાવેલી જાગી છે. પ્રગતિ અને ધર્મના સંઘર્ષો ગુજરાતે અનુભવ્યા અને તેમાંથી સમાજ વિભાજિત થયો અને સત્તાનાં નવાં સમીકરણો રચાયાં.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2017; પૃ. 06

અંક છપાવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે પત્રકાર મિત્ર કમલ ઠાકરના નિધનના સમાચાર મળે છે. આંતરડાના, સંભવતઃ અસાધ્ય જેવા કૅન્સરવશ એમણે આત્મહત્યા વહાલી કર્યાનું સમજાય છે.

‘જન્મભૂમિ’ના અમદાવાદ દફતરમાં, કાળક્રમે બ્યુરો ચીફ લગીની એમની કામગીરી રહી. જેપી આંદોલન અને કટોકટી સામે લોકસંઘર્ષમાં પ્રજાસૂય પ્રવૃત્તિઓમાં અખબારી મોરચે જે યુવા મિત્રોની કુમક રહી તે પૈકી તેઓ હતા. તે સિવાય પણ છાપાંમાં દેખીતા બિનરાજકીય પણ રચનાત્મક-સાંસ્કૃિતક-સામાજિક વૃત્તાંતનિવેદનની એમની હોંશ આ લખતા સાંભરે છે.

પત્ની દક્ષાબહેન સમાજશાસ્ત્રનાં અધ્યાપિકા – એમણે શરદસાહિત્ય પર તે સંદર્ભમાં કામ કરી ડૉક્ટરેટ મેળવેલી – એની વાત કરતાં કે સંઘવી કુટુંબનાં એ પંડિત સુખલાલજીની સ્મૃિત જાળવવામાં ક્યાંક નિમિત્ત બનેલાં તેની વાત કરતાં એમનો રાજીપો છાનો રહેતો નહોતો.

કુંજ કલ્યાણીના સ્વાતંત્ર્ય સૈનિક પિતા કાંતિલાલ પારેખ અને દક્ષા ઠાકરના પિતા જેશીંગભાઈ સંઘવી એ બંને નિકટના મિત્ર હતા એ રીતે ‘નિરીક્ષક’ને સારુ આ એક પારિવારિક આઘાત પણ છે.

સદ્ગતને વિદાયવંદના અને પરિવારને સાંત્વના.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2017; પૃ. 05

એક-બે દિવસ પર લખતો હોત તો શરૂઆત સ્વાભાવિક જ રાજ્ય વિધાનસભાઓના ચૂંટણીજંગથી, અને એમાં પણ ખાસ તો મહારાષ્ટ્રનાં મ્યુિનસિપલ કોર્પોરેશનનાં પરિણામોથી કરી હોત. ભાજપની અણથંભી આગેકૂચ અને કૉંગ્રેસ-એનસીપીના સંકોચનની તેમ ભાજપના વિચારધારાકીય ભિલ્લુ જેવી શિવસેના અને ભાજપ મળીને ખંડી લેવાતી મહારાષ્ટ્ર-રાજનીતિની જિકર પહેલપ્રથમ કરી હોત.

પણ આ ક્ષણે ચિત્તનો પહેલો પડાવ (અને ઉડ્ડાનભૂમિ) સુદૂર અમેરિકા સ્થિત કેન્સાસ ખાતે છે. ટ્રમ્પની ચૂંટણીઝુંબેશે અને વિજયકૂચે જે માનસિકતા જન્માવી છે એ કલ્પનાને વટી જઈ દુર્દૈવ વાસ્તવમાં પરિણમી શકે છે તે ત્યાં કાર્યરત બે ભારતીય ઇજનેરો શ્રીનિવાસ અને આલોક પર ‘ટેરરિસ્ટ’ એવી ત્રાડ સાથે ત્રાટકેલા પૂર્વનૌકાસૈનિક ઍડમે દર્શાવી આપ્યું છે. શ્રીનિવાસ હવે સ્મૃિતશેષ છે.

‘ધ અધર’નું રાજકારણ, ચિરમુગ્ધ રાજનાથસિંહના કહેવા પ્રમાણે નમોને અનુસરતા ટ્રમ્પનું રાજકારણ, શ્રીનિવાસને હણી શકે છે. પણ લિંકન-કેનેડી-કાર્ટર-ક્લિન્ટન-ઓબામાનું અમેરિકા એમ ઓછું કોઈ ઍડમમાં સમેટાઈ જાય? આ ઘટનાક્રમમાં જો એક સ્મૃિતશેષ છે તો એક સ્મૃિતવિશેષ પણ છે. ૨૪ વરસના અમેરિકી યુવજન ઈયાને, હું એક અમેરિકી નાગરિક, આમાં કેવી રીતે સહભાગી થઈ શકું એવી ચેતનાવશ શ્રીનિવાસની બચાવકોશિશમાં ઍડમની ગોળી પંડે વહોરી લીધી છે.

