તાજેતરમાં ઉત્તર પ્રદેશના સોનભદ્ર જિલ્લામાં જિલ્લા-મુખ્યાલય રોબટ્‌ર્સગંજથી ૬૦ કિલોમીટર દૂર આવેલા ઉંભ્ભા (Ubbha) ગામના ગોંડ આદિવાસીઓ પર ગામ અને ગામની આજુબાજુનાં અન્ય ગામોના પ્રભુત્વશાળી ગુજ્જરો દ્વારા જમીનની બાબતે હિંસક હુમલો કરવામાં આવ્યો. આ હુમલો મુખ્યત્વે ૧૪૪ વીઘા જમીન છે, જેના પર દસકાઓથી આદિવાસીઓ ખેતી કરતા આવ્યા છે. આ જમીન આદર્શ કૃષિ સહકારી સમિતિની હતી અને તેણે આદિવાસીઓને ખેડવા આપી હતી. પણ ગ્રામપ્રધાન યજ્ઞદત્ત ભૂરિયાએ આ જમીન IAS ઑફિસર પ્રભાતકુમાર મિશ્રાની દીકરી વિનિતા શર્મા પાસેથી ખરીદી લીધી. આદિવાસીઓએ તેનો સખત વિરોધ કર્યો અને ગેરકાયદેસર રીતે જમીનનો સોદો થયો છે અને તેઓ કોર્ટમાં ગયા. પણ યજ્ઞદત્ત કોર્ટ કાર્યવાહીની રાહ જોવાના બદલે આ હિંસક હુમલા પૂર્વે બેથી-ત્રણ વાર જમીન પડાવી લેવા પોતાના મળતિયાઓ સાથે આવ્યો હતો. તેમાં સફળતા ન મળતાં તેણે આ વખત ભયાનક હિંસક હુમલો કર્યો જેમાં માંડ-માંડ પેટિયું રળતા આદિવાસીઓએ પોતાનો જાન ગુમાવવો પડ્યો.

આ ભયાનક હુમલામાં ૧૦ આદિવાસીઓનાં મૃત્યુ થયાં જેમાં ૩ સ્ત્રીઓ હતી અને ૩૦ જેટલા આદિવાસીઓ ગંભીરપણે ઘાયલ થયા. આ ઘટના ૧૭ જુલાઈ, ૨૦૧૯ના રોજ ઘટી, જે સમયે ગોંડ આદિવાસીઓ જમીન ખેડવા અને રોપણી કરવામાં વ્યસ્ત હતા, જે જમીન તેઓ સ્વતંત્રતા મળી તે પહેલાંથી ખેડતા આવ્યા છે. બપોરના સમયે ૩૦૦ જેટલા પ્રભુત્વશાળી વર્ગના ગુજ્જરો ગામના સરપંચ યજ્ઞદત્તની નેતાગીરી હેઠળ ૩૨ ટ્રેક્ટરોમાં આવી ચડ્યાં. જાણે કે દેશમાંથી વિદેશીઓને ભગાડવાના ન હોય? નિહથ્થા આદિવાસી સ્ત્રીઓ, પુરુષો પર તૂટી પડ્યાં. કોઈ જ જાતની ઉશ્કેરણી ન હોવા છતાં તેમણે હવામાં ગોળીબાર કર્યો અને તેમનાં ખેતરોમાં ટ્રેક્ટરો દોડાવ્યાં. આ પ્રકારના શોરબકોરથી નજીકમાં કામ કરતાં ખેડૂતો સ્થળ પર આવી પહોંચ્યા. રામલાલ નામના ૭૫ વર્ષના બુઝુર્ગ કહે છે કે “અમે તો એમ સમજેલા કે જમીન અંગે જે વિવાદ ચાલે છે, તે માટે યજ્ઞદત્ત વાત કરવા માટે આવ્યા છે અને અમે જાંબુનાં વૃક્ષ નીચે ભેગા બેસી વિવાદનો ઉકેલ લાવીશું.” પણ સ્થિતિ તો બીજું જ બયાન કરી રહી હતી. યજ્ઞદત્તની સાથે આવેલા ગુજ્જરોએ કશી જ વાત કર્યા વિના ગોળીબાર અને લાકડીઓ દ્વારા હિંસક હુમલો કરી દીધો. ગામડાંના લોકો કહે છે કે પોલીસને આ પ્રકારના હુમલાની જાણ પહેલાંથી હતી, આમ છતાં ઘટનાના એકાદ કલાક પછી તેમને અને સ્થાનિક વહીવટી તંત્રને કેટલાય ફોન કર્યા બાદ તેઓ ત્યાં આવ્યા. “‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’ સાથેની મુલાકાત દરમિયાન ગામવાળા અને પ્રત્યક્ષદર્શીઓ કહ્યું કે પ્રધાન યજ્ઞદત્તનો જોરજુલમથી જમીન પચાવી પાડવાનો આ ત્રીજી વારનો પ્રયત્ન છે, જેને તેણે બે વર્ષ અગાઉ સોસાયટી પાસેથી ખરીદી લીધી હતી”. સ્થાનિક તંત્રની ભૂ-માફિયાઓ સાથેની મિલિભગતથી આ પ્રકારના જોરજુલમ અને અત્યાચાર કરવામાં આવતા હોય છે. કાયદાનો અમલ કરવાની જવાબદારી જેના શિરે છે, તેઓ જ કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરી આવાં અસામાજિક અને દબંગ તત્ત્વોને છાવરે છે. સોનભદ્રની ઘટના આદિવાસીઓ અને નિમ્ન વર્ગોને મળેલા જમીન-અધિકારોનું રક્ષણ કરવામાં સરકારી તંત્રની નિષ્ફળતા દર્શાવે છે.

આ હુમલામાં રામલાલને માથા પર અને હાથ પર ગંભીર વાગ્યું છે. રોબટ્‌ર્સગંજ હૉસ્પિટલના બેડ પર પડેલા રામલાલ કહે છે કે આ તો ચમત્કાર કહેવાય કે હું આ પ્રકારના હુમલામાં બચી ગયો. બાજુના બેડ પર રામધીન પડેલા છે, જેમને આખા શરીર પર છરા અને ગોળી વાગવાના જખમ જોવા મળે છે. એક વ્યક્તિને જમણા સાથળ પર એટલી બધી ગોળીઓ વાગી કે જેઓને બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી ટ્રૉમા સેન્ટર પર લઈ જતાં રસ્તામાં જ મૃત્યુ પામ્યા. હિંસામાં ૧૨-બોર લાઇસન્સ-ગનનો ઉપયોગ થયો છે, તેવું સોનભદ્ર ડિસ્ટ્રિક્ટ હૉસ્પિટલના ચીફ મેડિકલ સુપરિટેન્ડેન્ટ પ્રેમબહાદુર ગૌતમ કહે છે. પોતાની જમીનો પર માંડમાંડ પેટિયું રળતા આદિવાસીઓ પર આ પ્રકારના ઘાતકી હુમલાથી કઈ સિદ્ધિ ગુજ્જરોને મળી? શા માટે ગુજ્જરોએ આવી હિંસક ઘટનાને અંજામ આપ્યો? તેમને કોનું પીઠબળ છે તેની ઊંડી તપાસ થવી જોઈએ અને ગુનેગારોને કડક સજા થવી જોઈએ. એક તરફ સ્વતંત્રતા પર્વ દેશ ઊજવવા જઈ રહ્યો છે, તેના બરોબર ૨૯ દિવસ પહેલાં દેશના જ મૂળનિવાસી આદિવાસીઓ પર દેશના જ ગુજ્જરો દ્વારા હિંસક હુમલો કરવામાં આવે છે. આ બતાવે છે કે આજે પણ દેશના કરોડો દલિતો અને આદિવાસીઓને ખરી સ્વતંત્રતા, સાચી આઝાદી નથી મળી. આઝાદીનો ઉપભોગ તો સમાજના દબંગ પ્રભુત્વશાળી વર્ગો જ કરી રહ્યા છે. આજે દેશને ચારેબાજુએથી લૂંટવામાં આવી રહ્યો છે તથા નિમ્ન વર્ગોના શોષણની પરંપરા એમ ને એમ યથાવત્‌ ચાલી રહી છે.

