એક રીતે જુઓ તો કૉન્ગ્રેસને બેઠી કરવા માટે આ સુવર્ણ અવસર છે. સોનિયા ગાંધી અને રાહુલ ગાંધી પક્ષની ધુરાનું હસ્તાંતરણ ખાસ કોઈ વિરોધ વિના જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયા, સચિન પાઇલટ જેવા યુવાનોની તરફેણમાં કરી શકે છે. સિંધિયા અને પાઇલટ કૉન્ગ્રેસને ફરી ધબકતી કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે



જે માર કૉન્ગ્રેસને પડ્યો છે એમાંથી એ બેઠી થઈ શકશે? રાહુલ ગાંધી કૉન્ગ્રેસને બેઠી કરી શકશે? રાહુલની જગ્યાએ પ્રિયંકાને લાવવામાં આવશે? કે પછી ગાંધી પરિવાર સામેથી કૉન્ગ્રેસને એના નસીબે છોડીને રાજકારણમાંથી હટી જશે? રાહુલ ગાંધી સામે ચાલીને ન હટે તો કૉન્ગ્રેસમાં બળવો થાય અને ગાંધી પરિવારે હટવું પડે એવી શક્યતા ખરી? અને છેલ્લે ધીરે-ધીરે વિભાજિત થતાં-થતાં કૉન્ગ્રેસનો અસ્ત થાય એવી શક્યતા ખરી? 



૨૦૦૯ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં ૨૦૬ બેઠક મેળવનાર કૉન્ગ્રેસ કેવળ ૪૪ બેઠક સુધી નીચે ઊતરી જાય એવું કોઈએ ધાર્યું નહોતું. કૉન્ગ્રેસના ઇતિહાસમાં કૉન્ગ્રેસને મળેલી આ સૌથી ઓછી બેઠકો છે. કૉન્ગ્રેસને જેટલી બેઠકો મળી છે એનાથી વધુ તો BJPના સહયોગી પક્ષોને મળી છે. કૉન્ગ્રેસ માટે આ કારમો ઘા છે, પણ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે કૉન્ગ્રેસના એક પણ નેતાએ આત્મનિરીક્ષણ કરનારી કે ભૂલ કબૂલ કરનારી ટિપ્પણી કરી નથી. ઔપચારિકતાના ભાગરૂપે સોનિયા ગાંધી અને રાહુલ ગાંધીએ મીડિયા સમક્ષ આવીને ટૂંકું નિવેદન વાંચ્યું હતું જેમાં પરાજય માટે જવાબદારીનો સ્વીકાર કર્યો હતો અને પત્રકારો પ્રશ્નો પૂછે એ પહેલાં ત્યાંથી જતાં રહ્યાં હતાં. રાહુલ ગાંધીએ પરાજયનાં કારણોની છણાવટ કરવી જોઈતી હતી. 


પરાજયની છણાવટ અઘરી નથી, પણ ન પરવડનારી છે. કૂતરું તાણે ગામ ભણી અને શિયાળ તાણે સીમ ભણી એવી સ્થિતિ ગાંધી પરિવાર અને ડૉ. મનમોહન સિંહ વચ્ચે, કૉન્ગ્રેસ અને સરકાર વચ્ચે, રાષ્ટ્રીય સલાહકાર સમિતિ અને સરકાર વચ્ચે અને સરકારની અંદર સુધ્ધાં હતી. ત્રણ વર્ષ સુધી આ વિરોધાભાસનો અંત આવ્યો નહોતો જેને પરિણામે સરકાર કામ કરતી અટકી ગઈ હતી. બીજું, રાહુલ ગાંધી હંમેશાં જવાબદારીથી દૂર ભાગતા રહ્યા છે. તેમને સત્તાના રાજકારણમાં રસ નથી એ એકથી વધુ વખત સાબિત થઈ ગયું છે એટલે જ તો સલમાન ખુરશીદે એક વાર રાહુલને ફિલ્મોમાં થોડા સમય માટે દેખાતા અને પછી ગાયબ થઈ જતા કૅમિયો સાથે સરખાવ્યા હતા. ત્રીજું, રાહુલ ગાંધીની કથની અને કરણીમાં વિસંગતિ હતી. જે કહેતા હતા એને સાકાર કરવા જદ્દોજહદ કરતા રાહુલને કોઈએ જોયા નથી. આમ રાહુલ ગાંધી વાસ્તવિકતાનો સામનો કરવાની સ્થિતિમાં નથી એટલે તેઓ એક વાક્યનું નિવેદન કરીને હટી ગયા હતા.



પ્રશ્ન એ છે કે કૉન્ગ્રેસનું હવે પછી શું થશે? એક રીતે જુઓ તો કૉન્ગ્રેસને બેઠી કરવા માટે આ સુવર્ણ અવસર છે. સત્તાવાંછુઓ ધીરે-ધીરે કૉન્ગ્રેસને છોડીને જતા રહેશે. કૉન્ગ્રેસને વફાદાર વૃદ્ધો હવે પછી એક દાયકો રાહ જોઈ શકે એમ નથી એટલે તેઓ કાં નિવૃત્ત થઈ જશે અને કાં નિષ્ક્રિય થઈ જશે. સોનિયા ગાંધી અને રાહુલ ગાંધી પક્ષની ધુરાનું હસ્તાંતરણ ખાસ કોઈ વિરોધ વિના જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયા, સચિન પાઇલટ જેવા યુવાનોની તરફેણમાં કરી શકે છે. સિંધિયા અને પાઇલટ કૉન્ગ્રેસને ફરી ધબકતી કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. 



