પુસ્તક પરિચય : 

 નવસારીની બે યુવતીઓ અને ત્યાંના બે યુવકોએ ‘જિંદગીની પહેલી કમાણી આ પુસ્તકાલયને દાન  સ્વરૂપે અર્પણ કરી’, કેમ કે આ જ્ઞાનકેન્દ્રનો તેમના ઘડતરમાં મોટો ફાળો છે.  

 શિંગચણાની ફેરી કરતા અને વર્ષોથી આ પુસ્તકાલયના સભ્ય  સીતારામ જાવરે  કહે છે : ‘પુસ્તકોએ મને ખૂબ શીખવ્યું છે.’ 

 આ પુસ્તકાલય ‘વાચકો પાસેથી કોઈ પણ ફી કે લવાજમ લેતું નથી’, તે ‘ક્યારે ય બંધ રહેતું નથી, સાપ્તાહિક રજા પાડતું નથી, જાહેર રજાઓ પર તો ખુલ્લું જ હોય. વિદ્યાર્થી વાચકો માટે રાત્રે દસ વાગ્યા સુધી વાચનકક્ષ ખુલ્લો રહે છે.’ 

 ‘હેલ્લો લાઇબ્રેરી : પુસ્તક આપના આંગણે’ નામની વ્યવસ્થા હેઠળ દિવ્યાંગો અને વરિષ્ઠ નાગરિકોને દર પંદર દિવસે ઘરે પુસ્તકો પહોંચાડવામાં આવે છે, જેના માટે એક ઇ-બાઇક દાનમાં મળ્યું છે.  

 પુસ્તકાલયના કર્મચારીઓ માટે સંચાલકોની કાયમી સૂચના છે : ‘લાઇબ્રેરીમાં આવતા બાળક સાથે ક્યારે ય ઊંચા અવાજે પણ ન બોલશો. આપના એવા વર્તનથી બાળક હંમેશ માટે લાઇબ્રેરીથી અને પુસ્તકથી વિમુખ થઈ જશે.’ 

 જેમાં મહિલા જ વક્તા હોય તેવું ‘મારું પ્રિય પુસ્તક’ નામનું માસિક વ્યાખ્યાન આ પુસ્તકાલયમાં ચાલે છે, અને ગઈ પા સદીમાં બસો કરતાં વધુ વક્તા આવી ચૂક્યાં છે. 

 આ પુસ્તકાલયનું પોતાનું ગીત છે, જે યુ-ટ્યૂબ પર છે. તેની પહેલી પંક્તિ છે : 

           ‘ એક બગીચો જ્ઞાનનો એવો, પુસ્તકનો જ્યાં ગુંજે કલરવ

           બાળવાચકો જેનો વૈભવ, ગમે મને આ સયાજી વૈભવ.’

નવસારીના શ્રી સયાજીવૈભવ સાર્વજનિક પુસ્તકાલયને લગતી ઉપરોક્ત હકીકતો જેવી કેટલી ય હૃદયસ્પર્શી માહિતી સંસ્થાની સવાશતાબ્દી વર્ષના અવસરે પ્રગટ થયેલા ‘જ્ઞાનપીઠ વૈભવી’ પુસ્તકમાં વાંચવા મળે છે.

વળી, બિસમાર પુસ્તકાલયનો કાયાકલ્પ કરી તેને અત્યારના ઉત્તમ સ્થાને પહોંચાડનારા શિલ્પી મહાદેવભાઈ દેસાઈ(1954 -2022)ના ચાર દાયકાના ‘સમર્પણ અને નિષ્ઠા’નું પ્રભાવક ચિત્ર પણ ઘણાં લેખોમાંથી ઉપસે છે.

ગ્રંથાલયના ઇતિહાસને લગતા લેખો પણ છે. રાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ ત્રીજા ((1863-1939) અમેરિકાના પ્રવાસ દરમિયાન ત્યાંની જાહેર ગ્રંથાલય પદ્ધતિ – Public Library Systemથી બહુ પ્રભાવિત થયા.

દેશના વિકાસમાં જાહેર ગ્રંથાલય નામની સંસ્થાનું મહત્ત્વ બરાબર સમજીને તેમણે વડોદરા રાજ્યમાં ગ્રંથાલય પ્રવૃત્તિ શરૂ કરવામાં પહેલ કરી. તેમણે પ્રસિદ્ધ અમેરિકન ગ્રંથપાલ વિલિયમ બોર્ડનને વડોદરા નિમંત્રણ આપ્યું. તેમના માર્ગદર્શન અને મોતીભાઈ અમીનની દૃષ્ટિભરી સક્રિયતાથી વડોદરા રાજ્યના તમામ આઠસો ગામોમાં પુસ્તકાલયોની સ્થાપના થઈ.