ધોરણસર તો, એમ તો, એ કલાકોમાં ભારતસ્થિત અમેરિકી એલચી કચેરી પણ પેશ આવી છે. એણે હત્યાને વખોડવા સાથે ખાસ કહ્યું છે કે અમેરિકા તો સ્થળાંતરિતોનો મુલક છે. દુનિયા આખીમાંથી અમે સૌને આવકારીએ છીએ. વળી કહ્યું છે કે તપાસ અને નસિયત થશે જ. અલબત્ત, અમે કબૂલીએ છીએ કે જેણે ગુમાવ્યું છે એને સારુ ન્યાય તો સાવ નહીં જેવો દિલાસો છે.

સભ્ય જગત અને નવી દુનિયાનો આ આશારવ ‘ઇન્ડિયા ફર્સ્ટ’ની સંકીર્ણ રાજનીતિને પકડાશે? અહીં વાહવાહી રળતી તસલિમાએ બાંગલાદેશમાં હિંદુ લઘુમતીની દાઝ જાણી હતી એ સમસંવેદનાનો પાવક એટલો જ પારસ સ્પર્શ ‘નેશન ફર્સ્ટ’ માનસિકતાને થયો જાણ્યો નથી. મહારાષ્ટ્રની રાજનીતિ (ભલે દેખીતા સ્પર્ધી તરીકે પણ) એક જ વિચારધારાકીય અખાડાના બે પક્ષો હસ્તક જ બહુધા કેન્દ્રિત થતી હોય તો એનો અર્થ એ છે કે નાગરિકની વિકલ્પખોજ ઊલચૂલગત છે.

બિહારમાં નીતીશકુમાર અને કૉંગ્રેસે ભાજપને રોક લગાવી અગર તો આજે ઉત્તર પ્રદેશમાં ભાજપની વિજયાકાંક્ષા સામે અખિલેશ-કૉંગ્રેસ કંઈક રોક લગાવી શકવાનાં હોય તો પણ, એક વિકલ્પ તરીકે ભાજપ વિ. શિવસેનાને બદલે, એમાં વિકલ્પનું તત્ત્વ છતાં ઘણીબધી નીતિરીતિમાં તો પાછાં એક જ પીંછાનાં પંખી જેવું વરતાય છે. કમાલ તો તાજેતરના વરસોમાં આ સૌને, રિપીટ, સૌનૈ પ્રશાન્ત કિશોર જેવાઓની વ્યાવસાયિક સલાહસુવિધા લગભગ નિર્વિકલ્પ ધોરણે મળી રહે છે તે છે.

ભાજપ-શિવસેનાને હમણાં જ એક વૈચારિક અખાડાનાં કહ્યાં. ઉત્તર પ્રદેશમાં ચૂંટણીના ત્રીજા તબક્કા સાથે ભાજપની શીર્ષ પ્રચારઝુંબેશે કબ્રસ્તાન-સ્મશાન પેરિટી અને સામેવાળા ‘કસાબ’ એ તરેહની જે તુલ પકડી છે તે વિકાસના વરખ તળેના અસુખનો એક સંકેત નથી તો કશું નથી. અહીં ગુજરાતના ગધેડાઓની જાહેરાત સબબ થયેલ ઊહાપોહ અલબત્ત ખયાલ બહાર નથી, પણ ‘કસાબ’ની તરજ પર વાત કરવા સાથે ગંધારું કોમીકરણ અને ‘ધ અધર’ની ખોજ એકદમ ખુલ્લાણમાં આવી જાય છે.

નાગરિકની વિકલ્પખોજે જે રીતે ભીંત સાથે માથું પછાડવાની નિયતિ રહી છે તે આ દિવસોમાં એક બીજે છેડેથી વળી અનુભવાઈ રહ્યું છે. ઉત્તર પ્રદેશના સર્વ પક્ષોના ઉમેદવારો પૈકી આપરાધિક છબી ધરાવતા ઉમેદવારોની સરેરાશ પાંત્રીસ ટકા છે.