કૉન્ગ્રેસ અને BJP માટે ૧૯૮૪ અને ૨૦૧૪નાં વર્ષ યાદગાર રહેવાનાં. ૧૯૮૪માં BJPને લોકસભાની ચૂંટણીમાં માત્ર બે બેઠક મળી હતી અને કૉન્ગ્રેસને એના તેમ જ દેશના ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ ૪૧૪ બેઠકો મળી હતી. બે બેઠક મળ્યા પછી BJPએ નિરાશ થયા વિના સફર જાળવી રાખી હતી અને આજે ૨૮૪ બેઠક સુધી પહોંચી શકી છે. કૉન્ગ્રેસ ૪૧૪ બેઠકો પરથી ૪૪ બેઠકો પર નીચે આવી છે. આમ છતાં ૪૪ બેઠકો BJPની બે બેઠકો કરતાં ઘણી વધુ છે. બીજી એક રાહતરૂપ હકીકત એ છે કે કુલ મતદાનમાં કૉન્ગ્રેસનો હિસ્સો આજે પણ માર પડ્યા પછી સુધ્ધાં ૨૩.૪ ટકા છે જે ૨૦૦૯ની તુલનામાં માત્ર પાંચ ટકા ઓછો છે. ૧૯૮૪માં કૉન્ગ્રેસના પૉપ્યુલર વોટ ૪૯.૦૧ ટકા અને BJPના પૉપ્યુલર વોટ માત્ર ૭.૭૪ ટકા હતા. આ ચૂંટણીમાં BJPને ૩૯.૯ ટકા પૉપ્યુલર વોટ મળ્યા છે. બે બેઠકથી ૨૭૨ બેઠક સુધી અને સાત ટકા વોટથી ૩૯ ટકા વોટ સુધી પહોંચતાં BJPને જેટલો સમય લાગ્યો અને જેટલી મહેનત કરવી પડી એટલી મહેનત કૉન્ગ્રેસને ૪૪ બેઠકથી ૨૭૨ બેઠક સુધી અને ૨૩ ટકાથી ૩૯ ટકા સુધી પહોંચતાં નહીં કરવી પડે. બીજું, અત્યારનો સમાજ એટલો અસ્વસ્થ છે કે એકના એક પક્ષ અને એકના એક શાસકો દાયકાઓ સુધી શાસન કરે એ દિવસો પૂરા થઈ ગયા છે. 



પણ આ ત્યારે જ શક્ય બનશે જ્યારે કૉન્ગ્રેસ પરિવારમુક્ત બનશે. કૉન્ગ્રેસ પરિવારમુક્ત થઈ શકશે કે કેમ એ લાખ રૂપિયાનો સવાલ છે. પરિવાર સામે ચાલીને કૉન્ગ્રેસને પરિવારમુક્ત કરશે કે બળવા દ્વારા પરિવારમુક્ત થઈ શકે છે કે પછી ક્યારે ય નહીં થઈ શકે એ આવતાં એકાદ-બે વર્ષમાં સ્પક્ટ થઈ જશે. એટલું નક્કી છે કે જો કૉન્ગ્રેસ પરિવારમુક્ત નહીં થાય તો એ ફરી બેઠી થઈ શકે એવી શક્યતા ઓછી છે. ઊલટું, કૉન્ગ્રેસ વિભાજિત થતાં-થતાં સમાપ્ત થઈને ઇતિહાસ બની જશે.



મોદી પાસે બે રોલમૉડલ : રોનાલ્ડ રેગન અને ફ્રૅન્કલિન રુઝવેલ્ટ



ગયા વર્ષે ૨૩ જૂનના “મિડ-ડે”ના અંકમાં મેં મારી કૉલમમાં લખ્યું હતું : શું નરેન્દ્ર મોદી બે દાયકા વહેલા જન્મેલા કમનસીબ મધ્યમવર્ગીય હીરો છે કે પછી આવનારા યુગનો સંકેત આપનાર છડીદાર છે? જવાબ માટે એક વર્ષ રાહ જુઓ. એ પછી ગયા વર્ષના સપ્ટેમ્બર મહિનામાં જ્યારે નરેન્દ્ર મોદીને BJPના વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર તરીકે પસંદ કરવામાં આવ્યા ત્યારે મેં ૧૫ સપ્ટેમ્બરના અંકમાં લખ્યું હતું : ૨૦૧૪માં જો નરેન્દ્ર મોદી પક્ષને ૧૮૦ બેઠક અપાવી શકે તો એને મોદીનો ભવ્ય વિજય કહેવો જોઈએ અને જો તેઓ BJPને સ્પષ્ટ બહુમતી અપાવી શકે તો નરેન્દ્ર મોદીને ગાંધીજી અને નેહરુ પછીના ત્રીજા મહાન લોકપ્રિય નેતા તરીકે સ્વીકારવામાં વાંધો ન હોવો જોઈએ.



મારા જ લેખોમાંથી આ બે અવતરણો અહીં સહેતુક ટાંક્યાં છે. ૧૯૯૧ના આર્થિક સુધારાઓ પછી ભારતીય સમાજ બદલાઈ રહ્યો છે એના સંકેતો મળવા લાગ્યા હતા. એક એવો નવમધ્યમવર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો છે જેને ઝડપી વિકાસ જોઈએ છે અને એને હવે પ્રાદેશિક, જ્ઞાતિકીય, વાંશિક, ભાષાકીય જેવી અસ્મિતાઓમાં રસ રહ્યો નથી. એક એવો મધ્યમવર્ગ જે હિન્દુત્વવાદી નથી તો હિન્દુત્વવિરોધી પણ નથી. એને હવે કોઈ જૂની વિચારધારાઓમાં અને વાદોમાં રસ રહ્યો નથી. એક એવો મધ્યમવર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો છે જેને સામાજિક રીતે ઇન્ક્લુઝિવ (કોઈને પણ લાભ મળે એની સામે વાંધો નહીં ધરાવનાર) અને આર્થિક રીતે એક્સક્લુઝિવ (લાભમાં કોઈ વંચિત રહી જાય તો એની ચિંતા નહીં કરનાર) સમાજ સામે વાંધો નથી. આ વર્ગની સર્વસમાવેશકતાની વ્યાખ્યા રૂઢ સમજ કરતાં અલગ છે. કોઈ પ્રવેશી જાય તો વાંધો નથી, પણ પ્રવેશ નહીં પામી શકનારને ખાસ પ્રવેશ અપાવવામાં એને કોઈ રસ નથી. ટૂંકમાં, નવમધ્યમવર્ગ ઉદારમતવાદી સહિષ્ણુતા નથી ધરાવતો પણ સંઘર્ષ ટાળવા વ્યવહારવાદી વલણ ધરાવે છે.



