ભગતસિંહ પર અભ્યાસ માટેનું એક આધારભૂત પુસ્તક

ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુની શહાદતને યાદ કરવાનું પ્રમાણ દેશભરમાં વધતું જાય તે આવકાર્ય ગણાય. સોશ્યલ મીડિયા સહિતનાં માધ્યમોમાં અને વિવિધ જાહેર કાર્યક્રમોમાં આ હુતાત્માઓને અંજલિ અપાય છે. પણ એમાંથી કેટલાંકમાં ક્યારેક તો એવું લાગવા માંડે કે ભગતસિંહ એક હાથમાં ભગવો, નીલો, લીલો કે તિરંગો ઝંડો અને બીજા હાથમાં પિસ્તોલ લઈને ‘વંદે માતરમ્‌’ કે ‘ભારત માતા કી જય’ નારા બોલાવતા શેરીઓમાં કે સરહદ પર દેકારો મચાવતા દેશભક્ત હતા. કાર્લ માર્ક્સના ઊંડા અભ્યાસી ભગતસિંહને કટ્ટર સામ્યવાદી, પ્રખર  હિન્દુત્વવાદી કે લડાયક અતિરાષ્ટ્રવાદી તરીકે ચીતરવાના પ્રયાસો થતા રહે છે. ગાંધી એટલે સફાઈ અને ખાદી એમ ગોઠવી દેવામાં અત્યારની સરકાર ભલે ઠીક સફળ રહી; પણ ડૉ. આંબેડકરની જેમ વીર ભગતસિંહને ય  સંકુચિત રીતે ખતવવા સહેલા નથી. તેનું એક કારણ એ છે કે આ બંનેએ પોતાના વિચારો મક્કમ અને સાફ રીતે લખી રાખ્યા છે. તેમનાં લખાણોને દેશભરનાં સંગઠનો અને પ્રકાશકો પત્રિકાઓથી લઈને ગ્રંથમાળા સુધીના વિવિધ સ્વરૂપોમાં બહાર પાડીને તેમનો વ્યાપારીક કે વૈચારિક હેતુ સાધતા રહે છે.

આવા સંજોગોમાં ‘ભગતસિંહ કે સમ્પૂર્ણ દસ્તાવેજ’ નામનું હિન્દી  પુસ્તક બહુ મહત્ત્વનું બને છે. તેમાં એવા ભગતસિંહ છે કે જે દેશભક્ત હોવા ઉપરાંત પ્રગતિશીલ વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ધરાવતા મજદૂરપરસ્ત માનવતાવાદી કર્મશીલ ચિંતક હોય. પુસ્તકમાંથી પસાર થતા એ પણ અચૂક ધ્યાનમાં આવે છે કે માંડ ચોવીસ વર્ષના જીવનમાં ભગતસિંહ દેશ અને દુનિયાના વિચારસાહિત્યનું અસાધારણ વાચન અને મૌલિક ચિંતન ધરાવતા હતા. ‘સમ્પૂર્ણ દસ્તાવેજ’ના સંપાદક ચમનલાલ દિલ્હીની જવાહરલાલ નેહરુ યુનિવર્સિટીના હિન્દીના પૂર્વ અધ્યાપક છે. સિત્તેર વર્ષના ચમન લાલ ભગતસિંહ, તેમના સમય, સાથીઓ અને આંદોલનનો સતત અભ્યાસ કરતા રહ્યા છે. ભગતસિંહ પરનો તેમનો બ્લૉગમાં પણ વાચનીય છે.

‘ભગતસિંહ: સમ્પૂર્ણ દસ્તાવેજ’ પુસ્તકની રચના ગોઠવણ વિચારપૂર્વકની છે. તેનાં ૪૮૦ પાનાંમાં  ક્રાન્તિવીરનાં લખાણોને ‘વિષયાનુસાર કાળક્રમ’ મુજબ મૂકવામાં આવ્યાં છે. તેમાં આઠ વિભાગ, બે પરિશિષ્ટ અને બે પૂરવણીઓ છે. ‘ચેતના કે બીજોં સે વિચારોં કા પ્રસ્ફુટન’ નામના પહેલા વિભાગનો આરંભ આગિયાર વર્ષના ભગતે દાદા અર્જુનસિંહને ઊર્દૂમાં અને શહીદ થયેલા કાકા સ્વર્ણસિંહની પત્નીને પંજાબીમાં લખેલા પત્રોથી થાય છે. તે પછી, માત્ર સત્તર વર્ષનાં ભગતસિંહે ‘હિન્દી સંદેશ’ નામના સામયિકમાં લખેલો ‘પંજાબી કી ભાષા ઔર લિપિ કી સમસ્યા’ લેખ છે. તેમાં લેખક પંજાબવાસીઓને ‘માધુર્ય, સૌંદર્ય ઔર ભવુકતા’ ધરાવતી પોતાની ભાષા જાળવવાની હાકલ કરે છે. ભાષા અને ધર્મ, ભાષા અને લિપિ જેવા મુદ્દા પણ તે સ્પર્શે છે. વળી તે નાનક ગુરુ, સ્વામી રામતીર્થ તો ખરા પણ રવીન્દ્રનાથને પણ ટાંકે છે ! આ જ ઉંમરે લખાયેલો ‘વિશ્વપ્રેમ’ લેખ યુનિવર્સલ બ્રદરહૂડ અને કૉસ્મોપોલિટનિઝમની વાત કરે છે. તેમાં લોકમાન્ય ટિળક અને સ્વાતંત્ર્યવીર સાવરકરના ઉલ્લેખો છે. ‘યુવવસ્થા માનવજીવન કા વસંતકાલ હૈ’ એમ શરૂ થતો ‘યુવક’ લેખ યુવા વર્ગને જાગૃતિ માટેની હાકલ કરે છે. ભગતસિંહના  લેખો ‘બલવન્તસિંહ’ અને ‘વિદ્રોહી’ એવાં છદ્મનામે મુખ્યત્વે ‘કિરતી’ સામયિકમાં પ્રસિદ્ધ થયા છે.