સોનભદ્ર નરસંહારનો માસ્ટરમાઇન્ડ યજ્ઞદત્ત ત્રણ ગામડાંઓ – સાપાહી, મૂર્તિયા અને ઉંભ્ભાનો સરપંચ-મુખી છે. સાપાહી અને મૂર્તિયામાં ગુજ્જરોની બહુમતી છે, જ્યારે ઉંભ્ભામાં આદિવાસીઓની બહુમતી છે. યજ્ઞદત્ત સંપન્નપરિવારમાંથી આવે છે અને કેટલા ય એકર જમીનોનો આસામી-માલિક છે. દરેક ગુજ્જર વ્યક્તિની પાસે ૧૦૦ વીઘા જમીન છે. જિલ્લા સ્તરીય તંત્ર અને યજ્ઞદત્તની મિલી ભગતથી ગુજ્જરો પોતાની મનમાની કરે છે. તહેવારો અને લગ્નો સમયે તેઓ તેમની તાકાતનું પ્રદર્શન હવામાં ગોળીબાર કરીને કરે છે અને માફિયાની માફક રોફ જમાવી ફરતા રહે છે. તેઓ આદિવાસીઓને એટલા ડરાવે છે કે જો તેઓ તેમની દીકરીઓને સ્કૂલમાં મોકલશે, તો તેમની હત્યા કરી દેવામાં આવશે. “જમીન પચાવી પાડવી તેમના જીવનનો એક ભાગ બન્યું છે. મૂર્તિયામાં ૧૯૮૦થી જમીન સંબંધી ચાર ગંભીર હિંસક ઘટનાઓ ઘટી ચૂકી છે. કોલ, ધારકર અને કુમ્હાર જેવી નિમ્ન જાતિઓની જમીનો ‘વિવાદિત’ ઘોષિત કરવામાં આવે છે અને ગુજ્જરો દ્વારા બંદૂકની અણીએ ધીરેધીરે ઝૂંટવી લેવામાં આવે છે. ભૂતકાળમાં યજ્ઞદત્તે સાપાહીમાં આ રીતે બે વાર જમીનો હડપ કરી લીધી છે, જ્યાં તે રહે છે. આ ‘માફિયા લોકો’ કોઈ એક રાજકીય પક્ષને વફાદાર નથી જે પક્ષ સત્તા પર હોય તેની શરણે જઈ પોતાની સત્તા કાયમ રાખે છે.” રાજકીય પીઠબળ અને વહીવટી તંત્રની સાંઠગાંઠથી સરકારની તમામ સુવિધાઓ ગુજ્જરોની બહુમતીવાળા મૂર્તિયા અને સાપાહી ગામડાંઓ સુધી જ પહોંચે છે. ઉંભ્ભામાં નરસંહાર પછી અને મુખ્ય મંત્રી યોગી આદિત્યનાથની મુલાકાત પૂર્વે ડામર લગાવવામાં આવ્યો. વીજળીનો થાંભલો ઊભો કરવામાં આવ્યો છે, તે મૂર્તિયા ગામ માટે. ઉંભ્ભામાં તો અંધારપટ જ છવાયેલો છે. આ વિસ્તારમાં ફોન-કનેક્ટિવિટી પણ નથી. આદિવાસીઓને ક્યાં જરૂર છે વીજળી કે ફોન-કનેક્ટિવિટીની? મંગળ કે ચંદ્ર સુધી પહોંચવાની વાતો કરનારા આપણે આપણા જ ભાઈઓને મૂળભૂત અધિકારોથી વંચિત રાખીએ છીએ અને બીજી બાજુ સ્વાતંત્ર્ય-પર્વ ઊજવીએ છીએ. આપણે ખરેખર કઈ સ્વતંત્રતા ઊજવી રહ્યા છીએ, દેશ અંગ્રેજોની સત્તામાંથી આઝાદ થયો તે માટે કે પછી સત્તાસામંતી જોહુકમી કરતા ભદ્ર વર્ગની પાસે આવી તે અર્થે.

સરકારી યોજનાઓનો લાભ દેશના કરોડો આદિવાસીઓ, દલિતો, શોષિતોને નથી મળી રહ્યો તે હકીકત છે. “કેન્દ્રમાં મોદી – સરકારના આવ્યા બાદ મનરેગા (Mahatma Gandhi National Rural Employment Guarantee Act – MGNREGA) અંતર્ગત રોજગારી અદૃશ્ય થઈ ગઈ છે, જેથી ગ્રામવાસીઓ માટે જીવનધોરણ ચલાવવાના વિકલ્પો ઘટી રહ્યા છે. ભ્રષ્ટ વહીવટીતંત્રના લીધે પ્રદેશમાં સરકારી યોજનાઓ તેમના સુધી પહોંચતી નથી. તેઓ કહે છે કે ‘સ્વચ્છ ભારત-અભિયાન’ અંતર્ગત ન તો કોઈ ટૉઇલેટ બંધાયું છે અને ન તો ‘પ્રધાનમંત્રી આવાસ યોજના’ અંતર્ગત કોઈ મકાન અને બૅંક પાસે લોન લેવા જાય છે, ત્યારે તેઓ મોં ફેરવી લે છે …. ગોંડ આદિવાસીઓની તો ત્યાં સુધી ફરિયાદ છે કે તેમને કાસ્ટ સર્ટિફિકેટ સુધ્ધાં નથી મળતાં. કુટુંબ-રજિસ્ટર, ગામડાનાં કુટુંબોનો રેકૉર્ડ પણ ગૂમ કરવામાં આવેલ છે. તેમને તો તેમાં ગુજ્જરો પર શંકા છે …. મુખ્ય વિકાસ-અધિકારી અજય દ્વિવેદી કહે છે કે જમીન પડાવી લેવી શક્ય છે, પ્રદેશમાં આ પ્રકારની ઘટનાઓ ખૂબ બને છે, પણ સરકારી યોજનાઓની ધોળાદિવસે લૂંટ થતી નથી.”