નવસારીમાં પણ 1898માં પુસ્તકાલય સ્થપાયું તે અત્યારનું સયાજી વૈભવ. સંસ્થાને જમીન તેમ જ ધન મળતાં ગયાં અને કામ વધતું ગયું. ભરતી-ઓટ આવતી ગઈ. નવસારીના વ્યાવસાયિક સ્થપતિ મહાદેવભાઈ દેસાઈ નાગરિક કર્તવ્ય તરીકે પચીસ વર્ષની ઉંમરે મંત્રી તરીકે જોડાયા તે પછી લાઇબ્રેરી  સતત વિકસતી જ રહી.

મહાદેવભાઈના ઉદ્યમ, નિસબત અને સૂઝથી ગ્રંથાલય માત્ર પુસ્તકોથી નહીં પણ નિરંતર વ્યક્તિવિકાસ પ્રેરક પ્રવૃત્તિઓથી પ્રવૃત્તિઓથી સમૃદ્ધ બન્યું. તેમના પ્રદાનને પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં ભારતીય ચૂંટણી પંચના કાર્યમાં ટી.એન. સેશનના કે હરિત ક્રાન્તિ ક્ષેત્રે એમ.એસ. સ્વામિનાથન્‌ના પ્રદાન જેટલું સીમાચિહ્નરૂપ ગણવામાં આવ્યું  છે.

રાજ્યના શ્રેષ્ઠ ગ્રંથાલય માટેનો પુરસ્કાર મોતીભાઈ અમીનના નામે ન હોત તો તે મહાદેવભાઈ દેસાઈના નામે હોત એમ પણ એક લેખમાં વાંચવા મળે છે.

સંખ્યાબંધ પ્રાસંગિક તસવીરો સાથેની આ દળદાર સ્મરણિકામાં સંસ્થાના ટ્રસ્ટીઓ અને સંચાલક મંડળના સભ્યો ઉપરાંત ગ્રંથપાલ તેમ જ  મદદનીશોએ લખ્યું છે.

પુસ્તકાલયને માતૃસંસ્થા માનનારા એક વેળાના બાળસભ્યો, પુસ્તકાલયની  વિવિધ વિસ્તરણ પ્રવૃત્તિઓ સાથે સંકળાયેલી શાળાઓના શિક્ષકો-આચાર્યોના અને કેટલાંક સાહિત્યકારોના અનુભવો-સંસ્મરણો પણ પુસ્તકમાં વર્ણવ્યાં છે.

મોટા કદના અને ડબલ કૉલમનું પેઇજ લે આઉટ ધરાવતા પુસ્તકના 265 પાનાંમાંથી સમજાય છે કે સરકારમાં રજિસ્ટર થયેલાં ચૅરિટેબલ ટ્રસ્ટ દ્વારા સંચાલિત અને સંખ્યાબંધ પુસ્તકપ્રેમી દાતાઓથી સંવર્ધિત સાર્વજનિક પુસ્તકાલય એકસો પચીસ વર્ષથી ચાલે એટલું જ નહીં, પણ ગયા ચારેક દાયકામાં તો વાચકોના જીવનનો હિસ્સો બની ગયું છે.

‘સ્વજનસમું ગ્રંથાલય’, ‘ચેતનાનું ઘર’ ‘બાળકોના વિકાસની  જનની’, ‘આત્મવિશ્વાસનો પાયો’, ’મુકામ પોસ્ટ લાઇબ્રેરી’, ‘મારું બીજું  ઘર’ જેવા શબ્દોમાં ગ્રંથાલય માટેનો હૃદયભાવ વ્યક્ત થયો છે.

દોઢેક લાખ જેટલાં પુસ્તકો ધરાવતાં ગ્રંથાલયમાં સાઠેક ટકા ગુજરાતી પુસ્તકો ઉપરાંત અંગ્રેજી અને હિન્દી પુસ્તકો પણ મોટી સંખ્યામાં છે. પૂનાથી નવસારી આવેલાં માધવીતાઈ કર્વેને નવા ગામે પુસ્તકોની ખોટ સાલી નહીં, મરાઠી ભાષાના દોઢેક હજાર પુસ્તકોએ તેમને સાથ આપ્યો. વયોવૃદ્ધ મર્ઝબાન ગ્યારા ક્યારે ય ન વંચાતા પુસ્તકો ખંખોળીને’ વાંચતા.

સયાજી વૈભવના વાચકોને સવાસો જેટલાં સામયિકો અને સોળ દૈનિકો મળે છે. પોણા બે લાખ જેટલી લોકસંખ્યા ધરાવતા નવસારીના તેર હજાર જેટલા એટલે કે સાતેક ટકા નગરિકો આ નિ:શુલ્ક ગ્રંથાલયનો લાભ લે છે. સંસ્થાનાં સ્વપ્નો છે : ‘નવસારીના દરેક વાચક પુસ્તકાલયના સભ્ય બને’ અને ‘નવસારી આવતી સદીમાં વિશ્વને ચરણે 100 મહાન સ્ત્રી-પુરુષોની ભેટ ધરે’.