‘ભારતીય ક્રાન્તિકારી આંદોલન કા પરિચય’ નામના બીજા વિભાગનો પહેલો લેખ પંજબના બબ્બર ખાલસા આંદોલન પર અને બીજો કાકોરી ષડયંત્રના દેશવીરો વિશેનો છે. ભગતસિંહ પહેલી વાર જેલમાં ગયા તે આ લેખોને કારણે. કાકોરી વિશેના લેખમાં શચીન્દ્રનાથ સન્યાલ નામના ક્રાન્તિકારીએ લખેલા ‘બંદી જીવન’ નામના બંગાળી પુસ્તકના પંજાબી અને ગુજરાતીમાં થયેલા અનુવાદનો ઉલ્લેખ છે. કૂકા નામના શીખોના એક પેટા સંપ્રદાયના વિદ્રોહ વિશે ભગતસિંહે બે લાંબા લેખો કર્યા છે. ‘કિરતી’માં ‘આઝાદી કી શહાદતેં’ લેખમાળા હેઠળ અને ‘ચાન્દ’ નામની પત્રિકાના ‘ફાંસી અંક’માં ભગતસિંહે જે શહીદો વિશે લખ્યું છે તેમાં મદનલાલ ઢીંગરા, સૂફી અમ્બાપ્રસાદ, બલવન્તસિંહ, ડૉ. મથૂરાસિંહ અને ‘ગુરુ, સાથી વ ભાઈ’ કર્તારસિંહ સરાભાનો સમાવેશ થાય છે. છેલ્લો દીર્ઘ લેખ છે ‘સ્વાધીનતા કે આંદોલનમેં પંજાબ કા પહલા ઊભાર’. પ્રદેશ-દેશ ઉપરાંત આંતરરષ્ટ્રીય ક્રન્તિકારી ચિંતનનો ભગતસિંહનો વિશાળ વ્યાપ ત્રીજા વિભાગમાં જોવા મળે છે. અહીં ‘અરાજકતાવાદ’ પરના ત્રણ લાંબા લેખો છે, જેમાં રશિયા ઉપરાંત યુરોપ અને અમેરિકાની ગતિવિધિઓની પણ અનેક સંદર્ભો સાથેની છણાવટ છે.  ‘સામાજિક ઔર રાજનીતિક વિષયો પર ચિંતન’ નામના ચોથા વિભાગના તમામ લેખો અત્યંત પ્રસ્તુત છે. ‘ધર્મ ઔર હમારા સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ’માં ઑર્ગનાઇઝ્ડ રિલિજિયનની અને ટૉલ્સ્ટૉયની ધર્મચર્ચા વણાયેલી છે. ‘સાંપ્રદાયિક દંગે ઔરા ઉનકા ઇલાજ’માં ખેડૂતો, મજૂરો અને નેતાઓ સાથે  ભગતસિંહ પત્રકારોને પણ વાતમાં સમાવે છે. ‘અછૂત સમસ્યા’ મૌલિક કરતાં હૃદયસ્પર્શી વધુ છે. ‘સત્યાગ્રહ ઔર હડતલેં’માં બારડોલી, કાનપુર, મેરઠમાં થયેલી ચળવળોની વાત છે. ‘વિદ્યાર્થી ઔર રાજનીતિ’ અત્યારની આપણી નબળી માન્યતાથી વિપરિત લેખ છે – તે વિદ્યાર્થીઓએ રાજકારણમાં શા માટે જોડાવું જોઈએ તે સમજાવે છે !