આજે સામાજિક ન્યાય અને સમાનતાના પુરસ્કર્તા બાબાસાહેબ આંબેડકરનાં કથનો યથાર્થ લાગી રહ્યાં છે. બંધારણ દેશને સમર્પિત કરતાં પહેલાં કહ્યું હતું કે “આજે દેશ વિરોધાભાસી જીવનમાં પ્રવેશ કરવા જઈ રહ્યો છે. રાજકીય ક્ષેત્રે એક વૉટ એક વ્યક્તિનું મૂલ્ય સ્વીકારવામાં આવ્યું છે, પણ સામાજિક અને આર્થિક ક્ષેત્રે આપણે વિરોધાભાસી જીવન જીવી રહ્યા છીએ. સામાજિક અને આર્થિક ક્ષેત્રે સમાનતા સ્થાપી શક્યા નથી.” દેશના લોકતંત્ર માટે તેમણે કહ્યું કે “અવ્યવસ્થાના વ્યાકરણસમી ગેરબંધારણીય પદ્ધતિઓ જેટલી વહેલી આપણે ત્યાગીશું, તેટલું આપણા બધા માટે સારું થશે. ક્યાં સુધી આપણે સામાજિક અને આર્થિક જીવનમાં સમાનતાને નકારતા રહીશું? જો આપણે તેને લાંબા સમય સુધી નકારતા રહીશું, ચોક્કસથી આપણે આપણી રાજકીય લોકશાહીને ભયમાં મૂકીશું. આપણે આ વિરોધાભાસ વહેલામાં વહેલી તકે દૂર કરવો પડશે જ, અન્યથા જેઓ અન્યાય-અસમાનતાથી પીડિત છે, તેઓ રાજકીય લોકતંત્રના માળખાને ધ્વસ્ત કરી નાંખશે, જેને આ બંધારણસભાએ ખૂબ પરિશ્રમથી ઘડ્યું છે.” (નાનકચંદ રત્તું, પે. ૧૩૫)

બાબાસાહેબનાં આ કથનો માત્ર વિચાર કરવા જ નહીં, બલકે અમલ કરવા માટે છે. શોષિતો-પીડિતોને તેમના જમીની અધિકારોથી વંચિત કરતાં રહેશો તથા તેમને મળેલ બંધારણીય અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરતાં રહેશો, તો સરવાળે દેશમાં દેશના જ લોકો દ્વારા અરાજકતા ઊભી થતી રહેશે. બંધારણનું સન્માન અને તેની સર્વોપરિતા સ્વીકારવી દેશના તમામ લોકોની ફરજ છે.

બાબાસાહેબે સાચું જ કહ્યું હતું કે દેશ લોકતાંત્રિક પદ્ધતિથી જ ચાલી શકે. જ્યાં સુધી બંધુત્વભાવ અને સમાનતા ન કેળવાય, ત્યાં સુધી સ્વતંત્રતા ક્યાંથી સંભવી શકે? એક બાજુ દેશ આઝાદીપર્વ ઊજવી રહ્યું છે અને બીજી બાજુ દેશના જ મૂળનિવાસી દલિતો, આદિવાસીઓ અને મુસ્લિમોની દિનદહાડે હત્યાઓ થઈ રહી છે. શોષિતો, પીડિતો માટે આજે પણ આઝાદી સમણું જ રહેવા પામ્યું છે. ૭૩મા સ્વતંત્રતાપર્વ નીમિત્તે ઓછામાં ઓછું આપણે સૌ ભારતવાસીઓ માત્ર ભાતૃત્વ-બંધુત્વભાવ કેળવવા સંકલ્પબદ્ધ બનીએ તો ય દેશની મોટી સેવા થઈ ગણાશે. ‘માનસિક સ્વચ્છતા-અભિયાન’ આપણે ક્યારે ચલાવીશું? 

સંદર્ભઃ

1. NEWS Click, 30 May 2019

2. Indian Express, 19 July 2019

3. Frontline, 16 August 2019

4. Nanak Chand Rattu, Dr. Ambedkar : Important Messages, Sayings, Wit and Wisdom

[ઇતિહાસ વિભાગ, સમાજવિદ્યા ભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ]

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, સપ્ટેમ્બર 2019; પૃ. 10 − 12

મજબૂત, હિમ્મતવાન પાયલ તડવીની જાતિના મહા-ભોરિંગ સામે હાર થઈ અને જાતિવાદના ઝેરે તેની હત્યા જ કરી નાંખી. આજના ‘New India’માં જાતિવાદ, ઊંચ-નીચ તેની ચરમસીમા પર છે. મુથ્થુકૃષ્ણન્‌, રોહિત વેમુલાને પણ આ જ જાતિવાદી, વર્ચસ્વવાદી સંસ્કૃતિએ જ મોતને ઘાટ ઉતારી દીધા હતા. કૃષ્ણન્‌ JNUનો સ્કૉલર હતો અને કહેવું પડ્યું કે અસમાનતા, અન્યાયે તેના સ્વપ્નોને તોડી નાંખ્યા છે. સમાનતા જેવુ કશું જ નથી તેવું તેણે અનુભવ્યું અને અન્યાયી વ્યવસ્થા સામે મોતને વહાલું કર્યું હતું. હૈદરાબાદ સેંટ્રલ યુનિવર્સિટીના Ph.D. (UGC JRF પાસ) સ્કૉલર રોહિત વેમુલાએ પણ કહ્યું કે વ્યક્તિની કિંમત માત્ર વોટ, વસ્તુ બની ચૂકી છે. સામાજિક ન્યાય અને સમતાના સમર્થક આ દીવડાઓ જાતિવાદ, જાતિભેદ, અન્યાયી વયવસ્થાની લડાઈમાં અકાળે બુઝાઇ ગયા. આપણે કઈ સદીમાં જીવી રહ્યા છીએ ? કેવા પ્રકારની માનસિકતામાં સબડી રહ્યા છીએ ? શું આ દેશ દલિતો, આદિવાસીઓ અને પછાત સમાજનો નથી ? શું આમ જ એકલવ્યો, શંબૂકોના વધ થતાં જ રહેશે ? શું આમ જ મુથ્થુકૃષ્ણન્‌, રોહિત, પાયલ જેવા બહુજનસમાજનાં હોનહાર વિદ્યાર્થીઓનો બલિ લેવાતો જ રહેશે ?

આ દેશને જાતિવાદના મહાદૂષણથી જેટલું નુકસાન થયું છે તેટલું બીજા કશાયથી થયું નથી. જાતિવાદ હિન્દુ ધર્મનું અભિન્ન અંગ છે. જાતિ વિનાનો કોઈ હિન્દુ ન હોઈ શકે અને હિન્દુ હોય એ જાતિ વિનાનો કદાપિ ન હોઈ શકે. હિન્દુ ધર્મ જ જાતિવાદ અને વર્ણ-વ્યવસ્થા પર આધારિત છે. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર કહે છે કે “એક હિન્દુ માટે તેની જાતિ જ તેનો સમાજ છે. તેની જવાબદારી માત્ર તેની જાતિ પ્રત્યે છે. તેની વફાદારી તેની જાતિ સુધી સીમિત છે. સદ્દગુણ જાતિથી બંધાયેલા છે અને નૈતિકતા જાતિ સાથે ઘેરાયેલી છે. સુપાત્રો માટે કોઈ સહાનુભૂતિ નથી.” (ડૉ. આંબેડકર, પૃ. ૭૬) આ જ જાતિવાદના લીધે ૧૭ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬માં રોહિત વેમુલા, પીએચ.ડી. સ્કૉલરે આત્મહત્યા કરવી પડી તો હમણાં ૨૨ મે ૨૦૧૯ના રોજ ડૉ. પાયલ તડવીને જાતિય ભેદભાવ અને અસહ્ય માનસિક પરિતાપના લીધે મોતને અકાળે ગળે લગાડવું પડ્યું.