પ્રશ્ન એ હતો કે આ ૧૯૯૧ પછી અસ્તિત્વમાં આવેલા નવમધ્યમવર્ગનું કદ કેટલું? એટલું તો ભળાતું હતું કે કેવળ આર્થિક વિકાસની ચિંતા કરનાર અને વિચારધારાઓ તેમ જ આદર્શોની બાબતમાં ઉદાસીન આ વર્ગ ખાસ્સો પ્રભાવી બની રહ્યો છે અને એક દિવસ એના ટેકાથી કેન્દ્રમાં જમણેરી અને બહુમતી કોમ આધારિત (રાઇટિસ્ટ ઍન્ડ મેજોરિટેરિયન) સરકાર રચાશે. સવાલ અત્યારે આવો સમય પાકી ગયો છે કે કેમ એનો જ હતો. મારી ધારણા આવી સ્થિતિ સર્જા‍વાને હજી બે દાયકાની વાર છે એવી હતી. માટે જ ગયા વર્ષના લેખમાં પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યો હતો : શું નરેન્દ્ર મોદી બે દાયકા વહેલા જન્મેલા કમનસીબ મધ્યમવર્ગીય હીરો છે કે પછી આવનારા યુગનો સંકેત આપનાર છડીદાર છે? જવાબ માટે એક વર્ષ રાહ જુઓ. આજે જવાબ મળી ગયો છે. નરેન્દ્ર મોદી બદલાઈ રહેલા ભારતનો સંકેત આપનાર છડીદાર છે. કેન્દ્રમાં પહેલી વાર જમણેરી અને બહુમતી કોમ આધારિત સરકાર રચાઈ છે. નરેન્દ્ર મોદી નવા યુગના છડીદાર છે એટલે ભલે જુદી ધારાના પણ ગાંધીજી અને નેહરુ પછીના ત્રીજા લોકપ્રિય નેતા તરીકે સ્થાપિત થયા છે. લોકપ્રિયતામાં ઇન્દિરા ગાંધી પણ નરેન્દ્ર મોદીની બરાબરી ન કરી શકે. ઇન્દિરા ગાંધી જવાહરલાલ નેહરુનાં પુત્રી હતાં અને તેમને વારસામાં જે કૉન્ગ્રેસ મળી હતી એ મોદીને મળેલી BJP કરતાં મજબૂત હતી. નરેન્દ્ર મોદી સાથે ભારતીય રાજકારણમાં યુગપરિવર્તન થયું છે.



હવે આગળ શું? એક, તેઓ માર્ગરેટ થૅચર કે રોનાલ્ડ રેગન જેવું જમણેરી મેજોરિટેરિયન શાસન આપી શકે છે અને બીજું, જો તેઓ ધારે તો અમેરિકન પ્રમુખ ફ્રૅન્કલિન રુઝવેલ્ટ જેવું નવયુગીન, ઉદારમતવાદી, બધાને સાથે લઈને ચાલનાર, ન્યાયી શાસન આપી શકે છે. ૧૯૩૨માં ફ્રૅન્કલિન રુઝવેલ્ટ અમેરિકાના ૩૨મા પ્રમુખ થયા ત્યારે અમેરિકન અર્થતંત્રની હાલત ભારતના અત્યારના અર્થતંત્ર કરતાં ય ખરાબ હતી. રુઝવેલ્ટે કોઈને અન્યાય કર્યા વિના અને કોઈનો પક્ષપાત કર્યા વિના અમેરિકાને બેઠું કર્યું હતું અને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં પણ માત્ર અમેરિકાને જ નહીં, મિત્રરાષ્ટ્રોને વિજય અપાવ્યો હતો. રુઝવેલ્ટ મંદી પછીના અને બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછીના તાકાતવાન અમેરિકાના જનક છે અને એ જાદુ તેમણે ન્યુ ડીલ દ્વારા કર્યો હતો. નરેન્દ્ર મોદી ૨૧મી સદીના ભારત માટે ન્યુ ડીલ આપી શકે છે. બીજું, નરેન્દ્ર મોદી આ કરી શકે છે. તેઓ સંભાવનાઓના માણસ છે. તેમણે જે રીતે અને જે પ્રમાણમાં પોતાની ઇમેજ બદલી છે અને સ્વીકાર્યતા મેળવી છે એ જોતાં તેઓ આ દેશને ન્યુ ડીલ પણ આપી શકે છે. તેમની શક્તિ અને લક્ષપ્રાપ્તિ માટેની ઉત્કટતા અદ્ભુત છે.



છેલ્લે એક ચેતવણી આપવી જરૂરી છે. જે નવમધ્યમવર્ગે નરેન્દ્ર મોદીને દિલ્હી પહોંચાડ્યા એ વર્ગ પર ભરોસો મૂકવા જેવું નથી. આ અધીરો અને અજંપાગ્રસ્ત મધ્યમવર્ગ ૨૦૦૯માં કૉન્ગ્રેસ સાથે હતો, ૨૦૧૧માં અણ્ણા હઝારે સાથે હતો, ૨૦૧૩માં નરેન્દ્ર મોદી સાથે થઈ ગયો; પણ વળી દિલ્હીની ચૂંટણીનાં પરિણામો પછી થોડો સમય અરવિંદ કેજરીવાલ સાથે પણ ફ્લર્ટ કર્યું હતું અને હવે નરેન્દ્ર મોદી સાથે છે. આનું કારણ એ નથી કે એ બેવફા છે. આનું કારણ એ છે કે એને હવે નક્કર અને ઝડપી પરિવર્તન જોઈએ છે. તેઓ ઠાલાં વચનોથી છેતરવા માગતા નથી.

http://www.gujaratimidday.com/features/sunday-sartaaj/sunday-sartaaj-18052014-19

સૌજન્ય : લેખકની ‘નો નૉન્સેન્સ’ કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 18 મે 2014

કે. આર. નારાયણન પહેલા રાષ્ટ્રપતિ હતા જેમણે નાગરિક-ધર્મ બજાવીને પોતાની પસંદગીના ઉમેદવારને અને પક્ષને મત આપ્યો હતો. ભારતના સૌથી શ્રેષ્ઠ અને સૌથી તટસ્થ રાષ્ટ્રપતિ મત આપવાને કારણે પક્ષપાતી નહોતા થઈ ગયા. એનાથી ઊલટું મત નહીં આપનારા તેમના પુરોગામી રાષ્ટ્રપતિઓમાંના કેટલાક તટસ્થ નહોતા

૧૬ મેએ લોકસભાની ચૂંટણીનાં પરિણામો આવ્યા પછી સરકાર રચવા માટે કોને આમંત્રણ આપવું એનો નિર્ણય રાષ્ટ્રપતિ લેશે. રાષ્ટ્રપતિએ એ નિર્ણય કઈ રીતે લેવો એ વિશે બંધારણમાં ફોડ પાડીને કંઈ કહેવામાં આવ્યું નથી. માત્ર બે વાત કહેવાઈ છે : એવી વ્યક્તિને આમંત્રણ આપવું જે સ્થિર સરકાર આપી શકે અને પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિમાં સ્થિર સરકાર કોણ આપી શકે એમ છે એનો નિર્ણય રાષ્ટ્રપતિ પોતાના વિવેકના આધારે લઈ શકે છે. આમ બંધારણે રાષ્ટ્રપતિના વિવેક પર અને આકલનશક્તિ પર ભરોસો મૂક્યો છે. 