‘ધમાકોં કી ગુંજ’ વિભાગમાં ભગતસિંહ અને સાથીદારોના સંગઠન હિન્દુસ્તાન સમાજવાદી પ્રજાતાંત્રિક સેના(હિસપ્રસ)એ બહાર પાડેલી ત્રણ પત્રિકા છે. લાલા લજપતરાયનાં મોતનું કારણ બનનાર અંગ્રેજ પોલીસ જે.પી. સૉન્ડર્સની હત્યાની જવાબદારી સ્વીકારીને કારણો આપતી આ પત્રિકા લાહોરમાં બધે ચોંટાડવામાં આવી હતી. ‘બહરોં કો સુનાને કે લિએ બહુત ઊંચી આવાજ કી આવશ્યકતા હોતી હૈ’ કહીને શરૂ થતી મૂળ અંગ્રેજીમાં લખાયેલી પત્રિકા વાંચવા મળે છે, જે આઠમી એપ્રિલ 1929ના રોજ એસેમ્બ્લીમાં બૉમ્બ સાથે ફેંકવામાં આવી હતી. ‘વ્યક્તિઓં કી હત્યા કરના તો સરલ હૈ, કિન્તુ વિચારોં કી હત્યા નહીં કી જા સકતી’ અને ‘હમ મનુષ્ય કે જીવન કો પવિત્ર સમઝતે હૈ …’ એ જાણીતા ઉચ્ચરણો અહીં વાંચવા મળે છે. ‘જેલ મેં અધ્યયન ચિંતન ઔર પ્રતિરોધ’ વિભાગમાં અનેક લખાણો છે : બૉમ્બકાંડને પગલે અદાલતોમાં આપેલાં તેજસ્વી નિવેદનો, અંગ્રેજ સરકારની જેલોમાં કેદીઓની દુર્દશા સામે ભૂખહડતાળ અંગે અનેક સ્તરે કરેલી જિંદાદીલ રજૂઆતો, સામ્યવાદી પક્ષના ‘થર્ડ ઇન્ટરનૅશનલ’ સંમેલન માટે લેનિનને અંજલિ સાથે કરેલો તાર, ઇન્કિલાબ જિન્દાબાદ’ ઘોષણાની સમજ આપતો પત્ર, ફાંસીને બદલે ગોળીથી મૃત્યુ માગતો પત્ર, બાવીસ માર્ચ 1931ના દિવસે સાથીઓને લખેલો અંતિમ પત્ર. ‘કુછ ચિઠ્ઠીયાં જજબાત ભરી’માં મિત્રો, સાથીઓ અને નાના ભાઈઓને લખેલા કુલ આઠ લાગણીશીલ પત્રો છે.

ભગતસિંહે લાહોરની હાઇકોર્ટમાં આપેલા નિવેદનમાં એક બહુ અર્થપૂર્ણ વાક્ય છે : ‘.. ઇન્કલાબ કી તલવાર વિચારોં કી સાન પર તેજ હોતી હૈ.’ આ શબ્દોને લઈને કરવામાં આવેલા આઠમા વિભાગમાં અત્યંત મહત્ત્વનાં લખાણો છે :‘બમ કા દર્શન’, ‘ભારતીય ક્રાન્તિ કા આદર્શ’, ‘મૈં નાસ્તિક ક્યોં હૂં’, લાલા રામસરણ દાસના પુસ્તક ‘ડ્રીમલૅન્ડ’ની પ્રસ્તાવના અને ‘ક્રાન્તિકારી કાર્યક્રમ કા મસૌદા’. પરિશિષ્ટ તરીકે હિસપ્રસ અને નૌજવાન ભારત સભાનાં ઘોષણાપત્રો મળે છે. ચમન લાલના પુસ્તકને અંતે બે વિશિષ્ટ લખાણો મળે છે. તેમાં એક છે આયર્લૅન્ડના ક્રાન્તિકારી ડૉન બ્રિનની આત્મકથા ‘માય ફાઇટ ફૉર આયરિશ ફ્રીડમ’નો ભગતસિંહે કરેલો અનુવાદ. બીજું પુસ્તક તે ‘એક શહીદ કી જેલ નોટબુક’. તે એક તેજસ્વી ક્રાન્તિકારીની કર્મશીલતાના વૈચારિક પાયા સમાં પ્રકાંડ વાચનનો આલેખ આપે છે.

22 માર્ચ 2018

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 23 માર્ચ 2018 

બાવીસ માર્ચ ૧૯૭૭ના દિવસે દમનકારી કટોકટીનો અંત આવ્યો હતો

બાવીસ માર્ચ આઝાદ ભારતના ઇતિહાસમાં યાદગાર દિવસ છે. એટલા માટે કે આપણા લોકશાહી દેશ પર સરમુખત્યારશાહી રીતે લાદવામાં આવેલી કટોકટીનો ૧૯૭૭ના આ દિવસે અંત આવ્યો હતો.

વડાં પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ ૨૫ જૂન ૧૯૭૫ના રોજ કટોકટી લાદી. બંધારણની કલમ ૩૫૨ અન્વયે લેવામાં આવેલાં આ પગલાં મુજબ નાગરિકના મૂળભૂત અધિકારો અને વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય મોકૂફ બની ગયાં. વડાં પ્રધાને દેશની એકતા માટે જોખમકારક કોમી ઉશ્કેરણી અને વડાં પ્રધાનનાં પદ સામે ઘાતક રાજકીય પ્રયાસો ચાલી રહ્યાં હોવાને બહાને કટોકટી જાહેર કરી. અલબત્ત હકીકતો અલગ હતી. શ્રીમતી ગાંધી માર્ચ ૧૯૭૧માં રાયબરેલીથી જે ચૂંટણી લડ્યાં હતાં, તેને જૂન ૧૯૭૫માં અલ્લાહબાદની  અદાલતે ચૂંટણીના કામમાં  સરકારી કર્મચારીની મદદ લેવા સબબ રદ કરાવી હતી. તદુપરાંત જયપ્રકાશ નારાયણનું સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ આંદોલન જોર પકડી રહ્યું હતું, જેમાંથી બિનકૉન્ગ્રેસી પક્ષોને બળ મળી રહ્યું હતું. વળી, ગુજરાતમાં બિનકૉન્ગ્રેસી જનતા મોરચાની સરકાર રચાઈ હતી. આ પરિબળો વડાં પ્રધાનના વ્યક્તિગત સત્તાવાદ અને મનસ્વી શાસનમાં અવરોધરૂપ હતાં.