લાઇબ્રેરીના સભ્યોમાં અઢી હજાર સ્ત્રીઓ,ચાર હજાર પુરુષો અને સહુથી વધુ તો છ હજારથી વધુ બાળકો છે. શાળામાં જતાં કે શાળા છૂટ્યા બાદ પુસ્તકો લેવા માટે બાળકોની હરોળ લાગી હોય એવું સાંભરણ પુસ્તકમાં નોંધાયું છે. અક્ષરઓળખ થાય તે પહેલાં જ વાચનની શરૂઆત અહીંના ચિત્રપુસ્તકોથી થઈ હોય એવા, અને દેશાવરની સફળતાનો યશ વતનની આ લાઇબ્રેરીમાંથી થયેલાં વાચનને આપનારા વાચકો અહીં છે.

રાજવી ગાયકવાડ પરિવારના આશ્રય પછીના ક્રમે ‘મોટામાં મોટું દાન’ પારેખ પરિવાર તરફથી મળ્યું હોવાથી લાઇબ્રેરીનું સમાંતર નામ નરેન્દ્ર હીરાલાલ પારેખ જ્ઞાનધામ છે. લાઇબ્રેરીના ઉપક્રમે જે સંખ્યાબંધ પ્રવૃત્તિઓ બહોળા પ્રમાણમાં થાય છે તેની માહિતી/સંદર્ભો અનેક લેખોમાં મળે છે.

તેમાંથી કેટલીક છે : શ્રેષ્ઠ વાચક સ્પર્ધા, પુસ્તક અધ્યયન-અનુશીલન પ્રોજેકટ, વેકેશન વાચનોત્સવ, સર્જકો સાથે સંવાદ, પુસ્તક-સેતુ, મહાત્મા ગાંધી અને ઝવેરચંદ મેઘાણી સાર્ધ શતાબ્દી, ‘મારું ગમતું પુસ્તક’ નામે માસિક વ્યાખ્યાન, ગ્રંથયાત્રા, પુસ્તક પ્રદર્શન – આ યાદી ઘણી લાંબી થઈ શકે. આ બધામાં ભાગ લેવાથી સંખ્યાબંધ શાળાઓના સેંકડો વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો અને વાચન પ્રેમી નાગરિકોનું ઘડતર થતું રહ્યું છે તે પણ પુસ્તકમાં જોવા મળે છે. સયાજી વૈભવ ગુજરાત સરકારના ‘વાંચે ગુજરાત અભિયાનની ગંગોત્રી’ ગણાયું હતું.

રાજ્યના ઉત્તમ પુસ્તકાલય તરીકેનું પાંચ વખત સન્માન મેળવનારા આ પુસ્તકાલયના પ્રદાનની કદર રૂપે સંસ્થાને સરકારી અનુદાન અને વિવિધ પ્રકારની પ્રોત્સાહક સહાય પણ મળતી રહી છે.

કર્મચારીઓ ગ્રંથાલય સાથે ખૂબ લગાવ છે. આ જ પુસ્તકાલયમાં લાઇબ્રેરિયન બનનારાનું બાળપણ લાઇબ્રેરીની બહાર સાયકલ ફેરવવામાં અને અંદર બેસીને બકોર પટેલ વાંચવામાં વીત્યું હોય. અહીંની નોકરીની સમાંતરે ભણીને ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનની પદવી મેળવી હોય, શાળા-કૉલેજમાં નોકરી મેળવી હોય એમ પણ આ પુસ્તકમાં નોંધાયું છે.

પુસ્તક આપ-લે  વિભાગના કર્મચારીઓ માટે કેટલાક વાચકો સ્વજન સમા હોય, તેઓ ન દેખાય તો ફોન કરે. સયાજીમાં ન હોય તેવું પુસ્તક શોધવા લાઇબ્રેરિયન વાચકને પોતાના વાહન પર બેસાડીને બીજા ગ્રંથાલયમાં, અને અંતે એક લેખિકાને ઘરે જઈને ય પુસ્તક અપાવીને જ જંપ્યા હોય, એવો મજાનો કિસ્સો પણ વાંચવા મળે છે.

દુનિયામાં જે-તે કાળે શક્તિશાળી કે કલાસંસ્કૃતિ સમૃદ્ધ દેશોનું દૈવત તેની પ્રયોગશાળાઓ અને તેનાં પુસ્તકાલયો હોય છે. જાહેર ગ્રંથાલય – the Public Library – વિભાવના અને સંસ્થા તેનું કાર્યરત રૂપ આપણા દેશમાં ઓછાં પ્રચલિત છે. આ વિશે લખાયેલી સામગ્રી વાંચતા જાહેર ગ્રંથાલયની જે મહત્તા સમજાય છે તેની ઝલક  ‘જ્ઞાનપીઠ વૈભવી’ સ્મરણ-પુસ્તકમાં મળે છે.

આજે પ્રકાશના પર્વે ग्रंथदीपो भव. 