એવું ન બને કે રાષ્ટ્રપતિ આકલન કરવામાં થાપ ખાય અથવા વિવેક ચૂકી જાય? આવું બની શકે છે અને આવું ભૂતકાળમાં બન્યું પણ છે. બંધારણે વિવેક કરવાનું કહ્યું છે અને વિવેકપૂર્વક નિર્ણય કરવામાં જોખમ છે. છાપેલા નિયમને કે પેઢીઓ જૂની પરિપાટીઓને અનુસરવામાં જરા ય જોખમ નથી, પણ વિવેકને અનુસરવામાં જોખમ છે. સૌથી પહેલાં તો રાષ્ટ્રપતિએ પોતાના અંતરાત્માને જવાબ આપવાનો હોય છે અને એ પછી દાયકાઓ સુધી રાષ્ટ્રપતિએ લીધેલા સાચા કે ખોટા નિર્ણયનું મૂલ્યાંકન થતું રહેતું હોય છે. 



બીજો સવાલ અહીં એ ઉપસ્થિત થાય છે કે રાષ્ટ્રપતિ ભારતના પ્રથમ નાગરિક છે અને નાગરિક તરીકે મતદાતા પણ છે અને તેઓ પોતાની પસંદગીના ઉમેદવારને કે પક્ષને મત આપે તો એ શું વિવેક માટે બાધારૂપ બને છે? મત આપવાથી શું તટસ્થતા જતી રહે છે? એક જ વ્યક્તિ પોતાના નાગરિક-ધર્મ અને બંધારણીય હોદ્દેદાર હોવાના ધર્મ વચ્ચે વિવેક ન કરી શકે? ટૂંકમાં, રાષ્ટ્રપતિએ મત આપીને નાગરિક-ધર્મ બજાવવો જોઈએ કે પછી તટસ્થ રહેવા અને તટસ્થ દેખાવા નાગરિક-ધર્મ છોડવો જોઈએ? 



બન્ને સવાલ બહુ રસપ્રદ છે અને રાષ્ટ્રપતિઓ માટે પડકારરૂપ પણ છે. વર્તમાન રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખરજીની સંભવત: આવતા અઠવાડિયે કસોટી થવાની છે. તેમણે તટસ્થતા જાળવવા અને તટસ્થતા દેખાડવા ભારતના નાગરિક તરીકે મત નહીં આપવાનો નિર્ણય લીધો છે. 

૧૯૫૦માં ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ દેશના પહેલા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા ત્યારથી આજ સુધીમાં ત્રણ પ્રકારના રાષ્ટ્રપતિ આપણને મળ્યા છે અને ભવિષ્યમાં મળતા રહેશે. એક એવા રાષ્ટ્રપતિ જે પોતાને મળેલા બંધારણીય હોદ્દાની ગંભીરતા અને ગરિમા સમજતા હોય. તેઓ બંધારણની મર્યાદામાં રહીને બંધારણના પ્રકાશમાં પરિસ્થિતિનું આકલન કરે છે અને વિવેકને અનુસરીને નિર્ણય લે છે. બીજા એવા રાષ્ટ્રપતિ જે બંધારણ તેમ જ વિવેક કરતાં શાસકોને અનુકૂળ રહેવામાં અને રાજી રાખવામાં માને છે. તેમની અંદર અંતરાત્મા હોતો નથી એટલે આકલનશક્તિ હોય તો પણ એનો કોઈ અર્થ રહેતો નથી. ત્રીજા એવા પ્રકારના રાષ્ટ્રપતિ જે ડરપોક અને અંગ્રેજીમાં કહીએ તો મિડિયોકર હોય. ડરપોક લોકો અન્યત્ર અવલંબન શોધતા હોય છે અને જોખમ લેવાનું ટાળતા હોય છે.



આવા ત્રણેય પ્રકારના રાષ્ટ્રપતિઓ આપણને મળી ચૂક્યા છે અને તેમની ખૂબી તથા મર્યાદાનો આપણને પરિચય થઈ ચૂક્યો છે. ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ જેવા મુઠ્ઠી ઊંચેરા રાષ્ટ્રપતિ બે વાર વિવેક ચૂકી ગયા હતા. પહેલી વાર તેમણે સોમનાથના મંદિરની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરી ત્યારે તેઓ ભૂલ કરી બેઠા હતા. સેક્યુલર દેશનો વડો (વડા પ્રધાન સરકારના વડા છે અને રાષ્ટ્રપતિ દેશના- Head of the State ના વડા છે) મંદિરની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવા જાય એ બરાબર નથી એમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ ત્યારે તેમને કહ્યું હતું, પરંતુ રાજેન્દ્ર પ્રસાદ માન્યા નહોતા. બીજી ભૂલ કેરળના રાજ્યપાલે કેરળની ઈ.એમ.એસ. નાબુદ્રિપાદની ચૂંટાયેલી સામ્યવાદી સરકારને બરતરફ કરવાની હતી. તેઓ ત્યારે કેન્દ્ર સરકાર સમક્ષ વિરોધ નોંધાવી શક્યા હોત કે કેન્દ્ર સરકારનો નિર્ણય અનૈતિક અને ગેરબંધારણીય બન્ને છે. ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ હિન્દુ પક્ષપાત અને સામ્યવાદ માટેના અણગમાને કારણે વિવેક ચૂકી ગયા હતા.



તો જે ત્રણ પ્રકારના રાષ્ટ્રપતિઓ આપણને મળ્યા છે એમાં શાસકોને અનુકૂળ (કે મોકો મળ્યે પ્રતિકૂળ) થઈને રહેનારા રાજકારણી રાષ્ટ્રપતિઓમાં વી. વી. ગિરિ, ફખરુદ્દીન અલી અહમદ, બી. ડી. જત્તી (હંગામી), નીલમ સંજીવ રેડ્ડી, જ્ઞાની ઝૈલ સિંહ(પહેલાં અનુકૂળ અને પછી પ્રતિકૂળ)નો સમાવેશ થાય છે. ડરપોક કે મિડિયોકર રાષ્ટ્રપતિઓમાં આર. વેન્કટરામન, શંકર દયાળ શર્મા અને ડૉ. એ. પી. જે. અબ્દુલ કલામનો સમાવેશ થાય છે. બંધારણ અને વિવેકને વફાદાર રહીને રાષ્ટ્રપતિના હોદાને ન્યાય આપનારા રાષ્ટ્રપતિઓમાં સર્વશ્રેષ્ઠ રાષ્ટ્રપતિ કોણ એવો જો સવાલ પૂછવામાં આવે તો હું ડૉ. કે. આર. નારાયણન(૧૯૯૭-૨૦૦૨)નું નામ આપું. ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ નહીં, ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન નહીં; પણ કે. આર નારાયણન. ડૉ. ઝાકિર હુસેનનું નામ એટલા માટે ગણતરીમાં નથી લીધું કે તેઓ માંડ બે વર્ષ રાષ્ટ્રપતિપદે રહ્યા હતા અને તેમના કાર્યકાળ દરમ્યાન તેમની કસોટી થાય એવી કોઈ ઘટના નહોતી બની. 