કટોકટીને કારણે લોકશાહી પર જોખમ આવ્યું એટલે નાગરિક સ્વાતંત્ર્યના પ્રહરીઓએ આખા દેશમાં તેનો વિરોધ કર્યો. તેમાં ગુજરાત મોખરે હતું. લોકસભાના ચૂંટાયેલા સભ્ય પુરુષોત્તમ માવળંકર (૧૯૨૮-૨૦૦૨) અને રાજ્યસભાના નિયુક્ત સભ્ય ઉમાશંકર જોશી(૧૯૧૧-૮૮)એ પોતપોતાનાં ગૃહમાં કટોકટી વિરુદ્ધ પ્રખર વક્તવ્યો આપ્યાં. માવળંકર સાહેબે કટોકટી સામે સંસદમાં કરેલાં અંગ્રેજી ભાષણોનું ગુજરાતી પુસ્તક ‘ભગવાન માફ નહીં કરે’ (૧૯૭૯) નામે પ્રસિદ્ધ થયું છે. તદુપરાંત જાહેર જીવનનાં અનેક અગ્રણીઓ, બૌદ્ધિકો તેમ જ નિસબત ધરાવતાં નાગરિકોએ વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રીતે અવાજ ઊઠાવ્યો હતો.

ગુજરાતનાં વિચારપત્રો કહેતાં ગંભીર ચોપાનિયાં અથવા લિટલ મૅગેઝિનોનો અવાજ બુલંદ  હતો. સામયિકો માટે ગાળિયો પ્રિસેન્સરશીપનો હતો. પ્રિસેન્સરશીપ એટલે સરકારી નિયામકની મંજૂરી વિના લખાણ છાપી ન શકાય એવો કાયદો. ‘વાંધાજનક’ લખાણ પ્રગટ ન કરી શકાય,  અને ‘વાંધાજનક’ શું તે સરકાર પોતે નક્કી કરે. પ્રેસ કાઉન્સિલ રદ કરી નાખવામાં આવી હતી. સંસદ અને વિધાનસભામાં શું બોલાય છે તે પ્રગટ કરવાની આઝાદી પર પાબંદી આવી. વર્તમાનપત્રોનાં મોંએ ડૂચા લાગી ગયા. ઉમાશંકરે તેમના ‘સંસ્કૃિત’ માસિક(૧૯૪૭-૧૯૮૪)ના જૂન ૧૯૭૫ના અંકનું પહેલું પાનું કટોકટીના મથાળા સાથે કોરું રાખ્યું હતું અને બીજા પાને એક કાવ્ય મૂકીને પ્રકાશન બંધ કરવાની જાહેરાત કરી. ત્યાર પછી બાવીસમી જુલાઈ ૧૯૭૫માં આ લોકધર્મી સારસ્વતે રાજયસભાના કટોકટીસત્રમાં તેજસ્વી પ્રવચન કર્યું. તેમણે કહ્યું: ‘ભારતમાં ક્યારે ય પ્રિ-સેન્સરશીપ ઠોકી બેસાડવામાં નથી આવી, અંગ્રેજોના જમાનામાં પણ નહીં. પણ આપણે સત્યથી બીએ છીએ. દેશ આખાને આવરી લેતો ભય આતંકનો આ કાળમુખો પડછાયો આવે છે ક્યાંથી ? …’  ચોથી ફેબ્રુઆરી ૧૯૭૬ના દિવસે રાજ્યસભામાંના છેલ્લા પ્રવચનમાં તેમણે ‘કટોકટી અંગેના સામૂહિક આનંદગાન’ની ટીકા કરી. વળી સેન્સરશીપની જાળ વિસ્તારતા અને સર્જકતા સાથે સંકળાયેલા તમામને તેમાં આવરી લેતા ખરડાનો પણ તેમણે દાખલા દલીલો સાથે વિરોધ કર્યો.