* આભાર : સંધ્યાબહેન ભટ્ટ

______________________________

જ્ઞાનપીઠ  વૈભવી : શ્રી સયાજી વૈભવ પુસ્તકાલય, નવસારી, 125 વર્ષનાં સંભારણાં, જુલાઈ 2023

પ્રકાશક : શ્રી પ્રશાન્તભાઈ પારેખ, પ્રમુખ, શ્રી સયાજી વૈભવ સાર્વજનિક પુસ્તકાલય, ચીમનાબાઈ રોડ, નવસારી 396 445, ફોન  02637-259523/43  મો. 7435080760, 

પૃ. 265, પ્રાપ્તિસ્થાન અને કિંમત : જણાવેલાં નથી 

12 નવેમ્બર 2023

[980 શબ્દો]

પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમની સંવર્ધિત અને વિસ્તૃત આવૃત્તિ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 12 નવેમ્બર 2023

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

પુસ્તક પરિચય

‘નવસારી પ્રાંતની કાળીપરજ’ પુસ્તક દક્ષિણ ગુજરાતના આદિવાસી સમુદાયો પરનો 1901માં પ્રસિદ્ધ થયેલો અ-પૂર્વ સંશોધનગ્રંથ છે, જે ગુજરાત ખેતવિકાસ પરિષદે તાજેતરમાં ફરીથી પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.

લેખક પ્રેમાનંદ ધોળીદાસ પટેલે (1868-1938) વિષય પ્રત્યેના સમગ્રતાલક્ષી અભિગમ, સમાજ વિજ્ઞાનની ઊંડી સમજ અને બહોળા ક્ષેત્રકાર્યથી આ ગ્રંથ સિદ્ધ કર્યો છે.

પ્રેમાનંદ એ સયાજીરાવ ગાયકવાડ ત્રીજા(1863-1939)ના શાસન હેઠળના વડોદરા રાજ્યના નવસારી જિલ્લામાં ડેપ્યુટી એજ્યુકેશનલ ઇન્સ્પેક્ટર હતા.

સવાસો વર્ષ પહેલાં ટાંચા સંસાધનો વચ્ચે પણ એકઠી કરેલી માહિતીના જંગમ રાશિથી અચંબો આપતાં ગ્રંથ અંગે પ્રેમાનંદ ‘ઉપોદઘાત’માં નોંધે છે : ‘આ પુસ્તક લખીને હું દુનિયામાં કોઈ નવીન તત્ત્વને જ્ન્મ આપતો નથી; પરંતુ જંગલમાંના અજ્ઞાન લોકોમાં જે રીતરિવાજ વગેરે છે તેનો કાંઇક ચિતાર આપવા માગું છું. એટલે કાળીપરજને ઘરેઘરે રઝળી-રખડીને તથા ડુંગરોમાં આથડીને મેં જે હકીકત ભેગી કરી છે તે વિદ્વાનોને સમીપ રજૂ કરું છું.’

પુસ્તકના પહેલા પ્રકરણમાં લેખક ‘કાળીપરજની જાતો’ની આ મુજબની યાદી તેમની વસ્તી સંખ્યા સહિત આપે છે : ભીલ, ગામીત, દુબળા, ચોધરા, ઢોડિયા, નાયકા, કુકણા, વસાવા, વાલરી, કોટવાલિયા અને કાથુડીઆ.

ત્રણસો સાઠ પાનાંમાં વિસ્તરેલા નવ પ્રકરણો આ ગ્રંથનો આરંભ આદિવાસી સમુદાયોના એકંદર ઇતિહાસથી થાય છે. ત્યાર બાદ દરેક સમૂહના રિવાજ પર અલગ પર પ્રકરણો છે.

ભાષા પરના પ્રકરણોમાં વ્યાકરણ ઉપરાંત ગીતો, સમજૂતી સાથે મૂકાયેલી ‘વાતો’, ઉપરાંત ‘ગાળો’ અને ‘સમ ખાવાની રીત’નો સમાવેશ થાય છે. વળી ‘ત્રીજી ચોપડીના પાઠ 15માંનું તેમની પાંચ ભાષામાં’ ભાષાંતર પણ વાંચવા મળે છે. લેખકે મૌખિક પરંપરાનું સાહિત્ય ચીવટથી નોંધી લીધું હોવાનું ધ્યાનમાં આવે છે.

‘સામાન્ય હકીકત’ નામનાં ત્રણ પ્રકરણોમાંથી સાતમામાં ઘર ,ગામ, ધંધા-વ્યવસાયની માહિતી ઉપરાંત ‘જંગલીપણું’ અને ‘ગરીબાઇનો ખોરાક’ એવાં પેટામથાળાં છે. તેના પછીનામાં શરીરરચના-રોગ-દવા-ભગત દ્વારા ઇલાજને લગતી રસપ્રદ સામગ્રી છે.

ધર્મ, તહેવાર, નાચ, ઘરેણાં, હથિયારોની વિગતોને સંશોધકે આવરી લીધી છે. ‘સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્ય’ મથાળા નીચે રસપ્રદ ટૂંકી નોંધ છે. સ્વભાવ તથા ટેવોનાં વિવરણ ઉપરાંત રમતોની માહિતી નવમા પ્રકરણના ધ્યાનપાત્ર મુદ્દા છે. આખરી પ્રકરણ ‘કાળીપરજનું ભવિષ્ય’ છે.