નોટબંધી નજરબંધીની વાતે નૈતિકતાના પુરસ્કર્તારૂપે ઉભરેલું નમો નેતૃત્વ આ બધી બાબતોમાં સરળતાથી નામકર જતું માલૂમ પડે છે. અરુણાચલના પૂર્વ મુખ્યમંત્રી કાલિખો પુલે આત્મહત્યા પૂર્વે સાઠેક પાનાંની જે લાંબી નોંધ લખી છે એમાં એમણે જાહેર તિજોરીનું દોહન કરીને તગડમસ્ત બનેલા રાજનેતાઓની અને તે પૈકી હાલ રાજ્ય ભાજપમાં ને સરકારમાં આરૂઢ પૂર્વ કૉંગ્રેસમેનોની ખાસી તપસીલ આપી છે. કાલિખો પક્ષમાં (કૉંગ્રેસમાં) આ મુદ્દે જેમની સામે લડતા હતા, તે હવે ભાજપના કવચે સજ્જ થઈ કેન્દ્રપુરસ્કૃત અભય માણી રહ્યા છે. સદ્ગત નેતાએ શીર્ષસ્તરે રજૂઆત કરી હતી, પણ નમો-અમિત વ્યૂહરચનાની કાર્યસૂચિમાં એ અગ્રસ્થાને કે ક્યાં ય પણ હોય તો તે આપણે જાણતા નથી.

ગમે તેમ પણ, નીતીશ-કૉંગ્રેસ કે અખિલેશ-કૉંગ્રેસ કંઈક વિકલ્પવત્ ટક્કર આપી રહ્યાં હોય તો પણ, ભલે ખૂણામાં અને નાને પાયે પણ વિકલ્પની લડાઈ તો મણિપુરમાં આ દિવસોમાં આપણી એકની એક ઇરોમ શર્મિલા અને એની સહયોગી નજીમા બીબી આપી રહ્યાં છે. ઇરોમ શર્મિલાએ આર્મ્ડ ફોર્સિઝ (સ્પેશિયલ પાવર્સ) ઍક્ટ – આફ્સ્પા સામેની એમની એકલવીર જેવી લોકલડતને અનશનના એકાન્તિક ચોકાની બહાર ખુદ મુખ્યમંત્રી સામેની ઉમેદવારીથી ચૂંટણીના ચાચર ચોકમાં આણી છે. કૉંગ્રેસ-ભાજપનાં વારાફરતી નેતૃત્વનાં સત્તાપ્રતિષ્ઠાનો આ માટે તૈયાર નથી. સીપીએમના માણિક સરકારે ત્રિપુરામાં આ માટેની ભોં ભાંગી એ હજુ તો એકનો એક અપવાદ છે. નજીમા બીબી ઈરોમ શર્મિલાના સહયોગીરૂપે ઉભરી છે. મણિપુરમાં કોઈ મુસ્લિમ મહિલા ધારાસભા માટે મેદાનમાં ઊતરી હોય એવું સિત્તેર વરસમાં પહેલી વાર બની રહ્યું છે. ચાલુ રાજનીતિમાં પૂર્વે કામ પાડતા રહેલા બનાતવાલા કે હાલ ખેલ પાડતા રહેલા ઓવેસી કરતાં આ એક ગુણાત્મક પ્રવેશ છે, તે નક્કી.

એમ તો, પંજાબમાં કૉંગ્રેસ ભાજપ-અકાલી જેવી પરંપરાગત છાવણીઓથી ઉફરાટે ‘આપ’ પરિબળે જે ગજું કાઢ્યું લાગે છે તે પણ એક મોટી વાત છે. અલબત્ત, ઇરોમ શર્મિલા તરેહની એકલવીર ધાટીએ નહીં પણ દિલ્હી કબજે કરી શકનાર કદ ને કાઠીના પક્ષ તરીકે એનામાં ‘સ્થાપિત’ પક્ષોની મર્યાદા ઉઘાડી છે. પણ એ ચાલુ પક્ષોથી જુદો જરૂર પડે છે, અને એ રીતે વિકલ્પ તરીકેનો એક કેસ હમણાં તો બને છે. કાશ, પ્રશાન્ત ભૂષણ અને યોગેન્દ્ર યાદવના ‘સ્વરાજ અભિયાન’ને ભલે સલામત અંતરેથી પણ અરવિંદ કેજરીવાલ અને મનીષ સિસોદિયા વગેરે જરી અંતરખોજભેર પ્રીછી શકે!

નાગરિક સમાજના ખયાલને સભાનપણે વરેલા રચનાત્મક કાર્યકરો, નાનાવિધ કર્મશીલો સ્વતંત્ર ગતિમતિના શિક્ષકો ને પત્રકારો, સૌએ આ આખી ગતિવિધિ અને ઘટનાક્રમ પરત્વે પરંપરાગત વિકલ્પખોજ તેમ જ ઢાંચા બહારની મથામણો બાબતે સહયોગી ચોંપ દાખવવાપણું રહે છે. ૨૦૧૪ અને ૨૦૧૯ના લગભગ વચગાળામાં ૧૧ માર્ચ ૨૦૧૭ની પરિણામી સાંજે નવા સૂરજની નાગરિક તલાશ ને કોશિશની આવી એક વિચારસંધિ ભલે આવી મળો.

૨૫-૨-૨૦૧૭ 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2017; પૃ. 01-02