ડૉ. કલામનું નામ મિડિયોકરમાં અને કે. આર. નારાયણનનું નામ અત્યાર સુધીમાંના શ્રેષ્ઠમાં જોઈને ઘણા લોકોને આશ્ચર્ય થશે, પણ એને માટે મજબૂત કારણ છે. ડૉ. કલામ લોકોના રાષ્ટ્રપતિ હતા અને લોકકલ્યાણની મીઠી-મધુર વાતો કરતા હતા, પણ રાષ્ટ્રપતિ તરીકે બંધારણીય ફરજોને અનુસરવાની વાત આવે અને એ જો તેમના ટેમ્પરામેન્ટ કે ઇમેજને અનુકૂળ ન હોય તો તેઓ નિર્ણય લેવાનું ટાળતા હતા. ફાંસીની સજા પામેલા આતંકવાદીઓની દયાની અરજીને ફગાવવાનું તેમણે ટાળ્યું હતું એ આનું પ્રમાણ છે. બીજી બાજુ કે. આર. નારાયણને મિડિયોકર રાષ્ટ્રપતિઓની ખોટી પરિપાટી સુધારી હતી અને દિગ્ગજ રાષ્ટ્રપતિઓની પરિપાટી તોડીને નવી પરિપાટી વિકસાવી હતી. એ કઈ રીતે એ જોઈએ. 



૧૯૮૯માં કેન્દ્રમાં મિશ્ર સરકારનો યુગ શરૂ થયો ત્યારે જેમને મેં મિડિયોકરની યાદીમાં મૂક્યા છે એ આર. વેન્કટરામન રાષ્ટ્રપતિ હતા. તેમણે કોણ સ્થિર સરકાર આપી શકે છે એનું આકલન કરવાની જગ્યાએ અને વિવેકબુદ્ધિનો ઉપયોગ કરવાની જગ્યાએ સંખ્યાના આધારે રાજકીય નેતાઓને સરકાર રચવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. સૌથી મોટા પક્ષના નેતા તરીકે કૉન્ગ્રેસના રાજીવ ગાંધીએ સરકાર રચવાની ના પાડી દીધી એ પછી તેમણે બીજા ક્રમના મોટા પક્ષના નેતા વી. પી. સિંહને સરકાર રચવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. વી. પી. સિંહની સરકાર કાચા ટેકાવાળી અસ્થિર સરકાર હતી જે વરસ દિવસમાં તૂટી પડી હતી. ડરપોક આર. વેન્કટરામન જોખમ ઉઠાવવા નહોતા માગતા એટલે કયા પક્ષને કેટલી બેઠકો મળી છે એની યાદી લઈને બેસી ગયા હતા. સરકારની સ્થિરતાની તેમણે ચિંતા નહોતી કરી. તેમના અનુગામી શંકર દયાળ શર્મા પણ ડરપોક અને મિડિયોકર હતા. ૧૯૯૬માં લોકસભાની ચૂટણીમાં ફરી ત્રિશંકુ અવસ્થા હતી. તેમણે પણ તેમના પુરોગામી આર. વેન્કટરામનનું અનુસરણ કર્યું હતું અને સંખ્યાના આધારે અટલ બિહારી વાજપેયીને સરકાર રચવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું. વાજપેયી સરકાર ૧૩ દિવસ ટકી હતી. એ સમયે બંધારણવિદોએ આર. વેન્કટરામન અને શંકર દયાળ શર્માની ટીકા કરતાં કહ્યું હતું કે સરકાર રચવામાં રાષ્ટ્રપતિ જો રાજકીય આકલન કરવા ન માગતા હોય, વિવેકબુદ્ધિ વાપરવા ન માગતા હોય, જોખમ લેવા ન માગતા હોય તો તેમની રાષ્ટ્રપતિભવનમાં જરૂર શું છે? સંખ્યાના આધારે ક્રમવાર સરકાર રચવાનું આમંત્રણ તો ચૂંટણીપંચ પણ આપી શકે છે. 



ડૉ. શંકર દયાળ શર્મા પછી રાષ્ટ્રપતિ બનનારા કે. આર. નારાયણને ખોટી પરિપાટી સુધારી હતી. ૧૯૯૮ની લોકસભાની ચૂંટણી પછી તેમણે સંખ્યાના આધારે ક્રમવાર સરકાર રચવા આમંત્રણો નહોતાં આપ્યાં. તેમણે વડા પ્રધાનપદ માટેનો દાવો કરનારા અટલ બિહારી વાજપેયીને પૂછ્યું હતું કે તેઓ બહુમતી સરકાર રચી શકે એમ છે કે લઘુમતી સરકાર? બહુમતી સરકાર રચવાની સ્થિતિમાં હો તો સમર્થકોના સમર્થનના પત્રો લઈ આવવાનું વાજપેયીને કહેવામાં આવ્યું હતું. બીજા રાજકીય મોરચાઓ બહુમતી સરકાર રચવા જરૂરી સમર્થન ધરાવતા હોય અને પત્રો લાવી શકતા હોય તો તેમના માટે પણ વિકલ્પ ખુલ્લો હતો. વાજપેયીનો મોરચા સરકાર રચવાનો પહેલો પ્રયોગ જયલલિતાને કારણે નિષ્ફળ નીવડ્યો હતો, પરંતુ ૧૯૯૯ની સામાન્ય ચૂંટણી પછીથી મોરચા સરકારનો પ્રયોગ સફળ નીવડ્યો હતો. આજે ત્રણ સરકાર મિશ્ર સરકાર હોવા છતાં કેન્દ્રમાં પૂરી મુદત પૂરી કરી શકી છે એનું શ્રેય કે. આર. નારાયણનને જાય છે. તેમણે રાજકીય પરિસ્થિતિનું આકલન કર્યું હતું, વિવેકબુદ્ધિ વાપરી હતી અને જોખમ ઉઠાવ્યું હતું. બંધારણની અપેક્ષાને તેઓ વફાદાર રહ્યા હતા. લોકો કેવો આક્ષેપ કરશે એની તેમણે ચિંતા નહોતી કરી.



કે. આર. નારાયણનને રાષ્ટ્રપતિ બનાવનાર રાષ્ટ્રીય મોરચાની સરકારે ઉત્તર પ્રદેશની ભારતીય જનતા પાર્ટીની કલ્યાણ સિંહની સરકારને બરતરફ કરવાનો પ્રસ્તાવ સહી કરવા માટે મોકલ્યો ત્યારે નારાયણને એ પાછો મોકલ્યો હતો અને સહી કરવાની ના પાડી દીધી હતી. એવી જ રીતે અટલ બિહારી વાજપેયીની સરકારે બિહારની રાબડી દેવીની સરકારને બરતરફ કરવાનો પ્રસ્તાવ મોકલ્યો તો એ પણ તેમણે પાછો કર્યો હતો. જે વિવેક ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ નહોતા દાખવી શક્યા એ વિવેક કે. આર. નારાયણન દાખવી શક્યા હતા. 