પુસ્તકના પ્રસ્તુત પુન:મુદ્રણનું સંપાદન ઇતિહાસના અધ્યાપકો અરુણ વાઘેલા અને સી.સી. ચૌધરીએ કર્યું છે. સંપાદકો પાસેથી પુસ્તકના અંતે સૂચિની અપેક્ષા રહે છે.

પ્રસ્તાવનામાં અરુણ વાઘેલા પુસ્તકના સવિસ્તાર પરિચયને અંતે ‘આજે પણ આ ગ્રંથનો કોઈ વિકલ્પ નથી’ એમ જણાવીને તેનું ‘દક્ષિણ ગુજરાતના આદિવાસીઓનો જ્ઞાનકોશ’ તરીકે ગૌરવ કરે છે.

પ્રકાશકીયના આરંભે સંસ્થાના વડાની એક મોટી તસવીર અને અને છેલ્લા આવરણ પર બે સંપાદકોના નાના ફોટા સિવાય અન્ય કોઈ દૃશ્ય સામગ્રી પુસ્તકમાં નથી.

‌‌‌————–

નવસારી પ્રાન્તની  કાળીપરજ, લેખક : પ્રેમાનંદ ધોળીદાસ પટેલ, સંપાદકો : અરુણ વાઘેલા, સી.સી. ચૌધરી • પ્રકાશક : ગુજરાત ખેતવિકાસ પરિષદ, ગાંધી આશ્રમ નજીક, અમદાવાદ.  • ફોન/ઇ-મેઇલ : જણાવેલો નથી • વિતરક : શ્રીજી હાઉસ, એમ.જે. લાઇબ્રેરી પાસે, અમદાવાદ • ફોન/ઇ-મેઇલ : જણાવેલો નથી • પાનાં : 400.  • રૂ.325/-

07 નવેમ્બર 2023

[‘દિવ્ય ભાસ્કર’ માં 5 નવેમ્બરે આવેલા મારા લેખમાંથી એક પુસ્તક વિશેનો હિસ્સો]

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

પુસ્તક પરિચય

A Plain Blunt Man : The Essential Sardar Patel એ ઉર્વીશ કોઠારીનું મહત્ત્વનું સંપાદન છે, અને સંશોધક-સંપાદક તરીકેની તેમની નોંધપાત્ર સિદ્ધિ છે. દિલ્હીના સુપ્રતિષ્ઠિત Aleph Book Company-એ ઑગસ્ટમાં પ્રસિદ્ધ કરેલાં આ પુસ્તકમાં સરદાર પટેલનાં ચૂંટેલાં પત્રો, ભાષણો અને લેખો છે, જેની સંખ્યા 190 છે.

પુસ્તકના નામમાં આવતા a plain blunt manનો અર્થ સીધોસાદો આખાબોલો માણસ એમ થાય છે. જાહેર જીવનમાં આ વિશેષણો જાણે સરદાર માટે જ છે (અને એમના સિવાય કોના માટે હોઈ શકે?!). essential એટલે આવશ્યક / ખૂબ જરૂરી એ શબ્દ પણ યથાર્થ છે.

પુસ્તકનાં પાનાંમાંથી સહેજ વિગતે પસાર થયા બાદ ધ્યાનમાં આવે છે કે ઉર્વીશભાઈએ અહીં આપી છે એટલી સામગ્રી સ્વતંત્ર ભારતના અત્યંત મહત્ત્વના શિલ્પી સરદારને અત્યારના કપરા કાળમાં સમજવા-મૂલવવા-અનુસરવા માટે વાંચવી ખૂબ જરૂરી છે. સરદાર વિશે આપણા મનમાં જે મુદ્દા હોય તે અંગે તેમના જ શબ્દોમાં જાણકારી મળે છે. 

પુસ્તકના આઠ Sections વિભાગ છે : 

1. ‘I am just a soldier’ : The Formative Years – ‘હું માત્ર એક સૈનિક છું’ : ઘડતરનાં વર્ષો 
2. The Party Strategist – પક્ષના વ્યૂહરચનાકાર
3. Social Issues – સામાજિક સમસ્યાઓ 
4. The Administrator – વહીવટકર્તા 
5. Communal Issues – કોમવાદની સમસ્યા 
6. Princely States and Integration – રજવાડાં અને વિલીનીકરણ 
7. Nehru and Other Colleagues – નહેરુ અને સાથીઓ 
8. A Plain Blunt Man – સાદોસીધો આખાબોલો માણસ.

આ અનુક્રમ બાદ ચાર પાનાંમાં સરદારની જીવન – તવારીખ મળે છે. સવા ત્રણસો પાનાંના પુસ્તકનું નિર્માણ બાહ્ય રીતે નોંધપાત્ર છે. 

સંપાદક પ્રસ્તાવનામાં એ મતલબનું જણાવે છે કે તેમણે સરદાર વિશેની પૂર્વગ્રહ અને ખામીયુક્ત રજૂઆત ચાલુ રહે તેવી સામગ્રી પુસ્તકમાં સ્થાન ન પામે તેની શક્ય એટલી તકેદારી રાખી છે.