ઉમાશંકર પાક્ષિક વિચારપત્ર ‘નિરીક્ષક’ના તંત્રીમંડળમાં તેના પ્રારંભથી જ હતા. મનહર મોદીના તંત્રીપદે ચાલતાં ‘નિરીક્ષકે’ પણ સેન્સર પાસે જવાનો ઇન્કાર કર્યો. પરિણામે ‘નિરીક્ષક’ બંધ કરવું પડ્યું. એની પાસે પોતાનું પ્રેસ ન હતું. થોડા સમય  પછી ‘ડાયનૅમિક પ્રેસે’ તેને  છાપવાની હિંમત દાખવી. સરકારી નોટિસો આવતી ગઈ એને ન ગણકારી. છેવટે જુલાઈના અંકમાં ઉમાશંકરના અગ્રલેખ ‘બંધારણ સુધારા લોકમત વગર ?’ માટે સખત નોટિસ બજાવવામાં આવી. એ અંક જપ્ત કરવામાં આવ્યો. ‘નિરીક્ષક’ બીજી વાર બંધ થયું. તે પછી તેનું રજિસ્ટ્રેશન પણ બંધ થયું. પહેલી મે ૧૯૭૭ના રોજ એ ફરીથી શરૂ થયું. આ બધાંમાં પ્રેસ, લેખકો, તંત્રી એમ બધાએ જોખમ ઊઠાવીને ‘પ્રજા હૃદયનો ધબકાર પ્રગટ કરવાનું’ ચાલુ રાખ્યું હતું. 

કટોકટીનો વિરોધ કરતી સામગ્રી મોટા પાયે પ્રસિદ્ધ કરવામાં ચુનીભાઈ વૈદ્ય (૧૯૧૭-૨૦૧૪) અને કાન્તિભાઈ શાહ(૧૯૩૩-૧૯૧૨)ના તંત્રી પદે ચાલતું સર્વોદય વિચારધારાને વરેલું ‘ભૂમિપુત્ર’ પાક્ષિક પણ મોખરે હતું. તેના પ્રેસને સરકારે ત્રણ વાર સીલ કર્યું. સેન્સર અધિકારીએ નારાયણ  દેસાઈનો એક લેખ છાપવા બદલ પ્રકાશક પાસે એક હજાર રૂપિયાની સિક્યુરિટી માગી. એ બે વાચક-ચાહકોએ ભરી દીધી. છાપકામની વ્યવસ્થા માટે અખબારી સ્વાતંત્ર્યના ચાહકોએ હજારો રૂપિયાનો લોકફાળો થયો. સરકારે કરેલા કેસમાં વડી અદાલતનો ચૂકાદો ‘ભૂમિપુત્ર’ની તરફેણમાં આવ્યો. એ જ દિવસે સાંજે સરકારે ખેલ પાડીને ચુનીભાઈ વૈદ્ય અને કેસ લડનાર માનવ અધિકારવાદી ધારાશાસ્ત્રી ચન્દ્રકાન્ત દરૂ (૧૯૧૬-૧૯૭૯) બંનેને ‘મીસા’ કહેતાં મેઇન્ટેનન્સ ઑફ ઇન્ટર્નલ સિક્યુરિટી અ‍ૅક્ટ હેઠળ જેલમાં પૂરી દીધા.

ગુજરાતના લોકોત્તર વાચન પ્રસારક મહેન્દ્ર મેઘાણી ‘મિલાપ’ નામનું અનોખું સંકલન સામયિક બહાર પાડતા હતા. પહેલા પ્રજાસત્તાક દિને શરૂ થયેલા આ માસિકનો હેતુ હતો: ‘ચોપાસની દુનિયા વિશેનું જ્ઞાન વધારનારું, સામાન્ય સમજના વાચકને રુચે, સરળ લાગે અને ઉપયોગી નીવડે તેવું વાચન પૂરું પાડવું.’ ડિસેમ્બર ૧૯૭૮માં ‘મિલાપ’ ‘ખાસ કોઈ કારણ’  વિના બંધ થયું. કટોકટી લદાઈ ત્યારે ‘મિલાપ’ તેની વિરુદ્ધ ન હતું. પણ સંપાદકે તેના એક વર્ષ પછીના અંકમાં જયપ્રકાશ નારાયણનું કટોકટી વિરોધી લખાણ છાપ્યું. તેને પરિણામે તેની પર તવાઈ આવી. તંત્રી પર ખટલો ચાલ્યો, પ્રેસ અને અંકો પર જપ્તી આવી, નવ મહિના સુધી અંકો ન આપી શકાયા.