આગળ કહ્યું એમ કે. આર. નારાયણને મિડિયોકર રાષ્ટ્રપતિઓની ખોટી પરિપાટી સુધારી હતી તો દિગ્ગજ રાષ્ટ્રપતિઓની પરિપાટી તોડીને નવી પરિપાટી વિકસાવી પણ હતી. તેઓ પહેલા રાષ્ટ્રપતિ હતા જેમણે નાગરિક-ધર્મ બજાવીને પોતાની પસંદગીના ઉમેદવારને અને પક્ષને મત આપ્યો હતો. ભારતના સૌથી શ્રેષ્ઠ અને સૌથી તટસ્થ રાષ્ટ્રપતિ મત આપવાને કારણે પક્ષપાતી નહોતા થઈ ગયા. એનાથી ઊલટું મત નહીં આપનારા તેમના પુરોગામી રાષ્ટ્રપતિઓમાંના કેટલાક તટસ્થ નહોતા. એમ તો લોકસભાના અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓના સ્પીકર રાજકીય પક્ષના સભ્યપદેથી રાજીનામાં આપે છે, પણ એમાંથી તટસ્થતા કેટલા જાળવે છે? લોકસભાના શ્રેષ્ઠ સ્પીકરોની યાદી બનાવો તો પાંચ નામ પણ નહીં મળે. નાગરિક તરીકેનું હોવાપણું પોતાની જગ્યાએ છે અને બંધારણીય હોદ્દો પોતાની જગ્યાએ છે. આ બન્ને વચ્ચે ભેળસેળ કર્યા વિના પણ જીવી શકાય છે. અદાલતોના ન્યાયમૂર્તિઓ જે-તે પક્ષના મતદાતા હોઈ શકે છે એનો અર્થ એવો નથી કે ન્યાય તોળવામાં પક્ષીય પસંદગી વચ્ચે આવશે. રાષ્ટ્રપતિએ મત આપવો જોઈએ એની શરૂઆત કરનાર કે. આર. નારાયણન પોતે જ આનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.

સૌજન્ય : ‘નો નૉન્સેન્સ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિકી કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 11 MAY 2014

http://www.gujaratimidday.com/features/sunday-sartaaj/sunday-sartaaj-11052014-22


નરેન્દ્ર મોદી આજે રાહુલ ગાંધીને પડકારવા જેટલી શક્તિ મેળવી શક્યા છે એમાં રાહુલના બાપ -દાદાઓનો ફાળો છે. બોલો કઈ રીતે? 

ગુજરાતમાં બ્રાહ્મણ ઘનશ્યામ ઓઝાની જગ્યાએ પટેલ ચીમનભાઈ આવે કે પટેલ ચીમનભાઈની જગ્યાએ પછાત ક્ષત્રીય જાતિમાંથી આવતા માધવસિહ સોલંકી આવે અને માધવસિંહ સોલંકીની જગ્યાએ આદિવાસી અમરસિંહ ચૌધરી આવે તો પરિવારને કોઈ ફરક નહોતો પડતો. … પરિવારની વગ અને સત્તા સુરક્ષિત હતાં માટે પરિવારે સશક્તિકરણના રહેંટને અટકાવ્યા વિના ચાલવા દીધો હતો, બલકે એ વધારે ઝડપથી અને સરળતાથી ચાલી શકે એ માટે એના પૈડામાં ઊંજણ પુરવાનું કામ પરિવારે કર્યું હતું.

•

ટીવી-ચેનલ ટાઈમ્સ નાઉના અર્ણવ ગોસ્વામીને આપેલી મુલાકાતમાં રાહુલ ગાંધીએ કહ્યું હતું કે તેઓ વંશવાદમાં માનતા નથી, તેઓ કોઈ પણ કોન્ગ્રેસીને એક સરખી તક આપવા માગે છે અને કોંગ્રેસના ઢાંચાને લોકતાંત્રિક બનાવીને પક્ષને વિસ્તારવા માગે છે. રાહુલ વારંવાર સંકેત આપતા રહે છે કે તેઓ નેહરુ-ગાંધી પરિવારના છેલ્લા વારસ હશે અને હવે પછી કોંગ્રેસે પરિવારની (પરિવાર=નેહરુ-ગાંધી પરિવાર) કાખઘોડી વિના ચાલતા શીખવું પડશે. મારી સમજ મુજબ તેમની પ્રાથમિકતા સત્તાપ્રાપ્તિ નથી, પરંતુ કોંગ્રેસને આંચકો ન આવે એ રીતે ધીરેધીરે પરિવારમુક્ત કરવાની છે. આ રીતે ગાંધીપરિવાર પણ કોંગ્રેસમુક્ત થવા માગે છે.

વંશવાદ માટે કોંગ્રેસને અને નેહરુ-ગાંધી પરિવારને યોગ્ય રીતે જ ભાંડવામાં આવ્યા છે. વંશવાદને કારણે પક્ષની અંદર લોકતંત્રનો અંત આવ્યો છે, પક્ષમાં પરિવારની એકાધિકારશાહી ચાલે છે, પરિવારને પડકારી શકે એવા વ્યાપક જનસમર્થન ધરાવતા લોકપ્રિય નેતાઓની ખસી કરી નાખવામાં આવી છે અને કોંગ્રેસમાં ખુશામતખોરીની બોલબાલા છે. ઓછું કૌવત ધરાવતા ચાલુ લોકો પરિવારની ખુશામત કરીને સત્તાસ્થાને ગોઠવાઈ જાય છે જેને કારણે દેશનું જાહેરજીવન અભડાયું છે. વંશવાદે જે કોંગ્રેસ-કલ્ચર વિકસાવ્યું છે એ આજે ભારતીય રાજકીય કલ્ચર બની ગયું છે. કેટલાક લોકો પરિવારને એટલી હદે ધિક્કારે છે કે તેઓ દેશના આજના દરેક પ્રકારના અનર્થ માટે પરિવારને જવાબદાર ઠેરવે છે.