જાતિવાદના બે પ્રકાર છે એક શારીરિક અત્યાચાર અને બીજું માનસિક ત્રાસ. શારીરિક અત્યાચારમાં મેલું ઉપડાવવું, ગંદા કામમાં જોતરી રાખવા, મળ-મૂત્ર ખાવા મજબૂર કરવા, અંગ-છેદન કરવું, નગ્ન ફેરવવા, બળાત્કાર કરવો વગેરે. જ્યારે માનસિક ત્રાસમાં અભદ્ર-અપમાનજનક શબ્દો દ્વારા જાતિય ટિપ્પણી કરવી, દ્વિઅર્થી શબ્દો દ્વારા માનહાનિ કરવી, વાણી-વર્તન-શબ્દ દ્વારા નિમ્ન હોવાનો ભાવ ઊભો કરવો, ‘અનામત’, ‘RESERVATION’ શબ્દ પ્રયોગ કરવો, ‘રીઝર્વ કેટેગરી’ – ‘મેરીટ વગરના’ – ‘અનામતિયાઓ’ જેવા શબ્દો દ્વારા આત્મ-સન્માનને ઠેસ પહોંચાડવી વગેરે વગેરે.

પાયલ તડવી જેવી હોનહાર, કાબેલ ગાનેકોલોજિસ્ટને એટલી હદ સુધી માનસિક ત્રાસ આપ્યો, અત્યાચાર કર્યો કે છેવટે તેણે આત્મહત્યા કરી લેવી પડી. પાયલની સાથે ભણતી સહાધ્યાયી ડોક્ટર મહિલાઓએ તેના ઉપર જાતિવિષયક એટલા બધા તીવ્ર પ્રહારો કર્યા, અને બેહદ અપમાન કર્યું કે એક આદિવાસી ભીલ દીકરીએ પોતાની જાન આપી દીધી. હકીકતે પાયલની આ એક હત્યા જ છે, ખૂન છે. ઉચ્ચ શિક્ષણ મેડિકલ ક્ષેત્રમાં વિદ્યાર્થીઓ ડૉક્ટરી વ્યવસાય સ્વીકારી લોકોની જિંદગી બચાવવા જોડાતા હોય છે. પણ જ્યારે એ જ વ્યવસાય/શિક્ષણ સાથે જોડાયેલ વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા પોતાના જ દેશના ભાઈઓ-બહેનો (દલિતો, આદિવાસીઓ) સાથે એટલો બધો ક્રૂર અને ઘાતકી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે જેનાથી સદીઓથી શોષિત અને દબાયેલા બહુજનો મૃત્યુની કગાર પર પહોંચી જાય છે.

“મહારાષ્ટ્ર સમતા અને ન્યાયનું સ્વપ્ન જોનારા જોતિબા ફુલે, શાહુજી અને ડો. આંબેડકરની જન્મભૂમિ-કર્મભૂમિ છે, પરંતુ આ વર્ણ-જાતિ વ્યવસ્થા ને તેનાથી પેદા થનાર અન્યાયોના સમર્થક રામદાસ, તિલક, સાવરકર અને ગોડસે જેવા ચિત્તપાવન બ્રાહ્મણોની જન્મભૂમિ-કર્મભૂમિ પણ છે. આ ક્રૂર પેશવા બ્રાહ્મણોની ભૂમિ પણ છે, જેમણે અતિ શૂદ્રોને ગળામાં હડ્ડીઓ અને કમરમાં ઝાડુ બાંધીને ચાલવા માટે ફરજ પાડી હતી. તેઓ મહારો, માંગો અને ચમારોના માથા કાપીને દડો બનાવી રમતા હતા. આ જ ચિત્તપાવન બ્રાહ્મણોની પરંપરાએ એક આદિવાસી દીકરી અને તેનાં ખૂબસૂરત સ્વપ્નાંઓની હત્યા કરી દીધી છે. ફુલે, શાહુજી અને ડો. આંબેડકરની દીકરી અને તેના સ્વપ્નોની કરી નાંખી છે.” (National India News, June ૪, ૨૦૧૯) ૧૯ મી સદીમાં બહુજનસમાજની સામાજિક ક્રાંતિમાં બહુમૂલ્ય પ્રદાન કરનાર જોતિબા ફુલે અને સાવિત્રીબાઈ ફુલેની સ્કૂલમાં ભણતી અસ્પૃશ્ય માંગ સમાજની ૧૪ વર્ષની દીકરી મુક્તા સાલ્વે ૧૮૫૫માં ‘માંગ અને મહારના દુ:ખ’ નામે નિબંધ લખે છે જેમાં તે અસ્પૃશ્યો બહુજનોની દયનીય સ્થિતિનો ચિતાર આપે છે. આજે ૨૧ મી સદીના ‘New India’માં તેની વાત કેટલી યથાર્થ લાગે છે કારણ કે આજે પણ જાતિવાદ, ભેદભાવ એટલો જ પ્રબળ છે તો બીજી તરફ સંકુચિત હિન્દુવાદ એટલો જ ભયાનક છે. મુક્તા કહે છે કે, “હે વિદ્વાન પંડિતો તમારા ખોખલા ડહાપણની સ્વાર્થી વાતોને બંધ કરો અને હું કહું છું તે સાંભળો. બ્રાહ્મણોએ આપણને એટલા બધા પતિત બનાવ્યા છે કે તેઓ અમારા જેવા લોકોને ગાયો અને ભેંસો કરતાં પણ નિમ્ન ગણે છે.”

પાયલ તેના ભીલ (તડવી) આદિવાસી સમાજમાંથી મેડિકલ ક્ષેત્રે પોસ્ટ-ગ્રેજ્યુએશન સુધી પહોંચનાર પ્રથમ વિદ્યાર્થીની હતી. ૩૦ વર્ષ પછી ભીલ-તડવી સમાજમાંથી કોઈ વ્યક્તિ ઉચ્ચ અભ્યાસ સુધી પોંહચી હતી. પણ જાતિવાદ, ઊંચ-નીચમાં માનનાર ભદ્ર સમાજને આ મંજૂર આજે પણ નથી કે દલિતો, આદિવાસીઓ તેની સમકક્ષ બેસે, નોકરી કરે અને સન્માનથી જીવે. ‘લંડન ક્રોસ કલ્ચરમાં શુશ્રુત જાધવ મનોચિકિત્સક છે. તેમનો ઇન્ટરવ્યુ એક મેગેઝિનમાં છપાયો હતો જેમાં ભારતમાં મેન્ટલ થિયરીની સમજ કેવા પ્રકારની છે તેની આકરી ટીકા કરી છે અને કહ્યું છે કે આ વિષય સાંસ્કૃતિક અને બૌદ્ધિકરૂપથી ‘corrupt’ બની ચૂક્યો છે, ખોખલો બની ચૂક્યો છે. ભારતમાં જાતિને લઈને જે માનસિક સંતાપ – ત્રાસ આપવામાં આવે છે જેનાથી પીડિત – શોષિત સમાજ પર કેવી વિપરીત અસર પડે છે તેને નજરઅંદાજ કરવામાં આવે છે. જાતિને લઈને વ્યક્તિના દિલોદિમાગ પર કેવી અસર પડે છે, તેના માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર કેવી અસર પડે છે. મનોચિકિત્સકની દુનિયામાં જાતિને લઈને વ્યક્તિના જીવન – માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર કેવી અસર પડે છે તેને લઈને કોઈ અભ્યાસ જ થતાં નથી’ (Prime Time with Ravish Kumar, May ૨૯, ૨૦૧૯).