હિન્દુત્વવાદી ઝુકાવ ધરાવતા ‘રાષ્ટ્રીયતાના ઉદઘોષક’ એવા ‘સાધના’ સાપ્તાહિકે કટોકટીના કરેલા વિરોધની વિગતો વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કટોકટી સામેની લડતનું આલેખન કરવા માટે લખેલા ‘સંઘર્ષમાં ગુજરાત’(૧૯૭૮) પુસ્તકમાં મળે છે. મોદી લખે છે: ‘…. ‘સાધના’નો સંઘર્ષ તો બે મોરચાનો હતો. સરકારના કાનૂન ‘સાધના’ને સાણસામાં ફસાવવા મથતા હતા. બીજી તરફ ‘સાધના’ સાથે દંડાશાહીનું વલણ પણ અખત્યાર કરવામાં આવ્યું.’ સાપ્તાહિકની કાનૂની જીત, ‘લોકશાહી વિશેષાંક’, ’રાજદ્રોહી લખાણોથી ભરપૂર સામગ્રી’, તંત્રી વિષ્ણુ પંડ્યાની ધરપકડ, પ્રેસ પર ઊતરી પડેલાં સરકારી ધાડાં જેવી અનેક બાબતો લેખકે નોંધી છે. પ્રકરણને અંતે તે લખે છે : ‘નાનકડા ‘સાધના’એ પરિવર્તનના ઇતિહાસમાં મુક્ત શબ્દના સંઘર્ષની અમીટ પ્રેરણા મૂકી દીધી !!’ મોદીના પુસ્તકમાં કટોકટી સામે લડનારા નાનાં અખબારો અને સંખ્યાબંધ કાર્યકરોનો, કૉલમિસ્ટો અને સાહિત્યકારોનાં પ્રતીકાત્મક જેશ્ચર્સનો યથોચિત ઉલ્લેખ છે. પણ એમાં ઉમાશંકરની ભૂમિકાની છણાવટ સહિત કેટલીક બાબતોનું ઠીક બાકાતીકરણ પણ જોવા મળે છે. એ પણ નોંધવું જોઈએ કે વિષ્ણુ પંડ્યાનું ‘મીસાવાસ્યમ’ (૧૯૭૯) પુસ્તક  કટોકટી સામેની લડતને પ્રથમ વ્યક્તિ એકવચન પદ્ધતિએ આલેખે છે.

અત્યારે આપણા દેશમાં બંધારણીય કટોકટી નથી. ગુજરાતમાં લોકહિતના અને વિરોધના અવાજને ગળે જુદી જુદી રીતે ટૂંપો દેવાય છે. જેમ કે હમણાં સોમવારે ગાંધીનગરમાં ‘ખેડૂત સમાજ’ના નેજા હેઠળ ધરણાં પર કરનાર ખેડૂતોની અટકાયત કરવામાં આવી. કટોકટી જેવા મહોલના આવા અણસાર મળતા રહે છે. કટોકટી સામેના સંઘર્ષ વિશે વિચારતાં ‘જાહેર જીવનના કવિ’ ઉમાશંકરની – આપણા મોટા ભાગના સાહિત્યકારોથી ભૂલાઈ ગયેલી – પંક્તિ યાદ આવે છે : ‘કાલે હતો તે તડકો ક્યાં છે ?’

++++++

૧૫ માર્ચ ૨૦૧૮

સૌજન્ય : ’ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 16 માર્ચ 2018 

ઝવેરચંદ મેઘાણીની પુણ્યતિથિએ તેમના બે પુત્રોએ કરેલાં અનુવાદ-તર્પણની નોંધ લઈએ

જેમની પાંચ આખી કૃતિઓનું અંગ્રેજી થયું હોય એવા એક માત્ર ગુજરાતી લેખક ઝવેરચંદ મેઘાણી (1896-1947) છે.

તેમના એક પુત્ર  દિવંગત વિનોદ મેઘાણી ‘માણસાઈના દીવા’ અને  ‘સોરઠ તારાં વહેતાં પાણી’ ઉપરાંત ‘સૌરાષ્ટ્રની રસધાર’ની એકત્રીસ વાર્તાઓને અંગ્રેજીમાં લઈ ગયા છે. વિનોદભાઈના અમેરિકામાં રહેતા સગા નાના ભાઈ અશોક મેઘાણીએ જીવનકથા ‘સંત દેવીદાસ’ અને નવલકથા ‘વેવિશાળ’નો અંગ્રેજી અનુવાદ આપ્યો છે. તે પછી ‘દાદાજીની વાતો’ની તમામ પાંચ અને ‘રંગ છે બારોટ’ની દસમાંથી ચૂંટેલી પાંચ લોકવાર્તાઓનો અશોકભાઈનો અનુવાદ Folk Tales From the Bard’s Mouth પુસ્તક તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો છે. તેનું પ્રકાશન સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના રાજકોટ ખાતે આવેલા શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી લોકસાહિત્ય કેન્દ્ર અને દિલ્હીના ડી.કે. પ્રિન્ટવર્લ્ડે 2016 માં કર્યું છે. અહીં મેઘાણીભાઈએ જેને ‘નાના દોસ્તો’ માટેની 'રૂપકકથાઓ અથવા પરીકથાઓ’ તરીકે પણ ઓળખાવી છે તે અદ્દભુત રસથી છલકાતી વાર્તાઓ મળે છે. મૌખિક પરંપરાની આ કથાઓ તેમણે જેમની પાસેથી સાંભળી તે કથાકારોની માહિતી ‘લોકસાહિત્યની નવી દુનિયા’ મથાળાવાળા પ્રવેશકમાં આપી છે. આ પ્રવેશક પોતાની રીતે એક લાંબો અભ્યાસલેખ છે એટલે અનુવાદક તેને Treatise તરીકે મૂકે છે. ‘રંગ છે બારોટ’નું આવું જ ટ્રિટાઇઝ બાવીસ પાનાંનું છે. તેમાં લોકવિદ્યાવિદ મેઘાણીએ લોકવાર્તાના સ્વરૂપનું અને ‘મોટિફ’નું (એટલે કે વારંવાર આવતાં વિષયો તેમ જ નુસખાઓનું)  વિશ્લેષણ કર્યું છે. દેશવિદેશની લોકકથાઓની તુલનાત્મક સમીક્ષા કરી છે. અનુવાદકની નોંધમાં પંચોતેર વર્ષના અશોકભાઈ કહે છે કે આ પ્રવેશકો લખવાંનું કામ, સંદર્ભ સામગ્રીની દુર્લભતાના એ જમાનામાં, મેઘાણી માટે વાર્તાઓ એકઠી કરવા કરતાં ય વધુ પડકારરૂપ હશે; જ્યારે તેમણે પોતે ઇન્ટરનેટ પરથી ઘણી સામગ્રી મેળવી છે ! નોંધના ત્રીજા જ ફકરામાં તે નિખાલસતાથી કહે છે કે બાળકો માટેની આ વાર્તાઓમાં ‘હિંસકતા અને અફીણના સેવન તરફનો સહજતાનો ભાવ વાંધાજનક બાબતો ગણાઈ શકે’. કંઠસ્થ સાહિત્યની આ વાર્તાઓ અંગ્રેજીમાં લઈ જવી દેખીતી રીતે અશક્ય લાગે. ‘વાલીયા ગાબુના વાડાની બજર / અછોટિયા વાડનો ગળ / મછુની કાંકરી /અને ઊંડું પાણી’ – આ પંક્તિઓ અંગ્રેજીમાં કેમ મૂકાય ? અને આવા શબ્દપ્રયોગો તો ડગલે ને પગલે આવે છે.