કોંગ્રેસમાં અને દેશમાં પરિવારના વિકસેલા અને પછી પરિવારે પોષેલા વંશવાદે અનેક અનર્થો પેદા કર્યા છે એ વાતમાં કોઈ શંકા નથી, પણ એનું એક જમા પાસું પણ છે. જાણીતા અંગ્રેજી રૂઢીપ્રયોગ Blessing in disguiseનો અર્થ થાય છે છૂપા આશીર્વાદ. અનેકવાર એવું બને છે કે કોઈ અનિચ્છનીય બાબત આડકતરો ફાયદો કરાવી આપતી હોય. તમને આશ્ચર્ય થશે, પણ પરિવારને કારણે અને કોંગ્રેસે અપનાવેલા વંશવાદને કારણે દેશને આડકતરો મોટો ફાયદો થયો છે. એ ફાયદો જેવોતેવો નથી, છૂપા આશીર્વાદરૂપ છે. એ કઈ રીતે એ જોઈએ.

૧૯૫૨માં લોકસભા માટેની અને પ્રાંતોની વિધાનસભાઓ માટેની પહેલી સામાન્ય ચૂંટણી થઇ ત્યારે એ ચૂંટણીઓ લડનારાઓ, જીતનારાઓ અને પ્રધાન બનનારાઓ કોણ હતા એના પર એક નજર કરવા જેવી છે. સ્થળસંકોચને કારણે એની વિગતો આપતો નથી, પણ એમાંના ખુલ્લી બેઠકો પરનાં ૯૫ ટકા લોકો ઉચ્ચ કુલીન સવર્ણો હતા. એ લોકો આઝાદીની લડતમાં અગ્રેસર હતા, સુશિક્ષિત હતા, સાધનસંપન્ન હતા અને સત્તાના બિનહરીફ દાવેદાર હતા. જે કંઈ હરીફાઈ હતી એ તેમની વચ્ચેની આંતરિક હતી. પછાત જનજાતિઓ હજુ તેમને પડકારવાની સ્થિતિમાં નહોતી. તમે જવાહરલાલ નેહરુની પહેલી કેબીનેટના પ્રધાનો અને પ્રાંતોના મુખ્ય પ્રધાનોની યાદી બનાવશો તો ધ્યાનમાં આવશે એમાંના લગભગ બધાજ લોકો બ્રાહ્મણ અથવા કાયસ્થ કે એમની સમકક્ષ હતા જેઓ ભારતની કુલ વસ્તીમાં પાંચ ટકાનો હિસ્સો પણ નથી ધરાવતા. ભટકતી જાતિમાંથી આવતા મરાઠી સાહિત્યકાર લક્ષમણ માને આને ‘ઢાઈ ટક્કેચી સંસ્કૃિત’ તરીકે ઓળખાવે છે. અઢી ટકા બ્રાહ્મણોની સંસ્કૃિત હિંદુ સંસ્કૃિત, ભારતીય સંસ્કૃિત કે રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃિત તરીકે ઓળખાય છે.

પછાત જનજાતિઓ જ્યાં સુધી જાગૃત નહોતી થઇ ત્યાં સુધી આ ઢાઈ ટક્કેચી સંસ્કૃિત અને શાસનમાં તેમની નિર્વિરોધ ઈજારાશાહી સામે કોઈ પડકાર પેદા નહોતો થયો. આ પડકાર ભારતમાં ૧૯૫૨ પછી ધીરેધીરે, લોકતાંત્રિક માર્ગે, કોઈ પણ પ્રકારની હિંસા વિના, કોઈ પણ પ્રકારના મોટા આંચકા વિના પેદા થવા લાગ્યો અને કુવા પરના રહેંટની માફક સમાજમાં સ્થાનફેર થવા લાગ્યો. આજે કેન્દ્રમાં અને દેશભરમાં સત્તાસ્થાને બેઠેલા લોકો પર નજર કરશો તો ધ્યાનમાં આવશે કે તેમાંના અંદાજે ૭૦ ટકા લોકો પછાત જાતિઓમાંથી આવે છે. આવી જ રીતે પત્રકારત્વ, તબીબી વ્યવસાય, વકીલાત, શિક્ષણ કે એવા બીજા કોઈ પણ ક્ષેત્ર પર નજર કરશો તો જોવા મળશે કે એમાં પણ સવર્ણોની ઈજારાશાહી ખતમ થઇ રહી છે. પરિવારના વંશજ રાહુલ ગાંધીને આજે પડકારનારા નરેન્દ્ર મોદી અત્યંત પછાત ઘાંચી જાતિમાંથી આવે છે અને રાહુલના પિતા રાજીવ ગાંધી જ્યારે કેમ્બ્રિજમાં ભણતા હતા ત્યારે નરેન્દ્ર મોદી રેંકડી પર ચા વેચતા હતા. આવી અદ્દભુત શાંત સામાજિક ક્રાંતિ પૂર્વીય સાંસ્થાનિક દેશોમાંથી માત્ર ભારતમાં થઇ છે અને એમાં પરિવારનું આડકતરું યોગદાન છે.

ભારતની અહિંસક સામાજિક ક્રાંતિમાં પરિવારના આડકતરા યોગદાનને સમજવું હોય તો એ પહેલાં બીજા પૂર્વીય સાંસ્થાનિક દેશોમાં શું થયું છે એ સમજવું જરૂરી છે. જેમકે ભારતની સાથે જ આઝાદ થનાર પાકિસ્તાનમાં પણ શાસકોની પહેલી પેઢી ઉચ્ચ કુલીન મુસલમાનોની હતી. ઊંચનીચના ભેદભાવ કોઈને કોઈ સ્વરૂપમાં જગત આખામાં છે અને મુસલમાનો એમાં અપવાદ નથી. પાકિસ્તાનના ૯૫ ટકા નહીં; સો ટકા શાસકો ઉચ્ચ કુલીન હતા, ઉચ્ચ શિક્ષિત હતા અને કેટલાક જમીનદારો હતા. ડિટ્ટો ભારત જેવી જ સ્થિતિ હતી. ફરક એ છે કે ભારતમાં અહિંસક સામાજિક ક્રાંતિ થઇ શકી, જ્યારે પાકિસ્તાનમાં એ શક્ય ન બની. આનાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં કારણોમાં એક મહત્ત્વનું કારણ એ છે કે પાકિસ્તાનમાં લોકતાંત્રિક માર્ગે સશકતીકરણ દ્વારા સામાજિક પરિવર્તનને પોષણ આપનારો પરિવાર નહોતો જે ભારતમાં હતો. આ વાત પહેલી નજરે જરા વિચિત્ર લાગશે, પણ એને સમજવાની કોશિશ કરીએ.