તાજેતરમાં C/ST/OBC સમાજના વિદ્યાર્થીઓને તેમના જખમો અને પીડાઓથી ઉગારવા BLUE DAWN નામની સંસ્થા શરૂ થઈ છે. આ એક સહિયારા પ્રયાસ દ્વારા શરૂ થયેલ સામુદાયિક નેટવર્ક છે જે પછાત જાતિઓ માટે શાનદાર કામ કરી રહ્યું છે. તેમાં દિવ્યા કંદપુરીનો એક વીડિયો છે, જેમાં તે દલિત-પીડિત-આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓની વાત કરે છે. દિવ્યાએ Prime Timeમાં રવીશ કુમાર સાથેની ચર્ચામાં કહ્યું કે “આપણે રોજબરોજની વાતમાં કે ચર્ચામાં પીડિત સમુદાયના વિદ્યાર્થીઓ કે વ્યક્તિઓને જાણે-અજાણે અપમાન કરતા હોઈએ છીએ. જેમ કે તું કમિનો છે, તું કમિની છે, તમે ભંગી છો, તમે અનામતવાળા કેટલા ભાગ્યશાળી છો, તમને કેમ જલદી નોકરી મળી જાય છે. ૯૦% લોકો આ પ્રકારના શબ્દો બોલે છે. નાનપણથી તમને ‘લાયકાત વિહોણા’ (Meritless), ‘યોગ્યતા વિનાના ઉમેદવાર’ (Under serving Candidate) કહીને અપમાનિત કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારનાં વાણી-વર્તન કુમળી વયના દલિત-આદિવાસી બાળકો પર કેવી અસર થતી હશે.” વધુમાં દિવ્યાએ કહ્યું કે “મેં દેશની નામાંકિત શ્રીરામ લેડી કોલેજ, દિલ્લીમાં નવીન આશાઓ, અરમાનો, કાંઈક નવું શીખવાના આશયથી પ્રવેશ મેળવ્યો. પ્રવેશ સમયે મારે ૯૭% પર્સન્ટેજ હતા. આમ છતાં સહાધ્યાયીઓ કહેતા કે તમને SC/ST/OBC લોકોને તો અનામતના લીધે સરળતાથી પ્રવેશ મળી જાય છે. કોલેજના વિદ્યાર્થીઓએ પ્રિન્સિપાલને ફરિયાદ કરી કે SC/ST‌અધ્યાપકો હિન્દીમાં ભણાવે છે. પ્રિન્સિપાલ ક્લાસમાં તમામ વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ કહે છે કે અમે શું કરીએ અમારે તો એસસી/એસટી રીસર્વેશન પોલિસીને અનુસરવી પડે છે. એક સંસ્થાના આચાર્ય આ પ્રકારે ક્લાસમાં વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ કહે છે ત્યારે ત્યાં બેઠેલા SC/ST/OBC સમાજના વિદ્યાર્થીઓને કેટલો બધો માનસિક આઘાત લાગે છે. મને પણ ખૂબ આઘાત લાગ્યો હતો.” (Prime Time with Ravish Kumar, May ૨૯, ૨૦૧૯)

પાયલ તડવી કે જેણે ડોક્ટર બનવાના અને જલગાંવમાં આદિવાસી ભીલ સમાજની સાથે સમાજના હરેક વ્યક્તિને મદદરૂપ થવા પતિ સલમાનની સાથે હોસ્પિટલ ખોલવાનું શમણું સેવ્યું હતું. પણ શમણું સાકાર થાય એ જાતિવાદી માનસિકતા ધરાવનારાઓને સહેજે મંજૂર નહોતું. પાયલની જ સિનિયર ડોક્ટર – ડો. અંકિતા ખાંડેલવાલ, ડો. હેમા આહુજા, ડો. ભક્તિ મેહરે વગેરેના જાતિવાદી માનસિક ત્રાસ સામે પાયલ હિમ્મત હારી ગઈ અને આ સાથે એક સમાજસેવી ડો. પાયલ ફાની દુનિયા છોડી ચાલી ગઈ. પાયલની માતા આબેદા કહે છે કે “પાયલ ખૂબ આત્મવિશ્વાસુ હતી. મેં તેને ક્યારે ય ગુસ્સે થતી જોઈ નથી. પણ પી.જી. હોસ્ટેલમાં પ્રવેશ બાદ તે બદલાઈ ગઈ હતી.”

પાયલ શરૂઆતમાં હોસ્ટેલમાં ડો. ભક્તિ મેહરે સાથે રહેતી હતી. આબેદા કહે છે “ભક્તિ ખાટલામાં સૂતી જ્યારે પાયલ ભોંયતળીએ સૂતી. ભક્તિ તેના પગ પાયલની ચાદર પર લૂછતી એટલે પાયલે બાજુના રૂમમાં સૂવા લાગી જેથી ભક્તિ સાથે સંઘર્ષ ટાળી શકાય.” (Indian Express, p. 7, June ૨, ૨૦૧૯) ત્રણેય ડોક્ટર મહિલાઓના ત્રાસથી પાયલ કંટાળી ગઈ હતી. પતિ સલમાને કહ્યું કે તે ફરી કામ માટે ત્યાં જવા તૈયાર નથી. આથી સલમાન પાયલના વિભાગીય વડા ડૉ. એસ.ડી. શિરોડકરને મળી ફરિયાદ કરી એટલે પાયલને બાળકોના વિભાગમાં બે મહિના માટે ફેરવવામાં આવી. મેડમે શો-કોઝ નોટિસ આપી હતી અને કહ્યું કે પોતે પાયલના કામથી ખુશ હતા. ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૯માં જ પુનઃ પાયલને તેના જૂના ગાયનેક વિભાગમાં પાછી નિમણૂક કરી. અહીં પહેલાંની જેમ ત્રયેય સિનિયર ડોક્ટર્સ ફરી પાછા માનસિક રીતે પરેશાન કરવાનું કામ શરૂ કરી દીધું. તેઓ પાયલને કામને લઈને વારંવાર ઠપકો આપતાં, પ્રસૂતિઓ કરવા દેતાં ન હતાં તથા ધમકી આપી કે અમે તારો અભ્યાસ પૂર્ણ નહીં થવા દઈએ. આમ ગાયનેક વોર્ડમાં પાછા ફર્યા બાદ પાયલ પર ખૂબ માનસિક ત્રાસ વધી ગયો હતો. સલમાન કહે છે કે “ગાયનેકોલોજી યુનિટના હેડ ડો. વાય.આઈ. ચિંગ લિંગને આ અંગે ફરિયાદ કરી હતી. પણ એંટી-રેગિંગ રિપોર્ટ જણાવે છે કે ટી.એન. ટોપીવાલા મેડિકલ કોલેજ કે જે.બી.વાય.એલ. નાયર હોસ્પિટલ સાથે જોડાયેલ છે, ચિંગ લિંગે આ બાબતમાં કોઈ જ પગલાં લીધા ન હતા.” IE, ૨/૬/૧૯)