સૌરાષ્ટ્રના લોકસંતોની કથાઓનાં પુસ્તકોમાંથી ‘સંત દેવીદાસ’ના અશોકભાઈએ એ જ નામે કરેલા અનુવાદ(પ્રસાર પ્રકાશન, 2000)નું પેટાશીર્ષક છે The Story of a Saintly Life સમાજકથા ‘વેવિશાળ’ અંગ્રેજી વાચકને The Promised Hand (સાહિત્ય અકાદમી, 2002) નામે મળે છે. અહીં એ પણ નોંધવું જોઈએ કે આ જ નવલકથાનો ફ્રેન્ચ અનુવાદ Fiancailles ((ફિયાંસાઈ) નામે 2004માં પેરિસથી બહાર પડ્યો છે. અત્યારે એંશી વટાવી ચૂકેલા તેના અનુવાદક મોઇઝ રસીવાલા ઍસ્ટ્રોફિઝિક્સના સંશોધક છે અને અરધી સદીથી પેરિસમાં વસે છે.

‘રસધાર’ની વાર્તાઓના અનુવાદક વિનોદ મેઘાણી (1935-2009) મળતા મળે એવા માણસ હતા. તેમના જીવન અને વ્યક્તિત્વમાં, તેમ જ અનુવાદ અને સંપાદનનાં તેમણે કરેલા વ્યાપક કામમાં ‘વિરલ’ વિશેષણની સાર્થકતા સચવાઈ રહે છે. તેમણે ‘રસધાર’ની વાર્તાઓને ત્રણ પુસ્તકોમાં મૂકી છે : A Noble Heritage, The Shade  Crimson,  A Ruby Shattered  (ભારતીય વિદ્યાભવન, મુંબઈ, 2003). પહેલાંમાં તેર વાર્તાઓ છે. અનુવાદકની નોંધ જણાવે છે કે ‘મૂલ્યનિષ્ઠ સાદગી અને ધીંગું કથાતત્ત્વ’ ધરાવતી આ વાર્તાઓ ‘બધાં વયજૂથના વાચકોને’ રસ પડે તેવી છે. તેમાં ‘જટો હલકારો’ (Jatashankar, the Village Courier) ‘દુશ્મનોની ખાનદાની’ (Magnanimous Foes), ‘તેગે અને દેગે’ (The Intrepid) જેવી વાર્તાઓ છે. બીજા સંગ્રહ ‘ધ્ શેડ ક્રિમ્ઝન’માં ‘થોડીક મોટી ઉંમરના વાચકો’ માટેની વાર્તાઓ છે. જેમ કે, ‘બહારવટિયો’ (An Outlaw), ‘ઓળિપો’ (Redemption), ‘ભીમો ગરણિયો’ (Tall as a Palm Tree), ‘અણનમ માથાં’ (The Indomitable Twelve), ‘કાનિયો ઝાંપડો’ (The Bearer of Burden). આ સંગ્રહમાં ‘ચમારને બોલે’ વાર્તાનો A Word of  Honour નામનો અનુવાદ  છે. તે ભારતીય સાહિત્યની વાર્તાઓના અનુવાદની ‘કથા’ નામની પુસ્તક શ્રેણીના ‘કથા પ્રાઇઝ સ્ટોરિઝ વોલ્યૂમ’ (2000)માં સ્થાન પામ્યો છે. ‘કથા’નું એ વર્ષ માટેનું મૌખિક પરંપરાના વિભાગનું પારિતોષિક મૂળ વાર્તાકારને, અનુવાદ માટેનું પારિતોષિક વિનોદભાઈને અને કથનશૈલી માટેનું પારિતોષિક કથાકાર પૂંજા વાળાને મળ્યું હતું.