સંપાદક એ પણ કહે છે કે તેમણે સરદારના ખ્યાલો અને વિચારોનું એવી ઝીણવટભરી દૃષ્ટિપૂર્વકનું ચયન (nuanced selection) આપવાની કોશિશ કરી છે જેમાંથી વધુ અભ્યાસની દિશા મળી શકે.

ઉર્વીશભાઈની અઢી પાનાંની આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ પ્રસ્તાવના સરદાર પટેલ પર તેમણે વર્ષોથી કરેલા અભ્યાસની ફલશ્રુતિ છે. તેમાં કેટલાંક નિરીક્ષણો છે : સ્વરાજ્ય ત્રિપુટીમાં સરદાર પર ઘણો ઓછો અભ્યાસ થયો છે; એમના વિશે છેડાના અભિપ્રાયો પ્રવર્તે છે – ગાંધીને લીધે સ્વીકૃતિ પામેલા જમણેરી નેતા અને દેશનું એકીકરણ સાધનારા લોખંડી પુરુષ; રાજકીય મંતવ્યોમાં તેઓ right of centre અર્થાત્‌ મૂડીવાદનો વિરોધ નહીં કરનારા અને સમાજવાદ-સામ્યવાદ માટે અભાવ ધરાવનારા હતા.

સંપાદક કહે છે કે એ પાકા(staunch) હિંદુ હતા પણ કૉન્ગ્રેસના સમાવેશક સિદ્ધાન્તમાં માનતા હતા, અને અત્યારે જેને હિન્દુત્વ ગણવામાં આવે છે તેને કદાપિ આધીન થયા ન હતા.

ધાર્યું કરવાનો સ્વભાવ, ડંખીલી જીભ અને મક્કમ મનોબળ એ જ્ઞાતિની લાક્ષણિકતા ભલે તેમનામાં ઊતરી હોય, પણ તેમણે જ્ઞાતિગત ઓળખને છોડી દીધી હતી. બૅરિસ્ટર અવતારને ઢાંકી દઈને તેઓ ખુદને ખેડૂત તરીકે ઓળખાવતા અને દિલથી એવા રહ્યા પણ ખરા.

સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ, લાંબાં ભાષણો અને રાજકીય પંડિતાઈમાં તેમને રસ ન હતો. કોઈ મૌલિક વિચાર, વિચારધારા કે રાજકીય ચળવળનું સર્જન કર્યું હોવાનો કે મહાત્મા હોવાનો તેમનો દાવો ન હતો. 

પ્રસ્તાવના બાદ સરદાર પર ઉર્વીશે લખેલો ચાળીસ પાનાંનો મજબૂત ચરિત્રલેખ વાંચવા મળે છે. સરદાર પટેલના જીવનના આ આલેખને સાથે રાખીને તેમના લખાણો-ભાષણો વાંચવા એ રસપ્રદ વ્યાયામ છે.

ચરિત્રલેખના પાછલા દસેક પાનાંમાં લેખકે ઊંડી નિસબત ધરાવતા administrator તરીકે હિંદુ-મુસ્લિમ સમસ્યા તરફના સરદારના વલણ, હિન્દુ રાષ્ટ્રની વિભાવનાનો સરદારે કરેલો સાફ ઇન્કાર અને જૂનાગઢ-હૈદરાબાદ ભારતમાં સમાવવાના પ્રશ્નમાં સરદારની કુનેહનું સંતોષકારક નિરુપણ કર્યું છે.

તદુપરાંત અહીં નહેરુ સાથેના સરદારના સંબંધો, કેટલાક કૉન્ગ્રેસ સભ્યોના સનદી સેવાઓ સામેના વાંધા, રાજેન્દ્રપ્રસાદની રાષ્ટ્રપતિ તરીકે વરણી, સમાજવાદીઓ માટેનો તેમનો અણગમો અનામત નીતિની તરફેણ જેવા મુદ્દાઓની પણ વાત છે. જીવનક્રમ અને ચરિત્રલેખ ભેગા રાખીને અંગ્રેજી તેમ જ ગુજરાતીમાં અલગ મોનોગ્રાફ તરીકે વાચકો સામે મૂકવા જેવા છે.

ઉર્વીશભાઈની અંગ્રેજી ભાષા પણ ભારતીય એકેડેમિક લખાણોમાં વાંચવા મળતી સઘન અને યથાયોગ્ય શબ્દપ્રયોગોવાળી ભાષા છે. આ ગુણવત્તાવાળું અંગેજી સહજસાધ્ય નથી. ચરિત્રલેખનો છેલ્લો ફકરો છે : 

Vallabhbhai Patel was an inseparable part of Gandhi-Nehru-Sardar swaraj-troika that in many significant ways shaped the history of Indian independence and nation building. His achievements and limitations cannot be studied selectively or by detaching them from the time in which he lived and worked. It is true of any great leader, but even more so for Patel whose characteristics tempt people including historians, to draw oversimplified conclusions in an age marked by complete polarization.