પાયલની સંસ્થાગત હત્યા દર્શાવે છે કે આજે પણ ઉચ્ચ શિક્ષણના ક્ષેત્રે એસી સી/એસ ટી/ઓ બી સી વિદ્યાર્થીઓ પ્રત્યે જાતિય ભેદભાવ રાખવામાં આવે છે. તેમને નિરુત્સાહ કરવા માટે ચોક્કસ પ્રકારે ષડયંત્ર ચાલે છે. મેડિકલ જેવા નામી ક્ષેત્રમાં પણ પાયલ તડવી, નસીમા તડવી જેવી ડોક્ટર્સને ખૂબ માનસિક ત્રાસ આપવામાં આવે છે કે જેમાં પાયલ જેવી હોનહાર દીકરીને જાન આપી દેવો પડે છે. ૩૭ વર્ષીય નસીમા તડવી પણ પોતે જ્યારે માસ્ટર્સ કરતી અને પ્રેક્ટિસ કરતી ત્યારે સિનિયર દ્વારા માનસિક રીતે પરેશાન કરવામાં આવતી. નસીમા કહે છે કે “કાંઇ પણ ખોટું થતું તો, તે મને જ બ્લેમ કરતા અને નિમ્ન હોવાનો અહેસાસ કરાવતા. ભેદભાવનો આ એક પ્રકાર છે. સદ્દભાગ્યે, મેં જ્યારે મારા સિનિયર સુધી ફરિયાદ કરી તો તેમણે તાત્કાલિક પગલાં લીધા હતા. સંસ્થાનું તંત્ર આ બાબતોને રોકે તેટલું પૂરતું નથી. કોઈ આપણું સાંભળશે નહીં તેવો ભય હોય છે.” નસીમા અત્યારે યવાલ તાલુકામાં આવેલ PHC સેન્ટરમાં જોબ કરે છે અને NGO દ્વારા બાળકોને મોટીવેશન ટોક આપવા જાય છે. તે કહે છે કે “આ વર્ષે હું વિદ્યાર્થીઓને કહેવા માંગું છું કે ચૂપ બેસી ન રહેતાં, તમારો અવાજ ઉઠાવો.”

ભારતમાતાને પૂજનારા દેશમાં પાયલ તડવીને આત્મહત્યા કરવા મજબૂર કરવામાં આવે છે, તો સોની સોરી જેવી માનવ અધિકાર ઝુંબેશકર્તાને પોલીસ કસ્ટડી અસહ્ય ત્રાસ આપવામાં આવે છે જ્યારે ખૈરલાંજી ગામની દલિત મહિલા સુરેખા ભોટમંગેને નગ્ન કરી સામૂહિક બળાત્કાર કરી મારી નાંખવામાં આવે છે. શું ખરેખર આપણે મુક્ત અને સ્વતંત્ર ભારતમાં શ્વાસ લઈ રહ્યા છીએ ખરા? શું ખરેખર ભારતમાં બંધારણીય શાસન ચાલે છે ખરું? બંધારણને બદલે આજે પણ વર્ચસ્વવાદી, સામંતી, પિતૃપ્રધાન સંકુચિત સંસ્કૃતિ જ રાજ ચલાવે છે.

સંદર્ભઃ

(૧) બાબાસાહેબ ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકર, જાતિકા વિનાશ

(૨) Prime Time with Ravish Kumar, May 29, 2019

(૩) Indian Express, June 2, 2019  

(૪) National India News, June 4, 2019

ઇતિહાસ વિભાગ, સમાજવિદ્યા ભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, ઑગસ્ટ 2019; વર્ષ – 13; અંક – 141; પૃ. 14-17

નાંગેલી લોકસાહિત્યમાં જીવંત છે પણ સરકારી દફતરોમાં તેની નોંધ નથી. લોકજીભે જીવંત ઇતિહાસ શું ઇતિહાસ ન હોઈ શકે? હમણા મદ્રાસ હાઇકોર્ટના આદેશથી સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ સેકન્ડરી એજ્યુકેશન(CBSC)એ ધોરણ-નવના સામાજિક વિજ્ઞાનના પાઠયક્રમમાંથી ‘Caste, Conflict and Dress Change’ નામનો પાઠ હટાવી દીધો છે. પાઠમાં ઈ.સ. ૧૮૦૦ના વર્ષોની આસપાસ નિમ્ન ગણાતા ‘નાદર’ સમાજની સ્ત્રીઓને સવર્ણ સમાજના ‘નાયર જાતિની સમિતિ’ના ફરમાન દ્વારા ઉપવસ્ત્ર ધારણ કરવાનો અધિકાર નહતો અપાયો અને તેઓને પોતાનું ઉપલું શરીર ખુલ્લું રાખવાની ફરજ પાડવામાં આવતી. રદ્દ કરાયેલા પાઠના અંશોઃ

૧. વસ્ત્રો પહેરવા એ સવર્ણ જાતિઓ માટે માન-સન્માનની બાબત છે અને વિશિષ્ટ અધિકાર પણ છે. પણ જો નિમ્ન જાતિઓની સ્ત્રીઓએ પોતાનું ઉપલું શરીર ઢાંકવું હોય તો ‘મુલક્કરમ’ અથવા ‘સ્તન કર’ (breast tax) આપવાની ફરજ પાડવામાં આવતી. ૧૮૨૨માં ‘નાદર’ અને ‘એઝવા’ સમાજની સ્ત્રીઓએ આ પ્રકારની અન્યાયી પ્રથા સામે બળવો કર્યો હતો અને કહ્યું કે સવર્ણ જાતિની મહિલાઓ પહેરે છે તેવા વસ્ત્ર તે પણ પહેરી શકે.

મદ્રાસ હાઇકોર્ટના આદેશથી સામાજિક વિજ્ઞાનમાંથી આ ચેપ્ટર ઉડાવી દેવામાં આવ્યું. તેની પ્રતિક્રિયામાં IIT મદ્રાસના આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર કહે છે કે “આ પ્રકારનો વિવાદ કોઈ નવો નથી. જે તે સરકાર સત્તા પર આવે છે ત્યારે સંગઠિત જાતિઓ અને ધાર્મિક જૂથોના દબાણને લઈને પાઠ્યક્રમ ઘડતરમાં પરિવર્તન કરે છે. દરેક જૂથ વર્ગખંડમાં ઇતિહાસના સંવેદનશીલ મુદ્દાઓને ભણાવાય તેના પર ભાર મૂકે છે. આ પ્રકારના ઇતિહાસલેખનમાં સમુદાયોના ભવ્ય ભૂતકાળને દર્શાવવા ફેરફારો કરવામાં આવે છે. ઇતિહાસના ક્રમિક વિકાસમાં લિંગ અને જાતિ સંબંધો (gender and caste relations) સમજવા જરૂરી છે તેને ઇતિહાસમાંથી દૂર કરવા સરવાળે ઇતિહાસને જ નુકસાન છે. વર્ગમાં વિધાર્થીઓને વસ્તુલક્ષી ઇતિહાસ ભણાવવાથી વંચિત રાખવા એ સરકાર તરફથી કરવામાં આવતો મોટામાં મોટો અન્યાય છે.”