બાય ધ વે, અશોકભાઈએ પૂર્વોલ્લેખિત Folk Tales પુસ્તક પૂંજા વાળા અને નિરંજન રાજ્યગુરુને અર્પણ કર્યું છે. વિનોદભાઈના ત્રીજા કથા અનુવાદ સંચય ‘અ રુબિ શૅટર્ડ’માં બૅલડ એટલે કે કથાગીત સ્વરૂપે લખાયેલી છ પ્રેમકથાઓ છે. પુસ્તકનું નામ અંગ્રેજી નામ છે તે વાર્તા એટલે 'રતન ગિયું રોળ’. અન્ય કથાઓ છે : ‘બાળપણની પ્રીત’ (A Maiden Love), ‘ભૂત રુએ ભેંકાર’ (Ghastly Wailed a Ghost), ‘શેત્રુંજીને કાંઠે’ (On the Banks of Shetrunjee), ‘દેહના ચુરા’ (Crushed into the Dust) અને ‘હોથલ’ (એ જ નામ અંગ્રેજીમાં). પહેલા બે ખંડોમાં ‘રસધાર’નો દીર્ઘ પ્રવેશક The Human Touch નામે વાંચવા મળે છે. અનુવાદકની નોંધ Soaked by the Shade of Crimsonમાં વિનોદભાઈ તેમના પિતાને લોકસાહિત્યની રઢ કેવી રીતે લાગી તેની ટૂંકમાં વાત કરે છે. ત્યાર બાદ ‘રસધાર’ના પ્રભાવ વિશે તે લખે છે : ‘… એ વખતની ઊગતી પેઢી પર રસધારનો પ્રભાવ એટલો ઊંડો હતો કે ગાંધીજીએ તેના લેખકને રાષ્ટ્રીય શાયર કહ્યા.’ દરેક વાર્તા સાથેનાં બહુ નોંધપાત્ર રેખાંકનો, તેના સ્થળનો નિર્દેશ કરતો નકશો, કલ્પનાપૂર્ણ રંગીન મુખપૃષ્ઠો તેમ જ ત્રણ સચિત્ર પૂંઠાં, શબ્દનોંધો અને પાદટીપો જેવી સામગ્રી આ અનુવાદને સમૃદ્ધ અને અંગ્રેજી વાચકો માટે વિશેષ વાચનીય બનાવે છે.

વિનોદભાઈએ ‘માણસાઈના દીવા’નો Earthen Lamps નામે કરેલો અનુવાદ ભારતીય વિદ્યાભવને 2004માં બહાર પાડ્યો. દેશ આખામાં કહેવાતા સંતોનો ગંદો ફાલ ફૂટ્યો છે, ત્યારે દુનિયાભરના ગુજરાતીઓએ આપણા છેલ્લા સાચા સંત રવિશંકર મહારાજની આ  કથા બરાબર દિલોદિમાગમાં ઊતારવા જેવી છે. અહીં પણ, ‘રસધાર’ના અનુવાદમાં છે તેવી ભરપૂર પૂરક વાચનસામગ્રી, ધરાળા અને પાટણવાડિયા કોમના લોકોની છબિઓ છે, મહારાજની કર્મભૂમિનો નકશો છે અને સત્તર પાનાંમાં તેમનો જીવનપટ છે. વિનોદભાઈ પૂર્ણતાના આગ્રહી હતા. ‘દીવા’નો તેમણે કરેલો એક અનુવાદ દિલ્હીની સાહિત્ય અકાદમીએ 1978માં બહાર પાડ્યો હતો.  તે 2003થી ચાર વર્ષ કર્ણાટક યુનિવર્સિટીના અભ્યાસક્રમમાં મૂકાયો હતો. પણ વિનોદભાઈને અનુવાદમાં કચાશો જણાવા લાગી એટલે એમણે એને સુધારી-મઠારીને એની નવી આવૃત્તિ કરી (આવું તેમણે વાન ગોગની જીવનકથાના તેમના અજોડ અનુવાદ ‘સળગતાં સૂરજમુખી’માં પણ કર્યું હતું). નવસંસ્કરણમાં તેમણે લખ્યું છે : ‘મારી ભૂલો સુધારવાની તક મને વિધાતાએ આપી એ વિચારથી હું ભાવવિભોર પણ થાઉં છું.’ વિનોદભાઈએ ‘સોરઠ તારાં વહેતાં પાણી’ માટે  નામ આપ્યું છે Echoes From the Geers. આ મહત્ત્વની નવલકથાના, ચિત્રો અને નોંધો સાથે કરેલા દળદાર અનુવાદનું પ્રકાશન તેમણે જાતે કર્યું છે. આ હકીકત સખેદ નોંધવા જેવી છે. ખરેખર તો મેઘાણીભાઈઓનાં, ગુણવત્તાથી ઓપતાં આ આખા ય અજોડ અનુવાદકાર્યની કદર કરવાનું તો શું, પણ સરખી નોંધ લેવાનું ય આપણું સાહિત્યજગત ચૂકી ગયું છે.

+++++++

08 માર્ચ 2018

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિકી કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 09 માર્ચ 2018