પુસ્તકમાં પસંદ કરેલાં સરદારનાં ભાષણો-લખાણો માટે ચાળીસ જેટલાં પુસ્તકોનો આધાર લેવામાં આવ્યો છે, જે ચાર ગ્રંથશ્રેણીઓને આવરી લે છે, જેમાંથી ઝીણવટથી પસાર થવું પણ દુષ્કર છે.

સંચયનાં ભાષણોમાં હાકલો appeal અને લખાણોમાં મુખ્યત્વે પત્રો ઉપરાંત ‘નવજીવન’ સામયિકના લેખો, અખબારી નિવેદનો તેમ જ બે રસપ્રદ ટેલિગ્રામનો પણ સમાવેશ થાય છે.

ઉર્વીશભાઈના ચયનમાં મળતી સામગ્રીમાંથી કેટલીક મૂળ ગુજરાતીમાં જ છે, જેનું તેમણે પોતે અંગ્રેજી કર્યું છે. કેટલીક સામગ્રી મૂળ અંગ્રેજીમાં હતી. એક હિસ્સો ગુજરાતીમાંથી અંગ્રેજીમાં ગયેલાં લખાણોનો હતો. પણ તેમાં અનુવાદની ચોકસાઈ અને વિશ્વસનીયતાની કચાશ ધ્યાનમાં આવી.

અનુવાદ/રજૂઆતને કારણે સરદાર વિશે ગેરસમજ ઊભી થાય તેવાં સ્થાનો પણ હતાં. એટલે ઉર્વીશભાઈએ સ્રોતભાષા અને લક્ષ્યભાષાને સરખાવીને અંગ્રેજી પાઠ પણ revise કરીને, ક્યારેક નવેસરથી અનુવાદ કરીને શક્ય એટલો વિશ્વસનીય બનાવ્યો છે.

આ કામ વિષયના અભ્યાસ અને સમજ ઉપરાંત થકવી દેનારી મહેનત માગી લેનારું હોય છે. આ પ્રક્રિયાનો અંદાજ જો ઉર્વીશભાઈ તેના પર દીર્ઘ લેખ કરે તો આવી શકે.

સરદાર અંગ્રેજી ભાષામાં માહેર હતા. તેનો નિર્દેશ પુસ્તકના પહેલા વિભાગમાં તેમણે લખેલાં સંભારણાંથી મળે છે, જે મૂળ અંગ્રેજીમાં જ છે. વચેટ સંતાન તરીકે પોતાના તરીકે ઉછેર, બાળપણનાં તોફાનો અને ખુશીઓ વિશે કંઈક ખુલીને વાત કરતાં સરદાર અહીં મળે છે. સરદારના હળવા, નિખાલસ લાગણીશીલ સ્વભાવની ઝલક છેલ્લા વિભાગના લખાણોમાં પણ મળે છે.

પહેલાં ભાગના ભાષણોમાં પ્રેરણાદાયી લોકસંગઠનકાર અને 1922માં પણ ગાંધીજીમાં ઊંડી શ્રદ્ધા ધરાવનારા અનુયાયી સરદાર જોવા મળે છે. કેટલાક પત્રોમાં વ્યક્ત થતી આ શ્રદ્ધાની સહુથી વધુ છતાં સંયત તીવ્રતા ગાંધીહત્યા પછી દેશને કરેલાં સંબોધનમાં મળે છે.

બીજા વિભાગ Party Strategistમાં કૉન્ગ્રેસ વર્કિંગ કમિટીની શિસ્તભંગના સંદર્ભમાં નીતિ, કૉન્ગ્રેસ નામ અંગે માલવીયા સાથે મતભેદ, પ્રાંતીય સ્વરાજ્ય ચૂંટણી લડવા માટેનો જુસ્સો જેવી બાબતો વાંચવા મળે છે. ચુસ્ત અને લક્ષ્યવેધી અંગ્રેજી અહીં મળે છે, જે અન્ય વિભાગોમાં વધુ સફાઈદાર થતું જાય છે.

ત્રીજો વિભાગ Social Issues હૃદયસ્પર્શી છે. બાળલગ્ન, બાળવૈવિધ્ય, દીકરીઓ સાથે કઠોરતા અને સ્ત્રીઓ સાથે ખેડૂત પુરુષોના અપમાનજનક વર્તનથી સરદારને થતી વેદના તેમના ભાષણોમાં વ્યક્ત થાય છે. વળી ખેડૂતોને તે પ્રમાદ ત્યજીને જીવનધોરણ સુધારવાની પણ દિલથી હાકલ કરે છે.

‘મુસ્લિમોને પૂરેપૂરી મદદ એ હિંદુઓની ફરજ છે’, એવા 31 મે 1921માં વ્યક્ત થયેલા આદર્શવાદની પરાકાષ્ટા 10 જૂન 1947ના દિવસે બ્રિજ મોહનને લખેલા પત્રમાં છે : ‘I do not think it will be possible to consider Hindustan as a Hindu state.’