But in this process, very important historical events and insights that are highly relevant to understand historical evolution of gender and caste relations in India are erased. Denying the opportunity to learn objective history in classrooms is one of the greatest injustices that the government can do to students.” (India Today Web Desk, December 27, 2016.)

ઇતિહાસના પુનર્લેખનમાં વસ્તુલક્ષિતા અને પ્રમાણિક્તા જાળવવી જરૂરી છે. ઇતિહાસ માત્ર રંજન કરવા માટે નથી પણ કાળક્રમે માનવ સમાજે જે કાંઈ પણ સારું-નરસું કર્યું હોય તેને યથાતથ મૂલ્યાંકન કરવા પોતાની શ્રેષ્ઠતા કે ભદ્રતા દર્શાવવા ઇતિહાસને ભૂંસવો કે રદ્દ કરવો એ યોગ્ય નથી. આજે ઇતિહાસ સાથે સૌથી મોટા ચેડાં થઈ રહ્યા છે.

નાંગેલી વંચિત સમાજની મજૂરી કરી જીવન ગુજરાતી એક સામાન્ય સ્ત્રી હતી. પણ તેણે જે કાર્ય માટે બલિદાન આપ્યું જેમાં માનવીય અધિકાર અને મનુષ્ય સમાજના મૂળભૂત હકની વાત છે. તેના બલિદાનમાં સમતા, સ્વતંત્રતાની વાત છે તો બીજી તરફ સ્વમાન, સ્વાભિમાન અને સામાજિક ન્યાય માટેની મુહિમ જોવા મળે છે. અલાઉદ્દીનને શરણે ન જનાર પદ્માવતી સ્ત્રીઓનાં સન્માન અને ગૌરવનું પ્રતીક બને છે જ્યારે બહુજનસમાજની નાંગેલી, ફુલનદેવીના અપ્રતિમ કાર્યની નોંધ સુદ્ધાં લેવાતી નથી. આપણા દંભી અને પાખંડથી ભરપૂર હિન્દુ સમાજમાં સામાજિક પરિવર્તન અને સામાજિક બદલાવ માટે લડત ચલાવવી એટલે પત્થર સાથે માથું અથડાવવા જેવી બાબત છે કારણ કે હિન્દુ સમાજનો પાયો વર્ણવ્યવસ્થા છે અને તેનું સમર્થન શાસ્ત્રો દ્વારા કરવામાં આવેલું છે. વર્ણવ્યવસ્થાનું ઉલ્લંઘન એટલે ધર્મદ્રોહ અને ધર્મનું અપમાન. આ વ્યવસ્થાના લીધે સમાજ પર ચોક્કસ સમુદાયો અને જાતિઓનું વર્ચસ્વ સ્થપાયું અને બહુજન સમાજ પર તેમનું આધિપત્ય પણ સ્થપાયું. પુરુષપ્રધાન સમાજમાં સ્ત્રીઓ, શુદ્રો, અતિ-શુદ્રો પિસાવા લાગ્યા અને અનેક અમાનવીય બંધનો ખૂબ પ્રાચીન સમયથી તેમના પર લાગુ પાડવામાં આવ્યા. સામંતવાદ, પિતૃસત્તાત્મક ભારતીય સમાજમાં સ્ત્રીઓ, શુદ્રો, અતિ-શુદ્રોની સૌથી ખરાબ અને ભૂંડી હાલત થઈ છે. તેમાં પણ સ્ત્રીઓ અને તેમાં પણ દલિત-મૂલનિવાસી સ્ત્રીઓનું જીવન નર્કાગારથી કાંઇ ઓછું ન હતું.

આજના કેરળ પણ પહેલાનું ત્રાવણકોર રાજ્યના ચેરથાલા ગામમાં નાંગેલી અને તેનો પતિ ચિરુકંદન રહેતાં હતાં. તેના જન્મ વિષે માહિતી મળતી નથી પણ ૧૮૦૩માં તે મૃત્યુ પામી હતી. નાંગેલી એઝવા (Ezava) સમાજની હતી. એઝવા નિમ્ન જાતિ ગણવામાં આવતી.

નાંગેલી અને તેનો પતિ ચિરુકંદન એઝવા જાતિના હતાં અને તાડી ઉતારવાનું કાર્ય કરતાં. ખૂબ મહેનત કરી જીવન ગુજરાન ચલાવતા. તેમને કોઈ સંતાન ન હતું. ત્રાવણકોર રાજ્યમાં રાજા દ્વારા કેટલાક એવા વેરાઓ ઉઘરાવવામાં આવતા જે માનવીય ગરિમા અને સન્માનને ઠેસ પહોંચાડતા હતા. આજે સૌથી વધુ સાક્ષરતા દર કેરળમાં છે અને કેરળ ‘ભગવાનની પોતાની ભૂમિ’ (God’s own country) તરીકે ઓળખાય છે પણ આ એ જ કેરળ છે જ્યાં સ્ત્રીઓને ‘સ્તન કર’ (breast tax) ચૂકવવો પડતો.

આ સ્તન કર નિમ્ન જાતિની સ્ત્રીઓ પાસેથી લેવામાં આવતો. ‘એઝવા’ની સાથે અન્ય નિમ્ન ‘થિઆ’ (Thia), ‘નાદર’ (Nadar) જેવી જાતિઓએ પણ આ અન્યાયી વેરો આપવો પડતો. કહેતા કે લખતા પણ કલમ શરમાય એ પ્રકારની પ્રણાલી આ દેશમાં હતી. સ્તનના આકાર, ઘેરાવા પ્રમાણે વેરો લેવામાં આવતો. આ પ્રકારની પ્રણાલી માત્ર નિમ્ન જાતિની સ્ત્રીઓ માટે હતી. સ્ત્રી અપમાનની આ દાસ્તાનનો વિશ્વ ઇતિહાસમાં જોટો જડે તેમ નથી. સ્ત્રીઓનાં અપમાનનું આનાથી બીજું કયું ઉદાહરણ હોઈ શકે?  નિમ્ન જાતિની સ્ત્રીઓ સવર્ણ સમાજ, સામંતી સમાજ માટે ઉપભોગ અને વાસનાસંતૃપ્તિનું સાધનમાત્ર બની રહી છે. અસ્પૃશ્યતા વંચિતોના માથે લખાયેલ એક કાયમી દુર્ગુણ છે તો અસ્પૃશ્ય મહિલાઓનું જાતિય શોષણ ભદ્રવર્ગ માટે લખાયેલ કાયમી ગુણ છે. અસ્પૃશ્યના સ્પર્શમાત્રથી અભડાઇ જતા આ ભદ્ર સમાજને અસ્પૃશ્ય મહિલાઓનું શોષણ કરવામાં અસ્પૃશ્યતા નથી નડતી બલકે તેમાં તેમની જાતિય શ્રેષ્ઠતા દેખાય છે. નિમ્નવર્ગીય સ્ત્રીઓનું જાતિય શોષણ એ એમને માટે ધર્મ છે, પ્રતિષ્ઠા સંસ્કાર છે.

ત્રાવણકોર રાજ્યમાં એવા તો અમાનુષી વેરાઓ હતા જેના વિષે જાણવું ખૂબ જરૂરી છે. રાજ્યમાં જમીન વેરાનો દર સામાન્ય હતો પણ અન્ય વેરાઓ દ્વારા રાજા પોતાની તિજોરી ભરતો. જમીનવિહોણા માછીમાર પાસેથી માછલીની નેટ પર વેરો લેવામાં આવતો, મૂછ રાખવી હોય એટલે કે પોતાના ચહેરા પર વાળ ઉગાડવા હોય તો પણ રાજ્યને વેરો આપવો પડતો, જો તમે ગુલામો ધરાવતા હોવ તો પણ તમારે ગુલામદીઠ વેરો આપવાનો, માથા પર પાઘડી પહેરવી હોય તો પણ વેરો આપવાનો.

નાંગેલી અને તેના સમાજની સ્ત્રીઓને બ્રેસ્ટ ટેક્સ આપવો પાડતો. સ્તન ઢાંકવા પર વેરો સ્ત્રી સન્માન અને તેના ગૌરવને ચૂરચૂર કરતો અન્યાયી વેરો હતો. વેરો પણ માત્ર નિમ્નવર્ણીય સ્ત્રીઓ પાસેથી જ લેવામાં આવતો. આ દર્શાવે છે કે નિમ્નવર્ણીય સ્ત્રીઓ જાણે કે મનુષ્ય જ નથી. જ્યાં ખાવાના સાંસા હોય ત્યાં શરીર પર કપડું લપેટવા વેરો ક્યાંથી આપી શકાય. સ્ત્રીઓ ઉપવસ્ત્ર ધારણ ન કરી શકતી અને કરવું હોય તો વેરો આપવાનો. આવા અમાનુષી વેરા સામે નાંગેલીએ અવાજ ઉઠાવ્યો. રાજ્યના માણસો ટેક્સ લેવા આવ્યા ત્યારે નાંગેલીએ કહ્યું કે હું વેરો નહીં આપું. અન્યાયી વેરાનો તેણે પ્રતિકાર કર્યો. તેના પ્રતિકારમાં વંચિત સ્ત્રીઓના બળવાની ગુંજ હતી. તેના પ્રતિકારમાં આત્મ-સન્માનની હાકલ હતી. તેના પ્રતિકારમાં સ્ત્રી સન્માન, સ્ત્રી ગૌરવની હાકલ હતી. તેના પ્રતિકારમાં વિશ્વની તમામ મહિલાઓનું સન્માન હતું, ગૌરવ હતું. તેના પ્રતિકારમાં જુલમી અને અમાનુષી પ્રથા સામે માનવ તરીકેની હયાતી તેમ જ સમાન અને પ્રકૃતિદત્ત અધિકારની ઝુંબેશ હતી.

નાંગેલીએ અન્યાયી અને અપમાનજનક રાજ્યવ્યવસ્થા અને સામાજિક વ્યવસ્થા સામે બંડ પોકાર્યું. તેણે કહ્યું કે હું આ પ્રકારના અન્યાયી અને અમાનવીય વેરાનો વિરોધ કરું છું. આ બ્રેસ્ટ ટેક્સ ‘મુલક્કરમ’ તરીકે ઓળખાતો. નિમ્નવર્ગની સ્ત્રીઓ તરુણાવસ્થામાં પ્રવેશે તેનો રાજ્ય દ્વારા સર્વે કરવામાં આવતો અને ટેક્સ વસૂલવામાં આવતો. કેટલું દોજખભર્યું જીવન દલિત-શોષિત સ્ત્રીઓને ભોગવવું પડતું? કેવી અમાનુષી વ્યવસ્થા જેમાં સ્ત્રીઓને પોતાનું શરીર ખુલ્લું રાખીને જીવવું પડતું? પુરુષવર્ગની હસીમજાક અને કામુક નજર સામે આ મહિલાઓની દશા  કેટલી દયનીય અને સોચનીય હશે? એક એક પલ એક એક ક્ષણ આ મહિલાઓ મરતી હશે. પણ નાંગેલીને આ વ્યવસ્થા મંજૂર નહોતી. પલ પલ મરવા કરતાં સ્વમાન અને સન્માન માટે લડી લેવું તેને વધુ શ્રેયકર લાગ્યું. રાજ્યના અધિકારીઓ ઘરે ઘરે જઇ ટેક્સ વસૂલતા. નાંગેલીના ઘરે આવ્યા તો તેણે કહ્યું કે હું અન્યાયી વેરો નહીં આપું. સ્ત્રીઓના જીવન અને સન્માનને ચૂર ચૂર કરતા આ વેરા સામે મારો સ્પષ્ટ વિરોધ છે. અધિકારીઓએ કહ્યું આ તો રાજ્યનો આદેશ છે અને તું તેનો અનાદર ન કરી શકે. નાંગેલીએ પોતાનો વિરોધ યથાવત રાખ્યો અને અન્યાયી વેરાની વિરુદ્ધમાં તેણે પોતાના સ્તન કાપી નાંખીને અધિકારીઓને આપ્યા. અધિકારીઓ પણ સ્તબ્ધ રહી ગયા. લોહી વહેવાથી નાંગેલી જમીન પર ફસડાઇ પડી અને થોડીવારમાં મૃત્યુ પામી.

નાંગેલીની આ લડત અન્યાયી વ્યવસ્થા સામે હતી. તેની આ લડત સન્માન, સ્વમાન અને સ્વાભિમાન માટેની હતી. વેરો એક પ્રતિક છે પણ તેની લડત સ્ત્રી સન્માન માટે અપાયેલ ઉમદા બલિદાન છે. સ્ત્રીઓનાં સન્માન અને ગૌરવ માટે તેણે બલિદાન આપી દીધું. તેના મૃત્યુ બાદ તેનો પતિ પણ પણ મૃત્યુ પામ્યો. નાંગેલીના બલિદાનથી ત્રાવણકોર રાજ્યને આ સ્ત્રી સન્માનને હણતા વેરાને રદ્દ કરવો પડ્યો હતો. નાંગેલીની આ લડત અન્યાય અને અત્યાચાર સામેની હતી. નાંગેલી એક એવી સ્ત્રી હતી જેણે પોતાનાં સન્માન, આત્મ-ગૌરવ સાથે સમાધાન કર્યું ન હતું. વેરો આપીને અપમાનિત થઈને જીવિત રહેવા કરતાં સન્માન, ગૌરવને સાચવવા મોતને વહાલું કરનાર નાંગેલી વંચિતધારાના ઇતિહાસનું ક્રાંતિકારી પાત્ર છે.

એસોસિયેટ પ્રોફેસર, ઇતિહાસ વિભાગ, સમાજવિદ્યા ભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”,  [વર્ષ 13 • અંક : 138-139] મે – જૂન 2019; પૃ. 08-10