પરંપરાગત વગ અને હાથમાં આવેલી સત્તા બને ત્યાં સુધી છોડવી નહીં એવો માનવ-સ્વભાવ છે. ઘરમાં વડીલો પણ બને ત્યાં સુધી રસ્તામાંથી ખસીને નવી પેઢી માટે રસ્તો કરી નથી આપતા એટલે ઘરમાં બે પેઢી વચ્ચે સંઘર્ષ થાય છે. આ દુનિયાનો દસ્તૂર છે અને એમાં કોઈ દેશનો કોઈ સમાજ અપવાદ નથી. ૧૯૪૫ પછી જેટલા દેશો આઝાદ થયા એ બધામાં શાસકોની પહેલી પેઢી પરંપરાગત વગ ધરાવનારા ભદ્રવર્ગની હતી. એમાંના કોઈ સ્વેચ્છાએ પરંપરાગત વગ અને એને કારણે મળેલી સત્તા છોડવા નહોતા માગતા. બીજી બાજુ ધીરેધીરે જાગૃત થઇ રહેલી બહુમતી પ્રજા પહેલાં અધિકાર અને પછી સત્તામાં ભાગ માગવા લાગી હતી. ભદ્રવર્ગ સત્તા છોડવા નહોતો માગતો અને આમવર્ગ સત્તામાં ભાગીદારી માગતો હતો એમાંથી સંઘર્ષ થયો હતો. ૧૯૪૫ પછી જેટલા દેશો આઝાદ થયા હતા એમાંના મોટાભાગના દેશોએ લોકતંત્રનો માર્ગ અપનાવ્યો હતો, પરંતુ હવે પહેલી પેઢીના ભદ્રવર્ગના શાસકો સામે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો કે સત્તા બચાવવી કે લોકશાહી? જો લોકશાહી બચાવવી હોય તો બહુમતી આમવર્ગની તરફેણમાં ખસી જવું પડે અને બહુમતીની દયા સાથે જીવવું પડે. જો લોકશાહી બચાવે તો એક દિવસ નરેન્દ્ર મોદી નક્કી કરે કે બ્રાહ્મણ મુરલીમનોહર જોશીને ટીકીટ આપવી કે નહીં? આ અસ્તિત્વનો પ્રશ્ન હતો હતો અને વસમો નિર્ણય હતો. ભારતની આગળપાછળ આઝાદ થયેલા મોટાભાગના દેશોના ભદ્ર વર્ગીય શાસકોએ લોકતંત્રની જગ્યાએ પોતાની સત્તા બચાવવાનો નિર્ણય લીધો હતો, જેમાં એ બધા દેશોએ લોકશાહી ગુમાવી દીધી હતી. પાકિસ્તાનમાં હજુ આજે પણ ભદ્રવર્ગનું શાસન છે.

ભારત આ બાબતમાં નસીબદાર છે અને એની નસીબદારીનાં કેટલાંક કારણોમાં એક કારણ પરિવાર છે. યોગાનુયોગ એવું થયું કે ભારતીય લોકશાહીમાં ભારતની આમજનતા પરિવાર સાથે હતી અને પરિણામે પરિવારની વગ અને સત્તા સુરક્ષિત હતી. સામાજિક પરિવર્તનની ક્રાંતિની કોઈ અંગત અસર પરિવારને થવાની નહોતી. પરિવારની વગ અને સત્તા સુરક્ષિત હતી એટલે એણે સામાજિક પરિવર્તનના રહેંટને અટકાવ્યા વિના ચાલવા દીધો હતો. મુંબઈ પ્રાંતના મુખ્ય પ્રધાનપદે બ્રાહ્મણ મોરારજી દેસાઈની જગ્યાએ મરાઠા યશવંતરાવ ચવાણ આવે અને ચવાણની જગ્યાએ હજી પછાત મારુતિરાવ કન્નમવર આવે કે ગુજરાતમાં બ્રાહ્મણ ઘનશ્યામ ઓઝાની જગ્યાએ પટેલ ચીમનભાઈ આવે કે પટેલ ચીમનભાઈની જગ્યાએ પછાત ક્ષત્રીય જાતિમાંથી આવતા માધવસિહ સોલંકી આવે અને માધવસિંહ સોલંકીની જગ્યાએ આદિવાસી અમરસિંહ ચૌધરી આવે તો પરિવારને કોઈ ફરક નહોતો પડતો. ઉલટું ઝડપથી થઇ રહેલા પરિવર્તનમાં પરિવારને ફાયદો હતો, કારણ કે કોઈ સમાજ કે સમાજની વ્યક્તિ પોતાનું સ્થાન મજબૂત નહોતાં કરી શકતા. પરિવારની વગ અને સત્તા સુરક્ષિત હતી માટે પરિવારે સશકતીકરણના રહેંટને અટકાવ્યા વિના ચાલવા દીધો હતો, બલકે એ વધારે ઝડપથી અને સરળતાથી ચાલી શકે એ માટે એના પૈડામાં ઊંજણ પૂરવાનું કામ પરિવારે કર્યું હતું. અન્ય દેશોમાં ભદ્રવર્ગ અને આમવર્ગ વચ્ચે સીધો સત્તાસંઘર્ષ થયો હતો જેમાં એ દેશોએ લોકશાહી ગુમાવી દીધી હતી, જ્યારે ભારતમાં સત્તાપરિવર્તની પ્રક્રિયાને પરિવારે પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું, વેગ આપ્યો હતો અને સંઘર્ષ ન થાય એ માટે બફરનું કામ કર્યું હતું. લોકસમર્થનમાંથી જે સત્તા નીપજતી હતી એ સીધી પરિવારને જતી હતી એટલે ભારતનો ભદ્ર શાસકવર્ગ પરિવારનો ઓશિયાળો હતો. અન્ય દેશોથી ઉલટું, આ ઓશિયાળાપણાને કારણે ભારતનો શાસક ભદ્રવર્ગ પરિવર્તનના રેહેંટને ફરતો રોકી નહોતો શક્યો.

આ કોઈ યોજના નહોતી. નહોતી કોંગ્રેસની, નહોતી પરિવારની કે નહોતી બીજા કોઈની. એ જો યોજના હતી તો દૈવીયોજના હતી એમ જ કહેવું પડે. આઝાદી પછી દેશ પગભર થતો હતો, લોકશાહી હજુ તો પાંગરતી હતી ત્યારે દેશને એક એવો માળી પરિવાર મળી ગયો હતો જેની સત્તા સલામત હોવાને કારણે તેણે લોકશાહીના બગીચામાં દરેક પ્રકારના ફૂલને ઉગવા દીધાં હતાં. આમ આપણે પરિવર્તનની પ્રક્રિયાના સંકટના કાળમાંથી પસાર થઇ ગયા એમાં પરિવારનું આડકતરું કે છૂંપું યોગદાન છે. નરેન્દ્ર મોદી આજે રાહુલને લલકારી રહ્યા છે એમાં રાહુલના બાપદાદાઓનો ફાળો છે. કંઈક અંશે પરિવાર થકી આપણે નસીબદાર છીએ એવું નથી લાગતું?

(સૌજન્ય: લેખકની ‘નો-નોનસેન્સ’ કટાર)