કરાચીના પાટીદારોએ સરદારનું 28 ઑગસ્ટ 1938ના રોજ સન્માન કર્યું. તેના પ્રતિભાવમાં તેમણે કહ્યું : 

‘You know that l have crossed the borders of caste and creed. So you cannot honour me as as a person belonging to a particular cast. You should come out of the shackles of caste and creed to break the shackles of slavery.’ 

સરદારની મહાનતાના જુદાં જુદાં પાસાં બતાવતાં આવાં ઉચ્ચરણો પુસ્તકના દરેક વિભાગમાં મળે છે. તે પુસ્તકના નામમાં મૂકાયેલા ‘the essential’ વિશેષણને સાર્થક કરે છે.

A plain, blunt man અંગ્રેજી શબ્દપ્રયોગ શેક્સપિયરનો છે. તેના Julius Caesar નાટકમાં રોમન શાસક સીઝરની, તેનો દોસ્ત બ્રૂટસ, જાહેરમાં હત્યા કરે છે. પછી ભાષણમાં રોમન લોકોને એમ સમજાવે છે કે તેણે સીઝરને સર્વસત્તાધીશ બનતો અટકાવીને લોકોની આઝાદી ટકાવી રાખવા માટે આમ કર્યું.

ત્યાર બાદ પછી સીઝરના બીજા ખાસ મિત્ર માર્ક એન્ટની પોતાના વિશ્વવિખ્યાત ભાષણથી સીઝરની હત્યા વિશેનો લોકમત બદલી નાખે છે. તે વક્તવ્યમાં એન્ટની ખુદને a plain, blunt man તરીકે ઓળખાવે છે.

અલ્લાહબાદ યુનિવર્સિટીએ સરદારને 27 નવેમ્બર 1948ના રોજ Doctor of Lawની માનદ્દ પદવી પ્રદાન કરી. તેના પ્રતિભાવ પ્રવચનમાં સરદારે ખુદને a plain, blunt man તરીકે ઓળખાવે છે.

પુસ્તકની સોનાની થાળીમાં લોઢાની મેખ છે તે ખૂબ મર્યાદિત searchability છે. પુસ્તકમાં સરળતાથી જડે એમ હોય તે માત્ર સામગ્રીની આઠ વિભાગોમાં વહેંચણી છે. પણ એ દરેકમાંથી કે આખા પુસ્તકમાંથી કંઈ પણ શોધવામાં બહુ મુશ્કેલી પડે છે.

તેનું સીધું કારણ પેટાશીર્ષક, અનુક્રમ અને ઉલ્લેખ-સૂચિનો અભાવ છે. પુસ્તકોની ઉપયોગને તેનાથી અસર થવાની સંભાવના છે. Aleph જેવા પ્રકાશક પાસે methodology રજૂઆત-પદ્ધતિ અને professionalism વ્યવસાય કુશળતાના અભાવની નવાઈ લાગે.

અલબત્ત, આપણે ત્યાંના એક અભ્યાસીએ નિષ્ઠાપૂર્ણ સંશોધનથી તૈયાર કરેલું પુસ્તક દેશ-વિદેશના ઉચ્ચ વિદ્યાકીય વર્તુળો સુધી પહોંચે એ આનંદદાયક બાબત છે. તેમાં સ્થાન પામવું એ માત્ર ઉપલક સામાજિક કે વ્યવહારુ રીતે નહીં પણ વિદ્યાકીય માપદંડોની દૃષ્ટિએ ગૌરવપ્રદ હોય છે.

દેશના દરેક પ્રદેશના લોકોએ કરેલાં વિદ્યાકીય કામોના અંગ્રેજી પ્રકાશનોનો એક વ્યાપક અને મોભાદાર પ્રવાહ છે. તેમાંથી ઓછાં કામ એવાં હોય છે કે જે લાભ કે સિદ્ધિનિરપેક્ષ માનસથી કેવળ વ્યાસંગ તરીકે થયા હોય. ગુજરાતમાં વસતાં સ્વરોજગાર self-employed, સ્વતંત્ર સંશોધક independent researcher તરીકે ઉર્વીશભાઈનું આ કામ વ્યાસંગ તરીકે થયું છે, એવી આ લખનારની છાપ છે.

ઊંચા દરજ્જાના અંગ્રેજી એકેડેમિક પુસ્તકો કરનારા અભ્યાસીઓ મોટે ભાગે મોટા શહેરોમાં ઉત્તમ અંગ્રેજી શિક્ષણ / સંશોધન સંસ્થાઓમાં ભણેલા / તાલીમ પામેલા, સંસાધન અને સંપર્ક સંપન્ન હોય છે. આ અંગ્રેજી પુસ્તક આપનારા આપણા ગુજરાતી plain blunt man તો અમદાવાદીય નથી. એ મેમદાવાદી છે – ટ્વીટર પર જોખમકારક વ્યંગ કરનારા મેમદાવાદી. 

(Pic : પાર્થ ત્રિવેદી)

[1330 શબ્દો]

04 નવેમ્બર 2023

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર